ชีวประวัติสุนทรภู่ รัตนกวี ศรีสยาม

51

พระบาทสมเดจ็ พระจอมเกลา้ เจา้ อยหู่ วั
คร้ัน ณ วันพุธ เดือน 5 ข้ึน 1 ค่า ตรงกับ (วันท่ี 2 เมษายน พ.ศ. 2394)
พระบาทสมเดจ็ พระนั่งเกล้าเจา้ อยหู่ ัว กเ็ สดจ็ สวรรคต รวมพระชนมายไุ ด้ 63 พรรษากบั อีก 11
วัน ทรงอยู่ในราชสมบัติ 27 ปี ขณะน้ัน สมเด็จเจ้าฟ้าชายมงกุฎ สมมุติเทวาวงศ์พงศาอิศวร
กษตั รยิ ์ ขัตติยราชกุมาร (ท่านฟ้าใหญ่) ยังทรงผนวชอยู่ ณ "วัดบวรนิเวศ" นานถงึ 27 ปี จงึ ต้อง
ทรงลาผนวชออกมารับราชสมบัติ เสด็จขึ้นครองราชย์ทรงพระนามว่า "พระบาทสมเด็จพระ
จอมเกล้าอยู่หัว รัชกาลที่ 4 และทันทีที่พระองค์เสด็จขึ้นครองราชย์ก็โปรดเกล้าฯ สถาปนา
สมเด็จพระเจา้ น้องยาเธอเจา้ ฟา้ กรมขนุ อศิ เรศรังสรรคเ์ ป็น "พระเจ้าแผ่นดิน" อีกพระองค์หนึ่ง
ทรงพระนามว่า "พระบาทสมเด็จพระป่ินเกล้าเจ้าอยู่หัว" โปรดฯ ให้เสด็จมาประทับ ณ
พระราชวังบวรสถานมงคล (วังหน้า)
สนุ ทรภ่กู ลบั เข้ารับราชการ
สนุ ทรภเู่ มอื่ สิ้นรชั กาลที่ 3 หลงั ในปี พ.ศ.2394 พระบาทสมเด็จพระป่ินเกล้าเจ้าอยู่หัว
โปรดเกลา้ ให้สนุ ทรภู่ได้เขา้ รับราชการ ในตาแหนง่ พระสุนทรโวหารจางวางกรมพระยารกั ษใ์ น
สงั กัดวังหน้า

52

แปลก..สุนทรภตู่ ายที่ไหน..เมื่อไร..ไมม่ ีหลกั ฐาน

จากประวตั ิของสนุ ทรภู่ จะมีรายละเอยี ดการเกิดของท่านดังน้ี
ทา่ นเกิดเมอ่ื วนั ท่ี 26 มถิ ุนายน 2329 ตรงกับวันจันทร์ เดือน 8 ข้ึน จะเห็นได้ว่าวันเกิด
ของท่านมีการแสดงรายละเอยี ดครบถว้ นสมบรู ณอ์ ยา่ งยงิ่ ซงึ่ หนงั สอื ทเี่ ขยี นถงึ ประวตั ขิ องสนุ ทร
ภู่จะยกมาอ้างอิงเสมอ แต่หากเราตอ้ งการทราบเก่ียวกับวันตายหรือสถานท่ีที่สุนทรภู่เสียชีวิต
เราจะรู้สึกแปลกใจทันที เหตุใด วัน เดือน ปี และสถานท่ีท่ีสุนทรภู่เสียชีวิต จึงไม่ปรากฏ
หลกั ฐานอ้างอิงแน่นอนอกี ท้งั หนังสอื ทีม่ กี ารเขยี นถงึ ชีวประวตั ิของทา่ นหลายเลม่ มกี ารกลา่ วถงึ
ทั้งปีพทุ ธศกึ ราชและสถานทีท่ ี่ท่านเสยี ชีวิตอย่างเลอื่ นลอยขาดหลกั ฐานเทา่ ทคี่ วร และบางเลม่
ยงั เสนอเนอื้ หาขดั แยง้ กนั อีกดว้ ย เพอ่ื ประโยชน์ในการศึกษาประวตั ิสุนทรภู่ จะขอยกขอ้ ความ
ที่กลา่ วถึงการตายของสนุ ทรภู่จากหนงั สอื ตา่ ง ๆ ดังน้ี

53

กรมพระยาดารงราชานภุ าพ
1. กรมพระยาดารงราชานภุ าพ ทรงนพิ นธไ์ วใ้ นหนงั สอื "ชวี ติ และงานสนุ ทรภู่" ได้
กลา่ วถงึ การตายของสนุ ทรภดู่ งั น้ี "สนุ ทรภถู่ งึ แก่กรรมในรัชกาลที่ 4 เมอ่ื ปเี ถาะ พ.ศ.2398 อายุ
70 ป"ี จะเหน็ ไดว้ า่ ชวี ประวตั เิ กย่ี วกบั เรอ่ื งปพี ทุ ธศกั ราชทสี่ นุ ทรภเู่ สยี ชวี ติ กรมพระยาดารงฯ
ทรงเขยี นไวอ้ ยา่ งสน้ั ทสี่ ดุ วนั เดอื น และสถานทไี่ มท่ รงกลา่ วถงึ เลย แตอ่ ยา่ งไรกต็ าม ปี
พทุ ธศกั ราชทสี่ นุ ทรภเู่ สยี ชวี ิตพระองคท์ รงเขยี นไว้ มอี ทิ ธพิ ลความเชอ่ื ถอื อยา่ งสงู ตอ่ นกั เขยี น
ชีวประวตั สิ นุ ทรภอู่ ยา่ งมาก อาทิ งานของเจอื สตะวาทนิ งานของมานติ หลอ่ พานชิ งาน
ของชมนาด เสวกิ ลุ งานของกตญั ญู ชชู น่ื

54

พระยาปรยิ ตั ธิ รรมธาดา (แพ ตาละลกั ษณ)์
2. พระยาปรยิ ตั ธิ รรมธาดา (แพ ตาละลกั ษณ)์ จากหนงั สอื "200 ปี สนุ ทรภู่ ประวตั ิ
สนุ ทรภ"ู่ ได้กลา่ วถงึ บนั้ ปลายชวี ติ ของสนุ ทรภู่ เมอ่ื ออกจากราชการไปซอ้ื ทส่ี วนปลกู บา้ นอยทู่ ่ี
ตาบลบาง ละมาด รมิ วดั เรไร เยอื้ งวดั เชงิ เลน อยทู่ บ่ี า้ นสวนจนตลอดชีวติ เมอ่ื ถงึ แกก่ รรมมี
อายุ 80 ปเี ศษ

55

อาจารยเ์ ปลื้อง ณ นคร

อาจารยเ์ ปลอ้ื ง ณ นคร

3. อาจารยเ์ ปลอ้ื ง ณ นคร ได้กลา่ วถงึ การตายของสนุ ทรภไู่ วใ้ นบทความเรอื่ ง "ใคร
แต่งนริ าศวดั เจา้ ฟา้ สนุ ทรภู่ หรอื เณรหนฟู ดั "ในหนงั สอื ศลิ ปวฒั นธรรม ปที ่ี 10 ฉบับท่ี 4
กมุ ภาพนั ธ์ 2572 ซง่ึ เขยี นไวว้ า่ "ทา่ นจนั ทร์ (หมอ่ มเจา้ จนั ทรจ์ ริ ายุ) บอกวา่ น.ม.ส. (กรมหมนื่
พทิ ยาลงกรณ)์ พดู ใหท้ า่ นฟงั วา่ สนุ ทรภตู่ ายทพี่ ระราชวงั เดมิ ทหี่ อ้ งใกล้ ๆ กบั พระยามณเฑยี ร
(บวั ) ซ่ึงเปน็ พอ่ เลย้ี งของสมเดจ็ พระปนิ่ เกลา้ ฯ แต่บางรายกบ็ อกวา่ ไปตายทคี่ ลองบางหลวงโดย
บอกวา่ สนุ ทรภไู่ ปทาสวนอยทู่ นี่ น่ั "

56

เทพ สนุ ทรศารทลู

เทพ สนุ ทรศารทลู

4. เทพ สนุ ทรศารทลู เรยี บเรียงหนงั สอื เรอ่ื ง "ชวี ประวตั ิ พระสนุ ทรภู่ (ภู่ ภเู่ รือหงส์)"
กล่าวถงึ การตายของสุนทรภู่ ดงั นี้ "พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยูห่ วั สวรรคต เมอ่ื วนั ท่ี
7 มกราคม พ.ศ.2408 สุนทรภู่ก็หมดท่ีพ่ึงต้องออกไปอยู่บ้านแถวฝ่ังธนบุรี(ตามท่ีบางท่านว่า)
แต่บางทีก็อยู่ในวังหน้าต่อไป โดยอาศัยใบบุญอยู่กับกรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ พระราช
โอรสของพระป่ินเกล้าฯ จนกระทั่งถึงแก่กรรมตามเจ้านายไปเม่ือ พ.ศ.2410 อายุ 81 ปี ที่ว่า
สุนทรภู่ถึงแก่อนิจกรรมใน พ.ศ.2410 อายุ 81 ปีนั้น ไม่มีหลักฐานอย่างอ่ืนยืนยันนอกจาก
อาศัยหลักวชิ าโหราศาสตร์ทีว่ า่ •ดวงชะตาสุนทรภู่ที่มีดาวพฤหัสบดีอยู่ราศีเมษ เป็นราชาโชค
เปน็ ปทุมเกณฑ์ พระราชาอุปถัมภ์แล้ว ดาวอังคารเป็นอายุกุมลุคนากับดาวศุกร์ คู่มิตรในราศี
กรกฎเช่นน้ี จะต้องพยากรณ์ว่าอายุยืนเกิน 80 ปี จึงว่าสุนทรภู่อายุ 81 ปี ถึงแก่อนิจกรรม
ก่อนพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเพียง 1 ปี เม่ือไม่มีหลักฐาน อย่างอ่ืน จึงต้องมีอายุเลย 80 ปี
แน่นอน ข้าพเจ้าจึงต้ังทฤษฎีใหม่ว่าสุนทรภู่อายุ 81 ปี ท่ีว่านี้ก็ว่าอย่างเกรงใจโหราจารย์
ท้ังหลายเต็มท่ีแล้ว

57

หากจะสรุปการตายของสุนทรภจู่ ากหนังสอื ต่าง ๆ ท่มี ีการเขยี นถงึ สรุปไดด้ ังนี้

1. สนุ ทรภตู่ ายเม่ือไร ปรากฏวา่ วนั กบั เดอื นไมม่ กี ารกลา่ วอา้ งถงึ มแี ตป่ พี ทุ ธศกั ราช
เท่าน้ัน ซึ่งแยกปีพุทธศักราชที่สุนทรภู่เสียชีวิต เป็น 2 ฝ่าย คือ ปี พ.ศ.2398 กับ ปี
พ.ศ.2410 หรือสนุ ทรภ่เู สียชวี ิตเมอ่ื อายุ 70 ปี กับ สนุ ทรภ่เู สียชีวติ อายุ 80 ปขี ึน้ ไป

2. สนุ ทรภู่ตายทไ่ี หน ความคดิ เหน็ แยกเปน็ 2 ฝา่ ย คือ เสยี ชวี ิตในเขตประราชฐาน
กับเสยี ชวี ิตท่บี ้านสวน

3. สนุ ทรภตู่ ายเม่ือไร ที่ไหน ยังไม่มีบทสรุปจนกระทั่งทุกวันนี้ สุนทรภู่ตายเพราะ
เหตุใดสุนทรภู่จะป่วยตายหรือแก่เฒ่าตายไปตามวัยไม่มีหลักฐานอ้างอิง หรือมีการ
กล่าวถงึ เลย

58

วรรณกรรมสนุ ทรภู่
นริ าศ 9 เรอื่ ง (นริ าศพระแทน่ ดงรงั เขา้ ใจวา่ ไม่ใชส่ านวนสนุ ทรภู่) มดี งั นี้

59

1. นริ าศเมอื งแกลง แตง่ เม่ือคราวพน้ โทษเวนจา ครงั้ ท่ี 1 เรอ่ื งแมจ่ นั บนั ทกึ การ
เดนิ ทางไปเยยี่ มบดิ าทเี่ มอื งแกลง จงั หวดั ระยอง (ตน้ พ.ศ. 2350)

2. นริ าศพระบาท บนั ทกึ การเดนิ ทางไปเทยี่ วพระบาท สระบรุ ี คราวตามเสดจ็
พระองคเ์ จา้ ปฐมวงศพ์ ระโอรสของกรมพระราชวงั และหลงั จากแยกกบั แมจ่ นั แลว้ (ปลาย พ.ศ.
2350)

3. นริ าศภเู ขาทอง แตง่ ในสมยั รชั การท่ี 3 ตอนออกบวช หลงั จากถกู กลน่ั แกลง้ ให้
ออกจากวดั ราชบรู ณะ (พ.ศ.2371)

4. นริ าศสพุ รรณบรุ ี แตง่ คราวเดนิ ทางไปแสวงโชคเรอื่ งเลน่ แรแ่ ปรธาตุ นริ าศเรอื่ งน้ี
แตง่ เปน็ โคลงสส่ี ภุ าพ (พ.ศ.2374)

5. นริ าศวดั เจา้ ฟา้ แตง่ เมอื่ คราวเดนิ ทางไปคน้ หายาอายวุ ฒั นะ ทว่ี ดั เจา้ ฟา้ อากาศนาถ
นรนิ ทร์ จงั หวดั พระนครศรอี ยธุ ยา (พ.ศ.2375)

6. ราพนั พลิ าป แตง่ เมอื่ คราวจาพรรษาอยวู่ ดั เทพธดิ า
7. นริ าศอเิ หนา แตง่ ตอนพงึ่ พระบารมพี ระองคเ์ จา้ ลกั ขณานคุ ณุ
8. นริ าศพระประธม แต่งคราวไปนมสั การพระปฐมเจดยี ์ จังหวดั นครปฐม เมอ่ื ไดพ้ ง่ึ
พระบารมพี ระปนิ่ เกลา้ ฯ และกรมหมน่ื อปั สรสดุ าเทพแลว้ (พ.ศ.2375)
9. นริ าศเมอื งเพชร แตง่ คราวรบั อาสาเจา้ นายไปทากจิ ธรุ ะทเ่ี มอื งเพชรบรุ ี (พงศ.2388-
2392)

60

นทิ านกลอน 5 เรอ่ื ง มดี งั น้ี

1. โคบตุ ร เขา้ ใจวา่ แตง่ กอ่ นนริ าศเมอื งแกลง
2. พระอภยั มณี เขา้ ใจวา่ ตอนตน้ แตง่ ในสมยั รชั กาลที่ 2 ตอนถกู เวนจา และ
แตง่ ตอ่ ตอนตกยากในสมยั รชั กาลท่ี 3 และตอนจบสมบรู ณ์ เมอื่ ไดพ้ งึ่ พระบารมกี รม
หมน่ื อัปสรสดุ าเทพ
3. สงิ หไ์ กรภพ แตง่ ถวายกรมหมน่ื อปั สรสดุ าเทพ (ตอนตน้ แตง่ ในสมยั
พระบาทสมเดจ็ พระพทุ ธเลศิ หลา้ นภาลยั รชั กาล ท่ี 2)
4. พระไชยสรุ ยิ า แตง่ เปน็ กาพยค์ ราวจาพรรษาอยทู่ ่ีวดั เทพธดิ า
5. ลกั ษณวงศ์ แตง่ ตอนตกยาก

61

สภุ าษติ 3 เร่ือง มดี งั น้ี

1. สวสั ดริ กั ษา แตง่ ถวายเจา้ ฟา้ อาภรณ์ คราวเปน็ พระอาจารยส์ อนหนงั สอื
2. เพลงยาวถวายโอวาท แตง่ ถวายเจา้ ฟา้ กลาง
3. สภุ าษติ สอนหญงิ แตง่ คราวตกยาก

62

บทเสภา 2 เรอื่ ง มดี งั นี้

1. เรอ่ื งขนุ ชา้ งขนุ แผน ตอนกาเนดิ พลายงาม แตง่ ในสมยั รชั กาลท่ี 2
2. พระราชพงศาวดาร แตง่ ในรชั กาลที่ 4

63

บทเหก่ ลอ่ ม 4 เรอ่ื ง คอื
1. เหก่ ลอ่ มเรื่องพระอภยั มณี
2. เหก่ ลอ่ มเรอ่ื งโคบตุ ร
3. เหก่ ลอ่ มเรือ่ งกากี
4. เหก่ ลอ่ มเรอ่ื งจบั ระบา

บทละคร 1 เรอ่ื ง มดี งั นี้

1. อภยั ณรุ าช แตง่ ถวายพระองคเ์ จ้าดวงประภาพระราชธดิ าพระบาทสมเด็จ
พระปนิ่ เกลา้ ฯ ในสมยั รชั กาลท่ี 4

......................................................................................

64

หมายเหตุ
ชีวประวตั ิ สนุ ทรภู่ รตั นกวศี รสี ยาม เปน็ ผลงานทข่ี า้ พเจา้ ไดพ้ ฒั นาปรบั เปลยี่ นจาก

ผลงานเดมิ ทเี่ คยนาเสนอมาในอดตี เดมิ ชวี ประวตั สิ นุ ทรภเู่ รอื่ งนเี้ ปน็ บทภาพยนตรท์ ขี่ า้ พเจา้ ใช้
ประกวดสอ่ื การสอน โดยใชช้ อื่ วา่ “ชวี ประวตั สิ นุ ทรภู่ นริ าศพระบาท ภาพสดุ ทา้ ยของถา้ ชาล
วนั ”ไดร้ ับรางวลั สอ่ื การสอน รองชนะเลศิ ระดบั ชาติ

สนุ ทรภู่ กวซี ึง่ เปน็ ทร่ี จู้ กั และชน่ื ชมของชาวไทยมาอยา่ งยาวนาน ทา่ นไดส้ รา้ งสรรค์
ผลงานทจ่ี ะหาผเู้ ปรยี บเทยี บความสามารถไดย้ ากยงิ่ ผลงานนขี้ า้ พเจา้ ได้นาผลงานเดมิ ของ
ตวั เองผสมผสานกบั เทคโนโลยสี มยั ใหมแ่ ละเพม่ิ เนอ้ื หาและรปู ภาพบางสว่ นนาเสนอเพอื่ หวงั วา่
คนรนุ่ ใหมห่ รอื ใครทส่ี นใจไดศ้ กึ ษาชวี ประวตั ขิ องทา่ นสนุ ทรภคู่ งไดร้ บั ความรทู้ ง้ั ยงั ตระหนกั ถงึ
เอกลกั ษณแ์ ละรกั ษาความเปน็ ไทยตลอดไป

ทา้ ยนข้ี อขอบคณุ เนอื้ หาจากหนงั สอื บทความจากเวบ็ ไซต์ และภาพจากเวบ็ ไซต์ ตา่ งๆ
ทขี่ า้ พเจา้ นามารวบรวมเรยี บเรยี งนาเสนอในครงั้ นี้ ขอขอบคณุ ครบั

ประสาร ธาราพรรค์

65

เอกสารประกอบการคน้ ควา้

กตญั ญู ชชู นื่ . พอ่ ภู่ ครกู วี ศรสี ยาม, กรงุ เทพฯ : สานกั พมิ พโ์ อเดยี นสโตร์. 2529.
กนกรตั น์ สงิ หพงษ์. “สนุ ทรภขู่ เ้ี มาจรงิ หรอื ” ศลิ ปวฒั นธรรม ปที ่ี 1 ฉบบั ที่ 8 มถิ นุ ายน 2523.
กมล การกศุ ล (รองศาสตราจารย)์ . “หลาน เมอื งระยอง นอ้ งเมอื งเพชร” ศลิ ปวฒั นธรรม ปที ี่ 7

ฉบบั ท่ี 9 กรกฎาคม 2529.
กาญจนาคพนั ธ.ุ์ ภมู ศิ าสตรส์ นุ ทรภ.ู่ กรงุ เทพฯ : รวมสาสน์ , 2515. .

“ขอรว่ มสมั มนา ชาระตน้ ฉบบั นริ าศเมอื งเพชรฉบบั ใหม่” ศลิ ปวฒั นธรรม ปที ี่ 7 ฉบบั ที่
11 กนั ยายน 2529.
จนั ทรจ์ ริ ายุ รชั ณี (หมอ่ มเจา้ ). “พอ่ แมส่ นุ ทรภอู่ ยไู่ หน, ศลิ ปวฒั นธรรม ปที ี่ 7 ฉบับที่ 10
สงิ หาคม 2529.
เจอื สตะเวทนิ . สนุ ทรภ.ู่ กรงุ เทพฯ. โรงพมิ พค์ รุ สุ ภาลาดพรา้ ว. 2530.
ชมนาด เสรกี ลุ . ประวตั ชิ ีวติ และผลงานของสนุ ทรภู่. กรงุ เทพฯ : อานวยสาสน์ , 2533.
ชะลอ ชว่ ยบารงุ “จากขนุ ศรสี งั หารพอ่ ของสนุ ทรภถู่ งึ อานามสยายยทุ ธ” ศลิ ปวฒั นธรรม ปที ี่
10 ฉบบั ท่ี 8 สงิ หาคม 2532.
ดารง เฉลมิ วงศ์ “ขนุ ศรสี งั หารพอ่ ของสนุ ทรภู่” ศลิ ปวฒั นธรรม ปที ี่ 9 ฉบบั ท่ี 7 พฤษภาคม
2531.
ดารงราชานภุ าพ. สมเดจ็ เจา้ พระยา. ชวี ติ และงานของสนุ ทรภู่. กรงุ เทพฯ : คลงั วทิ ยา, 2506.
ธวชั ปณุ โฌทก. “ถามใจสนุ ทรภวู่ า่ ทา่ นยอมรบั ญาตฝิ า่ ยเมอื งเพชร หรอื เมอื งแกลง”
ศลิ ปวฒั นธรรม ฉบบั ท่ี 7 พฤษภาคม 2529.
ทองแถม นาคจานง. “สนุ ทรภรู่ อรไู้ ปรอบโลก : ศกึ จากพระอภยั มณ”ี ปที ่ี 10 ฉบับท่ี 9
กรกฎาคม -2532.
เทพ สนุ ทรภศู่ ารทลู . ชวี ประวตั สิ นุ ทรโวหาร (ภู่ ภเู่ รอื หงส)์ กรงุ เทพฯ : พระนารายณ,์ 2533.
เนาวรตั น์ พงศไ์ พบลู ย์. “ถงึ ลบั ตวั กแ็ ตช่ อื่ เขาลอื ฉาว” ศลิ ปวฒั นธรรม ปที ่ี 7 ฉบบั ท่ี 10
สงิ หาคม 2529.
ประพนั ธ์ พลเสวก. “ตามเสน้ ทางนริ าศเมอื งแกลงของ “สนุ ทรภ”ู่ หลงั เหตกุ ารณจ์ รงิ 180 ป”ี
ศลิ ปวฒั นธรรม ปที ่ี 7ฉบับที่ 10 สงิ หาคม 2529.

66

เปลอื้ ง ณ นคร. “ใครแต่ง ? นริ าศวดั เจา้ ฟา้ สนุ ทรภู่ หรอื เณรหนพู ดั ” ศลิ ปวฒั นธรรม ปที ี่ 10
ฉบบั ที่ 4 กมุ ภาพนั ธ์ 2532.

พ.ณ. ประมวลมารค. “โอบ้ าปกรรมนา้ นรกเจยี วอกเรา” ศลิ ปวฒั นธรรม ปที ่ี 1 ฉบบั ท่ี 8
มถิ นุ ายน 2523.

พระครู ไพบลู วริ ยิ คณุ . “พงษเ์ ผา่ เหลา่ กอมหากวี สนุ ทรภู่” ศลิ ปวฒั นธรรม ปที ่ี 7 ฉบบั ที่ 10
สงิ หาคม 2529.

มานติ หลอ่ พนิ จิ . ประวตั ชิ วี ติ และผลงานสนุ ทรภู่ กรงุ เทพฯ : โรงพมิ พท์ พิ ยว์ สิ ทุ ธิ์. ม.ป.ป.
“แมข่ องสนุ ทรภอู่ ยเู่ พชรบรุ ี แตพ่ อ่ เปน็ คนกรงุ เกา่ ” ศลิ ปวฒั นธรรม ปที ี่ 7 ฉบบั ที่ 10
สงิ หาคม 2529.

ระวงั ชวนชม “ดวงชะตาสนุ ทรภ”ู่ ศลิ ปวฒั นธรรม ปที ี่ 7 ฉบบั ที่ 11 กนั ยายน 2529.
ลอ้ ม เพง็ แกว้ . “สนุ ทรภอู่ ยใู่ นสกลุ พราหมณเ์ มอื งเพชรบรุ ี” ศลิ ปวฒั นธรรม ปที ่ี 7 ฉบับท่ี 6

เมษายน 2529.
วนิ ยั ภรู่ ะหงษ์. “พระอภยั มณพี ระเอกศลิ ปนิ ” ศลิ ปวฒั นธรรม ปที ่ี 6 ฉบับที่ 2 ธนั วาคม 2529.
วรี ะศกั ดิ์ บญุ หลง. “ตามรอยสนุ ทรภไู่ ปบา้ นกรา่ เมอื งแกลง” ศลิ ปวฒั นธรรม ปที ี่ 10 ฉบบั ท่ี 8

มถิ นุ ายน 2532.
ส. พลายนอ้ ย. “บดิ าสนุ ทรภู่ ขนุ ศรสี งั หาร อาสาวเิ ศษซา้ ยไมม่ ใี นทาเนยี บ” ศลิ ปวฒั นธรรม ปที ี่

10 ฉบบั ท่ี 2 ธนั วาคม 2531.
เสนยี ์ วลิ าวรรณ. ประวตั วิ รรณคดแี ละการประพนั ธ์. กรงุ เทพฯ : สานกั พมิ พว์ ฒั นาพาณชิ ย.์
www.bangkokideaeasy.com/informations/attt/files.
www.finearts.go.th
https://th.wikipedia.org/wiki/พระสนุ ทรโวหาร(ภ)ู่
https://www.facebook.com
www.silpathai.net/ชวี ติ รกั สนุ ทรภู่
https://sites
google.com/site
ขอขอบคณุ เนอื้ หาและภาพจากเว็บไซตต์ า่ งๆ

-------------------------------------------------