เทคนิคและวิธีการเก็บตัวอย่างน้ำ

1

เทคนิคและวิธีการเก็บตัวอย่างนา้ (Sampling Technique / Sampling Procedure)

การเก็บตวั อย่างน้ามีเทคนิคและวธิ ีการที่แตกต่างกนั ทั้งนี้ขึ้นอยู่กับชนิดของพารามิเตอร์ที่
ต้องการวิเคราะห์ และชนิดของแหล่งน้า เช่น น้าบ่อ น้าประปา น้าผิวดิน น้าเสียโรงงานอุตสาหกรรม
น้าเสียโรงพยาบาล และน้าเสียจากอาคารบ้านเรือน เปน็ ต้น

ประเภทของตวั อย่างนา้
ประเภทของตัวอย่างน้าหากแบ่งตามเทคนิคและวิธีการเก็บ โดยท่ัวไปแล้ว

สามารถแบ่งได้เปน็ 2 ประเภทใหญ่ๆ ดงั นี้

ก. ตัวอย่างน้าแบบจ้วง (Grab Samples) คือ ตัวอย่างน้าที่ได้จากการเก็บเป็น
ครั้งๆ จุดละ 1 ตัวอย่างในเวลาที่ก้าหนด โดยอาจใช้คนเก็บจากแหล่งน้าด้วยภาชนะต่างๆ หรืออาจใช้
เครือ่ งจักรกลเกบ็ ตัวอย่างแบบอัตโนมัติก็ได้ การเก็บแบบนี้ ตัวอย่างน้าที่ได้จะเป็นตัวแทนของแหล่งน้า
เฉพาะเวลา และเฉพาะจุดที่เก็บเท่านั้น ซึ่งการเก็บแบบจ้วงนี้ (Grab Sampling) เหมาะส้าหรับการเก็บ
ตัวอย่างของ น้าประปา น้าใต้ดิน น้าผิวดิน แหล่งน้าเสียที่ไม่ได้มีการไหลอย่างต่อเน่ือง หรือแหล่งน้า
เสียที่มคี ณุ ลักษณะคงที่ เป็นต้น

ปัจจัยที่จะมีผลต่อการเก็บตัวอย่างน้าแบบจ้วง (Grab Sampling) คือหากเป็น
ตัวอย่างน้าผิวดิน เช่น แม่น้าล้าธาร หนอง บึง สระน้า ฯลฯ ปกติแล้วต้องพิจารณาถึงความลึกของล้า
น้า อัตราการไหลของน้า และระยะหา่ งจากฝ่ัง ซึง่ ส่งิ เหล่านีจ้ ะเปน็ ปัจจยั ที่จะแสดงว่า ตัวอย่างนั้นๆ เป็น
ตัวแทนที่ถูกต้องของแหล่งน้าหรือไม่ ซึ่งตามปกติการเก็บตัวอย่างแบบจ้วงนี้จะเลือกจุดเก็บตรง
กึ่งกลางของล้าน้า และจุดกึ่งกลางของความลึก ส่วนความถี่ของการเก็บจะขึ้นอยู่กับสภาพแวดล้อม
รอบๆ ของแหลง่ น้า และวตั ถปุ ระสงค์ของแตล่ ะโครงการ

ข. ตัวอย่างแบบผสมรวม (Composite Samples) คือตัวอย่างน้าที่เป็นตัวแทน
ของแหล่งน้าท้ังวัน ท้าได้โดยการเก็บแบบจว้ งจากจุดเดียวกัน แต่เวลาต่างกัน หลังจากน้ันจึงน้ามาผสม
รวมกัน นั่นคือ เป็นการเฉลี่ยความเข้มข้นของตัวอย่างน้า ณ จุดเก็บในช่วงเวลาหนึ่งๆ ซึ่งมาตรฐานมัก
ใช้ช่วงเวลาเก็บ 24 ช่ัวโมง และถือว่าตัวอย่างแบบผสมรวมนี้เป็นตัวแทนของแหล่งน้าน้ัน วิธีการเก็บ
ตัวอย่างแบบผสมรวมนี้ มักใช้เก็บตัวอย่างน้าที่มีคุณลักษณะทางกายภาพ และทางเคมี ที่ไม่คงที่ในแต่
ละช่วงเวลา เน่ืองมาจากกิจกรรมที่ปฏิบัติมีความแตกต่างกัน ได้แก่ แหล่งน้าเสีย เช่น น้าเสียจาก
โรงงานอตุ สาหกรรม น้าเสียจากระบบบา้ บัดน้าเสีย และน้าเสียจากอาคารบ้านเรือน เปน็ ต้น

2

ปัจจัยทีจ่ ะมีผลต่อการเกบ็ ตัวอย่างน้าแบบผสมรวม (Composite Sampling) ได้แก่
- ช่วงเวลาที่เก็บ จะต้องเฝา้ ระวังให้ตรงเวลาจรงิ ๆ
- ระยะเวลาที่เก็บ ต้องเท่ากนั คือ ทกุ ๆ 1 ชวั่ โมง หรือ ทกุ ๆ 2 ชว่ั โมง เปน็ ต้น
- หากเป็นกรณีการเก็บตัวอย่างน้าเสีย ปริมาณของตัวอย่างน้าที่เก็บควรเป็น

สัดส่วนกบั อตั ราการไหลของนา้ เสีย เพื่อให้ได้ตัวแทนที่แท้จริง
- ก่อนที่จะน้าตัวอย่างน้าที่เก็บทั้งหมดมาผสมกัน ตัวอย่างควรจะมีอุณหภูมิ

ค่อนขา้ งต่้า เพื่อป้องกันการระเหยของสารอนิ ทรีย์บางตัว
- การน้าตัวอย่างน้าที่เก็บทั้งหมดมาผสมกัน ต้องผสมให้เป็นเน้ือเดียวกับจริงๆ

คืออาจมกี ารกวนหรอื เขย่าให้เข้ากัน

การคา้ นวณปริมาตรตัวอย่างน้าแบบจ้วงเพื่อใช้ผสมเป็นตัวอย่างแบบผสมรวม
แสดงในตารางที่ 1 และ 2 ดงั น้ี

ตารางที่ 1 แบบฟอร์มการคา้ นวณปริมาตรตวั อย่างน้าแบบจว้ ง เพือ่ ใช้ผสมเปน็ ตัวอย่างแบบผสมรวม

เวลา (น.) อัตราการไหล ปริมาตรตัวอย่างน้าแบบจว้ ง (มิลลลิ ิตร)
(ลิตร/นาที) ปริมาตรตวั อย่างที่เกบ็ (มล.) ปริมาตรทีต่ ้องการ (มล.)
08.00
10.00 M1 1000 M1  (4000 / M)
12.00 M2 1000 M2  (4000 / M)
14.00 M3 1000 M3  (4000 / M)
16.00 M4 1000 M4  (4000 / M)
18.00 M5 1000 M5  (4000 / M)
20.00 M6 1000 M6  (4000 / M)
22.00 M7 1000 M7  (4000 / M)
24.00 M8 1000 M8  (4000 / M)
02.00 M9 1000 M9  (4000 / M)
04.00 M10 1000 M10  (4000 / M)
06.00 M11 1000 M11 (4000 / M)
รวม M12 1000 M12  (4000 / M)
M
4000 มล.

3

วิธีใช้ตาราง
- วัดอัตราการไหลของน้าเสีย (ใช้หน่วย ลิตร / นาที) ที่เวลาต่าง ๆ และบันทึกค่า Mi เม่ือ
i = 1,2,3…. ในขณะที่วัดอัตราการไหล จะมีการเก็บตัวอย่างน้าเสีย 1,000 มล. ด้วยทกุ คร้ัง
- ค้านวณผลรวมของค่าอัตราไหลท้ังหมดและบนั ทึกเปน็ ค่า M
- ค้านวณปริมาตรน้าเสีย (ในแต่ละเวลา) ทีต่ อ้ งนา้ มาผสมเปน็ ตัวอย่างรวมใหไ้ ด้ปริมาณ 4,000 มล.

 จะไดส้ ตู ร ปรมิ าตรทต่ี ้องการ = Mi  4000 / M

ตารางท่ี 2 ตัวอย่างการค้านวณ จากการวัดอัตราการไหลของน้าเสียในช่วงเวลาท้างานปกติ 1 วันของ
โรงงานอุตสาหกรรม

เวลา (น.) อตั ราการไหล ปริมาตรตัวอย่างน้าแบบจว้ ง (มิลลลิ ิตร)
(ลิตร/นาที) ปริมาตรตวั อย่างที่เก็บ (มล.) ปริมาตรที่ต้องการ (มล.)
08.00
10.00 90 1000 630
12.00 150 1000 1050
14.00 60 1000 420
16.00 80 1000 560
18.00 95 1000 665
20.00 65 1000 455
รวม 32 1000 224
572
4000

วิธีทา้

จากสูตร ปริมาตรทีต่ อ้ งการ = Mi  4000 / M

และ M = 572 ลิตร / นาที
มล.
เมอ่ื M1 = 90 ลิตร / นาที, ปริมาตรทีต่ อ้ งการ = 90  4000 / 572 มล.

= 630

ส้าหรบั M2 , M3 , …….M7 จะค้านวณค่าปริมาตรที่ตอ้ งการได้โดยวิธีเดียวกัน

จะเหน็ ว่าเม่ือ Mi = 1 ลิตร / นาที ปริมาตรที่ตอ้ งการ = 1  4000 / 572 = 7 มล.
นั่นคือ ถ้าต้องการปริมาตรตวั อย่างแบบผสมรวมประมาณ 4 ลิตร
จะต้องผสมน้าเสียแบบจว้ งด้วยอัตรา : ปริมาตร 7 มล. ตอ่ อัตราการไหล 1 ลิตร / นาที

4

ขอ้ ควรระวงั ในการเก็บตัวอย่างน้าแบบผสมรวม
 จะต้องตัดสินใจก่อนว่า ช่วงเวลาของการผสมตัวอย่างควรจะเป็นเท่าใดจึงจะเหมาะสม เช่น
ตัวอย่างผสม 4 ชม. หรอื 8 ชม. หรอื 24 ชม.
 ปริมาณของตัวอย่างน้าที่เก็บไป ควรเป็นสัดส่วนกับอัตราการไหลของน้า ท้ังนี้เพื่อให้ตัวอย่างน้าที่
เกบ็ เปน็ ตวั แทนทีแ่ ท้จริง

ปริมาตรของตัวอย่างน้าแบบผสมรวมขึ้นอยู่กับจ้านวนและชนิดของพารามิเตอร์ที่
ต้องการวิเคราะห์โดยปกติควรเก็บตัวอย่างแบบผสมรวมไม่น้อยกว่า 2 ลิตร และอย่างมากไม่เกิน 4 ลิตร
ความถี่ในการเก็บตัวอย่างแบบจ้วง เพื่อน้ามาผสมเป็นตัวอย่างผสมแบบรวม ขึ้นอยู่กับความแกว่งของ
คุณลักษณะน้า หากน้าเสียมีคุณลักษณะคงที่หรือมีการเปลี่ยนแปลงน้อย การเก็บตัวอย่างแบบจ้วงก็มี
ความถี่น้อย เช่น เก็บทุก 4 ชม. หรือมากกว่า ซึ่งความถี่น้อยที่สุดคือ วันละ 1 คร้ัง น่ันหมายความว่า
ตวั อย่างแบบจ้วงสามารถเป็นตัวแทนของแหล่งน้าเสียได้ และไม่มีความจ้าเป็นต้องใช้ตัวอย่างแบบผสมรวม
แต่หากน้าเสียมีคุณลักษณะไม่คงที่หรือมีการเปลี่ยนแปลงสูงเนื่องจากกิจกรรมที่เกิดขึ้น การเก็บตัวอย่าง
แบบจ้วงต้องเก็บให้ถี่ขึ้น เช่น เก็บทุกช่ัวโมง เป็นต้น และการผสมของตัวอย่างน้า ควรใช้ขนาด
ตัวอย่างตามสดั ส่วนของอตั ราการไหลของน้าเสียด้วย

จดุ เก็บตวั อยา่ งน้า และวิธีการเกบ็
การเก็บตัวอย่างน้าเพื่อให้ได้เป็นตัวแทนของน้าท้ังหมด จะต้องค้านึงถึงจุดเก็บ

ตวั อย่างด้วย ซึ่งระบบน้าบางระบบอาจเอื้ออ้านวยให้สามารถเก็บตัวอย่างจากจุดเก็บเพียงจุดเดียว สองจุด
หรอื สามจดุ บางระบบอาจต้องมีการเก็บตัวอย่างน้าหลาย ๆ จุด ให้ครบ เพื่อให้สามารถน้าผลการวิเคราะห์
ตัวอย่างน้าน้ันมาแสดงและก้าหนดลักษณะของระบบน้ันได้ สิ่งที่ควรพิจารณา และควรปฏิบัติในการเก็บ
ตัวอย่างจากแหล่งน้าแต่ละประเภท ได้แก่

1 น้าผิวดิน แบ่งออกเป็น 2 ประเภท

ก. แหล่งน้าไหล ได้แก่ แม่น้า ล้าธาร ห้วย คลอง สิ่งที่ควรทราบคือ ความลึก
ของแหล่งน้า (โดยใช้ลูกตุ้มถ่วงวัด) และอัตราการไหลของแหล่งน้า ในกรณีที่เก็บแบบจ้วง (Grab Sampling)
ไม่ควรเก็บใกล้ฝั่ง ใหเ้ กบ็ ที่จดุ กึง่ กลางความกว้างของแหล่งน้า และที่ระดับกึ่งกลางความลึก ยกเว้นการเก็บ
ตัวอย่างเพื่อตรวจหาแบคทีเรีย และ บีโอดี ให้เก็บที่ระดับความลึกประมาณ 30 เซนติเมตรจากผิวน้า และ
เกบ็ ตวั อย่างบริเวณเหนอื และใต้จดุ ที่เกิดมลพิษหรือได้รับการปนเปื้อน โดยห่างออกไปประมาณ 1 กิโลเมตร
ในกรณีที่เกบ็ แบบผสมรวม (Composite Sampling) ต้องมีการวางแผนใหด้ ีว่าจดุ เก็บควรอยู่ห่างจากฝง่ั เท่าใด

5

ข. แหล่งน้านิ่ง ได้แก่ หนอง บึง อ่างเก็บน้า ทะเลสาบ ไม่ควรเก็บใกล้ฝั่ง
เช่นเดียวกนั ใหเ้ ก็บที่ระดับความลึก 1 เมตร (ส้าหรับแหล่งน้าที่มีความลึกเกินกว่า 2 เมตร) หรือให้เก็บที่จุด
กึ่งกลางความลึก (ส้าหรับแหล่งน้าที่มีความลึกไม่เกิน 2 เมตร) ยกเว้นการเก็บตัวอย่างเพื่อตรวจหา
แบคทีเรีย ใหเ้ กบ็ ทีร่ ะดบั ความลึก 30 เซนติเมตร จากผวิ น้า

2 น้าใต้ดิน ได้แก่ น้าบ่อ น้าบาดาล ที่มีป๊ัมมือหรือสูบโยก วิธีการเก็บตัวอย่างน้า
ต้องสูบน้าขนึ้ มาก่อน จนกว่าระดับของการปั๊มคงที่ แล้วค่อยปล่อยให้น้าไหลทิ้งประมาณ 3-5 นาที จากนั้น
จึงน้าขวดไปรองรับตัวอย่างน้า และระวังอย่าให้ปากขวดสัมผัสกับปากปั๊ม แต่หากบ่อน้าติดปั๊มอัตโนมัติ
ต้องเก็บตัวอย่างทีป่ ลายเส้นท่อ หรอื ก๊อก ซึ่งรายละเอียดจะกล่าวต่อไปในข้อ 3 (น้าประปา)

3 น้าประปา การเก็บตัวอย่างน้าจากก๊อกประปา ควรเลือกก๊อกที่ต่อโดยตรงจาก
ท่อหลัก (Main Pipe) มายังท่อบริการ (ไม่ควรเก็บจากก๊อกที่ไหลมาจากถังในตัวอาคาร ซึ่งเป็นถังที่มีการกัก
เกบ็ น้าไว้บนดาดฟ้าก่อนแล้วจึงปล่อยลงมาใช้) การเก็บตัวอย่าง ควรใช้ส้าลีชุบแอลกอฮอล์ท้าความสะอาด
ก๊อกน้าก่อน แล้วเปิดก๊อกใหน้ ้าไหลทิง้ ประมาณ 3-5 นาที เพื่อให้น้าที่ค้างตามท่อไหลทิ้งให้หมด จากนั้นจึง
น้าขวดไปรองรบั ตัวอย่างน้าได้

ในกรณีเก็บตัวอย่างเพื่อตรวจหาแบคทีเรีย ต้องเติมสารละลายโซเดียมไธโอ
ซัลเฟต (Na2S2O3) 10% จ้านวน 0.1 มิลลิลิตรต่อตัวอย่างน้า 150 มิลลิลิตรลงไปในขวดเก็บตัวอย่างก่อน
เพื่อก้าจัดคลอรีนอิสระ (Residual Chlorine) และใช้ส้าลีชุบแอลกอฮอล์ท้าความสะอาดบริเวณปลายก๊อกทั้ง
ภายในและภายนอก แล้วน้าไฟลนปลายก๊อกประมาณ 5 นาที และปล่อยน้าไหลทิ้งประมาณ 2-3 นาที
จากนั้นจึงน้าขวดไปรองรับตัวอย่างน้าได้ ข้อควรระวังอย่าให้ปากขวดสัมผัสกับปลายก๊อกหรือสิ่งอื่น ๆ ได้
เพราะจะทา้ ใหเ้ กิดการปนเปื้อนได้

4 น้าเสียชุมชน ให้เก็บตัวอย่างน้าจากปลายท่อระบายน้าเสีย หรือ บ่อตรวจการ
ระบาย หรอื จากบ่อสบู

5 น้าเสียโรงงานอุตสาหกรรม หรือโรงบ้าบัดน้าเสีย ควรเก็บตัวอย่าง ณ จุด
ที่น้าเข้าระบบบ้าบัด (Influent) จุดน้าออกจากระบบบ้าบัด (Effluent) และอาจเก็บแบบผสมรวม (Composite
Sampling) ก็ได้ เพราะน้าเสียโรงงานอุตสาหกรรมมักมีคุณลักษณะที่เปลี่ยนแปลงตลอดเวลา เนื่องจาก
กิจกรรมของโรงงาน ซึง่ ถ้าเป็นโรงงานขนาดเล็ก อาจเก็บหลายชั่วโมงหรือตามการท้างานเป็นกะก็ได้ แต่ถ้า
เป็นโรงงานขนาดใหญ่ ต้องเก็บให้ครบ 24 ช่ัวโมง และหากจุดน้าเข้าและจุดน้าออกระบบบ้าบัดเป็นท่อ ให้
เกบ็ ตัวอย่างน้าทีจ่ ดุ กึ่งกลางของความสูงของน้าในท่อ ซึง่ เปน็ จุดทีน่ ้ามีอัตราการไหลสูงสุด

6

ขอ้ ปฏิบตั ิในการเกบ็ ตวั อย่างน้า
การเก็บตวั อย่างน้า โดยท่ัวไปมีขอ้ ทีค่ วรปฏิบัติ ดงั นี้
ก. ก่อนเก็บตัวอย่าง ต้องใช้ตัวอย่างน้ากลั้ว (Rinse) ขวดเก็บตัวอย่างก่อนสัก 2-3
คร้ัง แล้วจึงบรรจุตัวอย่างน้าใส่ในขวดเก็บตัวอย่าง ยกเว้นพารามิเตอร์บางชนิดไม่ต้องใช้ตัวอย่างน้ากล้ัว
(Rinse) ได้แก่ ขวดเก็บตัวอย่างน้าที่ต้องการวิเคราะห์หาสารฆ่าศัตรูพืชและสัตว์ ซึ่งล้างด้วย อะซิโตน และ
เฮกเซนมาแล้ว และขวดเก็บตัวอย่างที่ตอ้ งการตรวจหาแบคทีเรีย ซึ่งอบฆ่าเชือ้ ด้วยความร้อนมาแล้ว

ข. การเก็บตัวอย่างน้าส้าหรับพารามิเตอร์บางชนิด เช่น น้ามันและไขมัน
(Grease & Oil) ไนเตรท (NO3) และ ฟอสเฟต (TP) ไม่ควรบรรจุตัวอย่างน้าเต็มขวด ต้องเหลือที่ว่างไว้
ประมาณ 1 นวิ้ สา้ หรบั เติมสารเคมีรกั ษาสภาพ ยกเว้นตัวอย่างที่ต้องการวิเคราะห์หา บีโอดี (BOD) ปริมาณ
ออกซิเจนที่ละลายน้า (DO) ความเป็นด่าง (Alkalinity) และความเป็นกรด (Acidity) ต้องเก็บตัวอย่างน้าเต็ม
ขวดและปิดฝาให้สนิท เพื่อเป็นการป้องกันไม่ให้อากาศที่เหลืออยู่บนผิวน้าละลายเข้าไปในตัวอย่าง ซึ่งจะ
เป็นการเพิม่ ปริมาณออกซิเจนในตัวอย่าง และจะทา้ ให้ผลการวิเคราะห์คลาดเคลื่อนจากความเป็นจริงได้

ค. ขวดเก็บตัวอย่าง ต้องปิดฝาอยู่ตลอดเวลา เม่ือจะเก็บตัวอย่างน้าจึงเปิดและวาง
ฝาขวดให้หงายขึ้น อย่าวางคว้่าลงบนพื้นเพราะจะท้าให้เกิดการปนเปื้อนได้ และเม่ือบรรจุตัวอย่างน้าลงใน
ขวดเรียบร้อยแล้ว ควรปิดฝาขวดให้แน่น และอาจน้าเทปมาพันรอบคอขวดด้วยในกรณีที่ต้องขนส่งตัวอย่าง
น้าในระยะทางไกล