Htung hking sharin book 1

Htung hking sharin book

1 Ga Hpaw: Mung kan n’tsa hta e amyu baw sum hpa nga ai hte maren, myu shagu hta tsawm htap ai Htunghking lu ai amyu ni hkrai rai nga ai. Htung hking ngu ai gaw amyu sha hta grai manu dan ai lam rai nga ai. Htunghking gaw amyu hpan langai hte langai chye ginghka na matu, amyu hpe manu shadan ai tsawm htap shangun ai htunghking rai nga ai. Htunghking mat mat yang a myu mung mat mat wa ai, re majaw mungkan shara shagu kaw nga nga ai Jinghpaw Wunpawng amyu sha ni yawng gaw, tinang a htunghking hpe makawp maga nna, manu dan tsawm htap ai htunghking grin nga na matu, sharin a chyin hka ja ra nga ai. Ya prat hta gaw mungkan shara shagu grai rawt jat galu kaba prat dep ai mung dan tai wa sai hkrai re majaw, ya prat na Ramma, Ma kaji ni tinang a htunghking hpe nau myit nlawm wa nna, manu n shadan ai lam law wa nga ai. Dai re ai majaw anhte Jinghpaw Wunpawng amyu sha ni mung tinang a Htunghking hpe ngang grin tsawm htap nga lu na matu, amyu sha kaji kaba yawng, a hkyak la let sharin hka ja la ra nga ai. Htunghking ninghkring Kaji Kawoi ni mung, tinang a kashu kasha ni hpe htunghking hpaji machye machyang hpe sharin a chyin ya ra nga sai. Jinghpaw Wunpawng sha ni a htunghking ngang grin nga lu na matu gaw anhte Jinghpaw Wunpawng amyu tai nga ai ni yawng a lit rai nga ai. Thai mungdan du nga ai Jinghpaw Wunpawng sha ni hku nna, tinang a htunghking hpe sharawt na matu, ndai “ Jianghpaw Wunpawng htunghking” lai ka buk hpe galaw shapraw wa ai lam rai nga ai. Anhte Jinghpaw Wunpawng sha ni a htunghking lam hpe ya na prat na Ma kaji hte Ram ma ni hpe hpa ji hpa rat langai zawn sharin a-chyin hkam la na matu, tinang a htung hking hpe tsawra manu shadan let hkungga chye wa na matu hte htung hking hpaji chye chyang kung hpan, hpaji hpa rat hkum tsup lu ai, prat dep ram ma tai lu na matu, htung hking ni prat hte prat ngang grin nga lu na matu galaw shapraw ai htunghking lai ka buk rai nga ai. Anthe Jinghpaw Wunpawng sha ni a htunghking n mat mat na matu hte, Thai mungdan kaw shangai, kaba wa ai Jinghpaw Wunpawng amyu sha Ma ni hte Ram ma ni tinang na htunghking hpe manu shadan let sharin hkam la na matu, galaw hpang wa ai lam rai nga ai. Ndai laika buk byin tai wa hkra garum madi shadaw let, hpaji jaw n-gun jaw la ai “ Thai mung du Jinghpaw Wunpawng myu sha hpung” kaw lit hkam Ning-baw ningla ni hte Komiti ni, Ban Mai Mare na du gyi shalang ni, htunghking komiti ni, Jinghpaw laika hte English sharin nga ai Sara/num ni, Banmai mare kaw na htunghking ning-hkring ni, Chiang Mai kaw shanu nga ai htunghking hpung ni yawng shang lawm garum madi shadaw la ai majaw, grai chye ju dum ga ai.

2 Num- htet ga: Ndai “ Jinghpaw Htunghking” laika buk gaw, Thai mungdan kaw nga ai Bum nga amyu sha ni a matu Laika hpaji hte amyu htunghking rawt jat galu kaba wa na lam ht,a shamu shamawt madi shadaw ai ”Inter mountain people’s Education and Culture Association in Thailand” kata kaw na shamu shamawt ai “ Participatory Alternative Education and Culture for Indigenous Children and Youth in Northern Thailand Project” kaw e Jinghpaw Wunpawng sha malai hku nna shang lawm galaw nga ai Jinghpaw Wunpawng sha ni galaw shapraw ai laika rai nga ai. Ndai project a yaw shada ai lam gaw Thai mungdan kaw shanu nga ai bum nga amyu sha, Ma kaji hte Ram ma ni hpe tinang htunghking hpe hpaji hpa rat langai mi hku nna, sharin achyin la lu na matu yaw shada ai bungli lamang rai nga ai. Ndai laika buk gaw, Thai mungdan kaw e shawng ningnan galaw shapraw ai htunghking laika buk re majaw, n hkum tsup a,i ra rawng ai lam ni grai nga na re. Ndai laika buk gaw, matut manoi japring jatsup mat wa na re majaw, ndai laika buk hpe mu hti hkrup ai Nu wa kaji kaba ni yawng hpe hpa ji jaw, lam madun la marit ngu nnayawng hpe hpyi lajin dat ai. Shut shai ai lam, ra rawng ai lam ni hpe Laika buk hte seng ang ai ni kaw, gram shana ai rai yang, grai kabu chyeju dum ai hte hkap la na ga ai. Ndai laika buk gaw “Thai mung du Jinghpaw Wunpawng Myusha hpung” kaw e lit hkam magam gun nga ai Ningbaw hte Komiti ni, Ban Mai Samahki (Jinghpaw kahtawng) kaw shanu nga ai, Mare a gyi, Mare Komiti, htunghking komiti ni yawng hte jahkrup bawng ban nna galaw ai laika buk rai nga ai. Ndai laika buk kaw rawng ai htung hking mahkrun ni gaw, Banmai kahtawng kaw nga ai htunghking ninghkring ni hte Jinghpaw website “Kachin net.com” kaw na sawk shagawn shaw kahkyin da ai re. Ndai laika buk grau nna hkum tsup wa lu na matu, yawng n-gun jaw hpaji jaw la na hpe myit mada let hpyi lajin dat ai.

3 Malawm ni: ❖ Gahpaw 1 ❖ Malawm 2 1. Ginru ginsa lam hte Jinghpaw Htunghking 5- 8 1.1. Jinghpaw Wunpawng sha ni kanang na pru wa ma ai kun? 1.2. Jinghpaw hpe Kachin ngu ai lachyum 1.3. Jinghpaw, Chinghpaw 2. Ban Mai Sama Hkyi (Jinghpaw mare) a labau 8 3. Jinghpaw Wunpawng Amyu sha ni a shachyen shaga ai lam 9 - 16 3.1. Jinghpaw Wunpawng amyu sha ni amyu lakung kaba. 3.2. Jinghpaw amyu sha ni nnan hkrum yang shachyen shaga ai lam ❖ Daw shamying ai lam ❖ Mying hkawt hte shaga ai lam ❖ Shada daw ang hkat ai lam ❖ Mying hkawt hte shaga mying ni 3.3. Wunpawng baw sang byin paw hpang wa ai lam. 4. Makam masham lam 16 - 27 4.1. Hkalup Sasana hte Jinghpaw Htunghking 4.2. Nat jaw prat hta kam sham ai lam 4.3. Si hkrung Si htan lam 4.4. Kabung dum ai lam

4 (Malawm matut) 5. Jiwoi Jiwa ni aq prat kaw nna Jinhpaw Wunpawng shayi num kasha ni hpe makawp maga da ai ahkaw ahkang ni. 27 – 31 5.1. Mahtan da ai lam hta. 5.2. Madu jan hte madu wa dinghku jahka ai lam hta hpan (6) nga ai, Dai lam ni gaw 5.3. N-gyi kasha lu ai kanu aq matu. 5.4. Sali Wunli lu madu, lu la ging ai lam. 5.5. Ma hkum kanu ni hpe makawp maga da ai tara ni. 5.6. Roi rip ai lam 5.7. Madu wa lu ai num hte shut ai (Num shaw) ai lam. 5.8. N dum shami tsa nang nna shut ai lam 5.9. Masu hkalem la nna rau woi nga ai lam. 6. Wunpawng numwawn numla 32 - 33 6.1. Num San Lit, num hpyi lit (Kung Rung Ja lit/ Ri n-htu la, Ja lit) 7. Galaw lu galaw sha ai lam 34 - 39 Htunghking manau lam (Poi) 40 - 48 8.1. Manau 8.2. U ni Manau dum sha ai lam 8.3. Manau Poi hta bungli ang ai U ni 8.4. Manau amyu hpan ni.

5 1. GINRU GINSA LAM HTE JINGHPAW HTUNGHKING A. English mung maden ni grai n du yang na buga ginra Wunpawng amyu sha ni hpe gaw, kaga amyu sha ni e bum masha ngu shamying ma ai, Shing n rai, hkarang masha ni ngu mung tsun ma ai. Bum masha ngu ai gaw, tsaw ai bum masawn ni hpe machyu nna nga pra ai ni re ai majaw rai nna, hkarang masha ni ngu ai gaw, pa layang, hka nu kaba, nammukdara panglai ni hte tsan gang ai shara kaw nga ai masha ni ngu ai lachyum rai nga ai. Ndai Jinghpaw hkarang buga hpe sinna maga Pakkai shagawng hte sinpraw maga Chang Yin shagawng, ndai lahkawng a majaw, shi hkrai shi ginra buga masum garan taw nga chyalu rai sai. B. English mung maden ni shanhte a uphkang lam loi na matu, Chang Yin shagawng a sinpraw de na buga ni hpe ya na Miwa mung maga de shalawm kau ai. Pakkai shagawng hte Chang Yin shagawng yan a lapran na buga hpe Myen mung a Bum nga masha uphkang masa hku san san uphkang lai wa sai. Pakkai shagawng a sinna maga de, India mung de shalawm kau ai. Moi shawng kaw nna bum tsaw shagawng ni a majaw ginra masum byin nga ai hpe English mung maden a hpang daw rai jang, Miwa mung, Myen mung, India mung buga ginra masum byin nga ai hpe mung dan masum hta garan shang mat sai. C. Shinggyim masha ni a ginru ginsa masa hte maren, tsaw ai kaw na nem ai de, shing nrai shara n manu ai kaw nna shara manu ai de nawt hkrat wa na gaw ginru ginsa a shingra tara nan rai sai, Shing re ai hta Pakkai shagawng a sinna maga na buga masha ni lamu ga manu ai de sit hkrat wa ai shaloi, Jinghpaw amyu ni hta grau law ai hte grau hkik hkam sai India amyu masha ni hte wa hkrum mat sai. Pakkai shagawng hte Chang Yin shagawng lapran na buga masha ni mung, Jinghpaw amyu ni hta grau law htam ai hte kung hpan galu kaba sai Myen Sam amyu ni hte hkrum gadup mat ai. Chyang Yin shagawng a sinpraw maga na buga masha ni mung, Jinghpaw ni hta grau law htam ai galu kaba sai Miwa amyu ni hte hkrum mat sai. Dai majaw gara ginru ginsa hpung ni mung, bum ga e nga nga yang, lamu ga n manu ai majaw galu kaba lam n nga, lamu ga manu nna galu kaba mai ai shara de htawt yang mung , amyu kaba ni e mayu hkrum rai nna, gam n kaja ai amyu tai taw nga sai. Ndai hku tsun ai shalo,i Miwa, Kala, Myen, Sam ni hpe mara shagun ai n rai . Dai hku byin na matu shingra nan tai ai hpe she tsun ai. Dai rai yang anhte a matu lam n nga sani? Anhte a matu lawt lam gaw, anhte yawng tinang a htunghking ningli ni hpe tsawra hkungga, hkan sa na sha ahkyak ai. Dai

6 shaloi marai 2 sha nga tim htunghking gaw n mat na re. Masha latsa myi nga tim htunghking shamat jang mat sai re. 1.1. Jinghpaw wunpawng sha ni kanang na pru ma ai kun? Kadai n chye tsun nga ai. Myen mung hte Miwa mung lapran e de nga ai amyu kaji ni gaw, tinang a lamu ga hpe up lu ai malawng maga gaw masum tsa ning grai n du ang ma ai. Jinghpaw, Azi, Maru hte Lashi amyu ni yawng a npawt langai sha rai nga ai. Shanhte gaw Mongoli nga ai amyu ni rai nna, Miwa, Myen, Sam hte Kayin amyu ni a kahpu kanau ni rai ma ai.Shanhte kanang na pru wa ma ai kun? Ngai chye mayu ti mung, Jinghpaw amyu ni moi kaw nna laili laika n lu ai majaw, ya shanhte hkai dan ai maumwi gaw, kam shara nga ai.Ya shanhte tsun ai maumwi gaw, katik katawk hkrai ra nga nna, malawng maga tak yu ai lam sha rai nga ma ai.Shanhte gawn ai ahtik labau hku hkan yang, Pawng yawng Jinghpaw ni a dai daw buga gaw, Majoi Shingra Bum rai nga ai. Majoi Shingra Bum mahtang kanang rai nga ai kun? Kadai n chye tsun nga ai. Mungkan ga ting hproi chyam hkra hkan sawk tam yu hkawm ai, byeng-ya lu ai masha ni gaw, dai amying mying ai bum hpe kanang mung n lu tam ma ai. Jinghpaw Jaiwa Dumsa ni hpe san yu yang, shanhte gaw”Htaw de” nga nna dingdung maga de madun ma ai. Rai timung

7 htaw de kade tsan ai gaw kadai n chye tsun ai. Mungnun ga na, Singhpo (Jinghpaw) ngu ai ni tinang a mung hte ani sha nga nna tut nawng e hkyen agawp nga ai Daihpa Bum hpe majoi Shingra Bum rai nga ai, nga nna tsun kajai shajang ma ai. Rai tim mung, dai gaw tak yu ai lam sha naw rai nga nna, sakse majing garai n rai nga ai. Myitung Sut Nau, Ja the Lungseng Jubili Laika 1972, p.100-101 1.2. Jinghpaw hpe Kachin ngu ai lachyum Jinghpaw hpe ya na prat dai ni du hkra, Hokawng ga hkan nga ai, Jinghpaw ni hpe Kachin n nga ma a. Dai gaw, Myen, Kala, Miwa ni jinghpaw ga n brat ai majaw tsun shai wa ai re. Mr.Cooks, Myen mung labau laika hta ndai Chinhpaw, Thienpaw, Sinpaw, Sinpo ngu ai amyu ni gaw Jinghpaw ngu ai Kachin amyu langai sha rai ma ai, nga nna ka tawn da ai. Dai kachin ngu shamying ai gaw npawt nhpang gaw moi Hkristu a prat 1837 ning, Manmaw ga lahta de Mali hka hku Mogawng ga du hkra hkawm yu ai Sara wa gaw, America hkalup hpung a dat kasa wa rai nga ai. Dai shara a mying gaw sara Kinded nga ma ai. Dai prat na Myen hkawhkam gaw, Bagyidaw hpara rai nga ai. Dai hkawhkam wa a hpyen bu langai mi gaw, Kahkyeng kahtawng na Lahtaw Kahkyeng du wa rai nga ai. Sara Kinded Hkahku ga de lung na matu, lam woi manang langai mi hpyi wu ai shaloi, Kahkyeng du wa ngu ai hpyen bu wa hpe dat dat ya u ai. Dai shaloi Sara wa gaw na mying hpa rai ta? Ngu san jang, Kahkyeng wa ngu, tsun dan wu ai hpe, masha amyu mying hku myit htai sawn la nna she, ga n-brat ai majaw Kahkyen ngu ka kau wu ai. Dai hpang 1868 ning Mandalay Mindon Min a lak htak e, Saleden hpyen du wa mung, lahta ga de na lam myit lu ai hte Rangoon mare na America sasana ni hpe lahta mung a lam san jang, sara Kinded America mung de shana ai shi a laika shaw madun nu ai. Shaloi, hpyen du wa mung Jinghpaw amyu hpe shawng na Sara sa shamying ai hte maren ka bang da nu ai. Moi na Myen ni a labau laika ni hpe sawk hti yu ai shaloi, Jinghpaw hpe Sinhpaw, Sinpaw nga nna ka da ai hpe mu lu ai. Ya ndai English asuya a lakhtak du yang she, dai sara yan hpyen du wa a ga hku hkan nna Kahkyen ngu nna bai shamying ai re. Dai hpe ya tsun nga ai Kachin ngu bai shamying wa masai. Dai

8 majaw Kachin ngu ai mying nnan gaw, Kahkyeng wa ngu dan ai kaw na htawt shai lai hkrat wa ai re. Hpaji tam ai ma ni chye na matu sawk sagawn dat nngai. Dai hta n-ga kaga amyu sha ni, Hkang, Kayin, Balawng, Naga, Lisaw, ni mung Jinghpaw hte bawsang matut ai ni rai nga ma ai. Ndai lahta na ka tawn da ai lam ni yawng gaw, yawng a shawng nnan na Jinghpaw shi laika kaw ka dat ai lam rai nga ai. Dai shi laika hpe; (Editor, Gustof A. Sword, A.B Mission, Kutkai via Lashio,Ningbawng Manang ni, Sara M. Robbin, D.I.S, U Shan Lun, B.A. ni galaw shapraw ai rai nga ai) Ndai lam ni hpe (Mt. Sut Nau, Kaihtik) ka da ai lai ka kaw na la ai rai nga ai. Maran Brang Di,M.A.( Hist.) Manmaw ka tawn da ai laika kaw hti yu ai shaloi, Kachin ngu ai amying hpe 1880s ning hpang maga de she, laili laika hkan dam lada ai hku jai lang, ka lang nga ai. 1880s ning shawng daw de na laili laika ni hta mu lu ai laika hkum ningbaw, Gahkyeng, Ka-hkyen, Kahkyen……” rai nga ai. “ Kachin ngu ai amying ga hkaum hpe Jinghpaw ni tinang shamying la ai nrai nga ai. Shanhpraw masha ningsen laika hku Gahpeng kaw na Kachin ngu gale mat wa ai rai nga ai. Gahkyeng ginra kaw nga shanu ai Jinghpaw duwa ni hpe Shanhpraw ni amying san sagawn ai shaloi. “ Gahkyen” hpe chye na shut, ka matsing mat wa nna, Wunpawng yawng hpe “ Kahkyen” ngu gale kau mat wa ai lam rai nga ai. 1.3. Jinghpaw, Chinghpaw “ Jinghpaw, Chyinghpaw” ngu ai gaw Jinghpaw ni ting hpan hpe tinang shamying la nga ai rai nga ai. Jinghpaw ngu lachyum gaw, “Shinggyim masha” ngu ai lachyum mung rai nga ai. “ Jinghpaw yawng gaw masha re, rai tim, masha yawng gaw Jinghpaw n re”, ngu ai ga malai hpe Ji Woi Ji Wa ni tsun hkrat wa ai gaw dai ni du hkra rai nga ai. 2. Ban Mai Sama Hkyi (Jinghpaw mare) a labau

9 Thai mungdan kaw e tara shang hku na masat da let nga nga ai “Jinghpaw kahtawng, Ban Mai Samahkyi” a labau gaw, shawng ningnan daw hta e Thai mungdan kaw e du nna chyam bra nga ai Jinghpaw Wunpawng myusha ni gaw, 1976 ning hta e Pang Mayau, Tamboon, Pinghkong, Amper, Chiang Doa Jangwat, Chiang Mai. Ngu ai shara kaw jawm gahkyin nna mare kaji langai mi gaw de nna nga lai wa masai. Rai tim mung dai shara kaw aten na na n nga ma ai. Dai hpang 1982 ning hta e Pang mayau kahtawng kasha kaw nna ya na kahtawng Ban Mai Sama hkyi mare ngu ai shara de bai htawnt sa nga ma ai. Ndai Ban Mai Sama hkyi ngu ai mying gaw, dai ten hta Tamboon Mungana hpe up hkang ai ningbaw kaba Kamnan Pron ngu ai agyi salang wa shamying da ya ai mare mying rai nga ai.Dai ten hta e Jinghpaw kahtawng kaw htawt wa ai htinggaw 10 ram sha rai nga ai. Bai Mai Samahkyi ngu ai mare mying a lachyum gaw, Mare ning nan re majaw, Myit hkrum mang rum kalu kaba ai mare kahtawng byin tai wa u ga, ngu ai lachyum rai nga ai. Dai hpang shaning 2527 nhtoi 13 ya shani hta Thai mungdan na Hkawhkam “Prabat Somdet Prachyou Yuhua Hpumi Hpun Adunyade”t,hte Hkawhkam kasha numsha Malu ‘Somdet Prahtep Rattanarat Suda”, Ban mai mare masha ni hpe wa du jahkrum ai. Hkawhkam wa gaw Mare masha ni hpe Yi sun galaw lu galaw sha na shara jaw ai. Dai hpang shaning2535 ning hta Hkawhkam Jan, “Somdet Pranang Chyau Prabarommara Chaninat” kalang mi ba,i Ban mai mare hpe wa jahkrum sai.Hkawhkam jan wa jahkrum ai lang hta gaw, mare masha ni hpe,galaw lu galaw sha ladat, Ta hpaji ni hpe wa matsun let shatsam ya na matu, Hkawhkam wa hpaw da ai, Hkrungkan Luang kaw bungli galaw ai masha ni hpe , mare masha ni hpe yu lakawn lam woi awn na matu shatsam da sai. Ban mai samahki mare kaw Jinghpaw Wunpawng amyu sha ni, Jinghpaw, Rawang, Maru, Ah Zi hte kaga hpu nau amyu sha Lahu hte Sam ni hte rau shanu nga ai. Ban mai Samahki kaw e mare hting gaw 70 jan hte mare masha 800 jan shanu nga ai. Ban mai samahki hta lai nna Jinghpaw amyu sha ni kaga amyu num hte hting gaw de le “Payasai” kahtawng kaw mung shanu nga ai. Payasai kahtawng kaw Wunhpaw amyu sha Rawang hting gaw 7 rai nna, Jinghpaw hting gaw 4 rai nga ai.

10 3. Jinghpaw Wunpawng Amyu sha ni a Shachyen shaga lam Jinghpaw Wunpawng amyu sha ni a Htunghking hta Shachyen shaga ai lam gaw grai a hkyak kaba rai nga ai. Hpa majaw nga yang, an hte Jinghpaw Wunpawng amyu sha ni a Htunghking hta shachyen shaga ai lam nchye yang grai yak nga ai. Jinghpaw Wunpawng amyu hta htinggaw mying ni garan da sai majaw, dai htinggaw mying hta hkan nna shachyen shaga hkat ra nga ai. Kaga amyu sha Lahu, Palawng ni mung anhte Jinghpaw Wunpawng sha hte shachyen shaga ai lam kachyi chyi bung tim, anhte Jinghpaw Wunpawng sha ni daram gaw n law ai lam hpe chye lu ai. Jinghpaw Wunpawng amyu sha ni a shachyen shaga ai lam hta gin ra hta hkan nna loili shai hkat ai lam nga ai zawn amyu ru-sai htinggaw mying hte dai ni a shingdu labau ni hpe n chye ai majaw, seng ang ai masha langai ngai a hkam la ai hte shachyen shaga sa wa ai hpe mu chye lu ai. Kaning re ai grup yin masa hta mi rai rai anhte gaw, shachyen shaga kanawn mazum nga ai hte maren ndai Htunghking shachyen shga ai lam hpe anhte yawng gaw ntsa lam sha pyi tup hkrak chye na, hkan sa, sharin la ra nga ga ai. Dai n re ai sha tinang chye ai hku ginra hkan nna shaga ai rai yang, shawng lam e n mu mada ai mayak manghkang byin pru wa mai ai sha n-ga, sharai n lu hkra re lawnglam ni byin wa mai nga ai. Lai wa sai shaning 150 ning a shawng daw de, Jinghpaw Wunpawng amyu sha a lapran ndai Htunghking shachyen shaga lam gaw grai wa yak hkak na lam n nga ai. Dai ni na prat hta gaw, hpaga yum ga a majaw, Hpaji hparat tam hkawm ai majaw, shing n rai lam amyu myu a majaw, amyu law law hte rau hpawng de nga sai. Mung kan shara shagu hkan chyam bra hkawm nga ai Jinghpaw Wunpawng amyu sha ni, htunghking shachyen shaga ai lam hpe nau ahkyak n la mat sai majaw a tsawm sha n shachyen ai sha mayaw htinggaw de mat ai ni grai nga wa sai. Dai kaw e mayak mang hkang amyu myu pru wa ai. Dai mayak manghkang gaw hpa baw rai ta nga yang, amyu shada la hkat nna dinghku de wa yang, hpang de kashu kasha ni kaw mayak manghkang byin pru wa chye ai. Dai re ai majaw, Jinghpaw Wunpawng sha ni gaw, shachyen shaga ai lamhpe ntsa lam sha pyi chye tawn da ra ai. N mu n chye hkat yu ai (masha) manam ni hte hkrum yang, shawng nnan shachyen shaga ai lam shawng galaw ra ai. 3.1. Jinghpaw Wunpawng amyu sha ni a amyu lakung kaba.

11 Ndai Amyu lakung kaba ni hpe chye tawn da nna, chye na sang lang ai rai yang, anhte Jinghpaw Wunpawng sha ni a shachyen shaga ai htunghking gaw, amyu sha yawng a arawng sadang byin wa na rai nga ai. Dai re ai majaw, chye chyang lu na hte sang lang , dep hkap lu na matu, htunghking shachyen shaga ai laika buk hkan e hti hka ja, sharin la ra nga ai. 1. Lahpai 2. Marip 3. MaGawng 4. Nhkum 5. Lahtaw 6. MaRan 7. MaShun TingMai Sha 8. Du Leng (Duenng) 9. JaSen 10.Pyen Tingsa 11.Hprup Supra 12.Hka Sha / Hka shu hka sha 3.2. Anhte Jinghpaw Wunpawng amyu sha ni a nnan hkrum hkat ai shaloi shawng shachyen shaga ai lam. ❖ Asak bung ai La shada hkrum yang “ Hkau gaw gadai kasha rai ta?” Shing n rai “ myitsu gaw gadai wa rai ta?” ❖ Asak kaji ai La hte asak kaba ai La yen hkrum yang “ Myitsu wagaw kadai wa rai nta?” Shing nrai “ Tsa gaw kadai wa rai ta?” ❖ Asak kaji ai la hte asak kaba sai Num hkrum yang “ Myitsu jan gaw kadai wa rai nta?” Shing n rai “ Nyi gaw kadai kasha rai n ta”?

12 ❖ Asak bung ai La hte Num hkrum yang “ Hkri gaw kadai kasha rai n ta”? ❖ Asak Kaba sai La hte asak kaji ai Num hkrum yang “Ma gaw kadai kasha rai ta?” ❖ Asak bung ai Num shada hkrum yang “ Ning gaw kadai kasha rai nta? ❖ Asak kaji ai Num hte asak kaba sai Num hkrum yang “ Moi gaw kadai wa rai nta? ❖ Asak kaba sai Num hte asak naw kaji ai Num hkrum yang “ Ma gaw kadai gasha rai?” Shing n rai Nam gaw gadai kasha rai?” ❖ Asak bung ai Num hte La hkrum yang “ Hkri gaw kadai wa rai nta?’ ❖ Asak kaba sai Num hte asak naw kaji ai La hkrum yang “Hkri gaw kadai kasha wa rai nta?” Shing nrai “ A Brang gaw kadai kasha law?” ❖ Asak kaji ai Num hte asak kaba ai La hkrum yang “ Myitsu gaw kadai wa rai ta?” Shing nrai “ Tsa gaw kadai wa rai nta?” Dinggai Dingla ni hte hkrum yang gaw Dwi/ Ji Dwi ngai gaw (dai amyu re, ga shadawn - ngai gaw Lashi kashare Dwi/JiDwi hte gara hku shaga ran a kun/daw na kun? )kadai kasha wa rai ta? Ngu nna shachyen shaga la ra nga ai. 3.2.1. Daw shamying ai lam Tinang a kawa a kahpu kanau ni yawng hpe kawa ni ngu shaga ai. Kawa a kajan kana ni yawng hpe kamoi ni ngu shaga ai. La sha ni gaw, kamoi a shadang sha ni yawng hpe hkau shaga ai. Kamoi a shayi sha ni hpe hkri shaga ai. Num sha ni gaw, kamoi a shayi sha ni hpe ning nga n na, shading sha ni hpe gaw kagu, garat shaga ai. (La hte Num ) Kahpu kayung a madu jan ni hpe mung kaning ngu n na shaga ai. Kanu a kawa ni hpe kaji ngu shaga ai. Kanu a kanu ni hpe gadwi ngu shaga ai. Kaning a kanu ni hpe kani ngu n na shaga ai. Madu jan a kawa ni hpe katsa ngu shaga ai.

13 La nig aw madu jan a kanu ni hpe kani nga shaga ai. La ni gaw, kahpu ni a madu jan ni hpe garat ngu shaga ai. Kanau ni a madu jan ni hpe kanam ngu shaga ai. Kasha ni a madu jan ni hpe kanam ngu shaga ai. Kasha ni a madu wa ni hpe kahkri ngu shaga ai. Kahkri ni a madu wa ni hpe kashu ngu shaga ai. Madu wa a kawa ni hpe gagu ngu shaga ai. Num ni gaw madu wa ni a kanu hpe kamoi ngu shaga ai. Tinang a madu jan hpe daw shaga ai lam n nga ai, dai majaw kanu e, gumgai e, nga nna manu ai hku shaga ma ai. 3.2.2. Mying hkawt hte shaga ai lam Tinang hte jem jem daw ai ni hpe gaw, mying hkawt hte sha shaga nna kaga daw ang ai lawu lahta hpe gaw, daw mying hte mying madung hpe kayep tsun ai. Ga shadawn, tinang a kawa a kahpu majing hpe gaw wa ba, wa di, nga nna shaga ai, kawa a kanau majing ni hpe mung, wa bawk, wa gun, wa doi nga nna shaga ai. Raitim, lawu lahta daw ang ai ni hpe rai yang gaw, kawa a kahpu ang ai wa hpe wa di Zau Gam, wa bawk Ja Naw nga nna mying madung hpe shalawm ai, mying madung lawm jang, kawa a kahpu kanau majing n re ai hpe chye na lu ai. Dai hta kaga, kanu, kamoi, katsa, ni mung dai hte maren rai nga ai. 3.2.3. Shada daw ang hkat ai lam Mayu - num ya, num jaw ai amyu lakung htinggaw ni rai nga ma ai. Dauma - num la ai, htinggaw ni gaw, dauma ni rai nga ma ai. ➢ Hpu nau 1 Amyu bung ai ni yawng hpu nau rai nga ai. 2 tinang la ai num a kana kanau ni hpe la ai ni yawng hpu nau (num hpang hpu wa) ➢ Kaji Kawoi 1 Tinang a kanu kawa pang a kanu kawa ni yawng kaji kawoi rai nga ai. 2 Tinang a dauma ni a dauma ni hpe mung kashu (shu hkri) daw ai. ➢ Kashu 1 Tinang a kasha a kasha hpe kashu ngu na rai nga ai. 2 Tinang a dauma ni a dauma ni hpe mung kashu (shu hkri) rai nga ai ➢ Kahkai, kake 1 Tinang a kaji a kanu kawa hpe kahkai daw ai. 2 Tinang a kahkai a kanu kawa hpe kake daw ai. ➢ Shu mashi, shu masha –

14 1 Tinang a kashu a kasha hpe shu mashi ngu na rai nga ai. 2 shu mashi a kasha hpe shu masha ngu ai. Shu masha hte gaw galoi mung n hkrum yu na rai sai rai nna shu masha ngu ai rai nga ai. 3.2.4. Mying hkawt hte shaga mying ni 3.2.4.1. La mying mying hkawt ni (1) Gam hpe wa Ba, wa Di ai. (2) Naw hpe wa Bawk, wa ji ai. (3) La hpe wa Doi, wa Bawk (hkahku) (4) Tu hpe wa Lum ai. (5) Tang hpe wa Gun ai. (6) Yaw hpe wa Dim, wa Htung ai. 3.2.4.2. Num mying hkawt shaga ai lam (1) Kaw, Hkawn hpe nu Tung ai. (2) Lu hpe nu bawk ai. (3) Roi hpe nu ji ai. (4) Htu hpe nu Lum ai. (5) Kai hpe nu Htang ai. (6) Pri hpe nu Dim ai. Kaga kamoi kana karat kaning raitim lahta na hte maren rai nga ai. 3.3. Wunpawng baw sang byin paw hpang wa ai lam. 3.3.1. Mying shingteng masat hpang wa ai lam. Gam masat Mi wa Hkawhkam Shi Huang Te a prat hta Wunpawng Amyu nkau mi Tibet Mung kata e du shang shanu nga ai lam labau kaw mu lu nga ai. Dai ten hta Tibet mung na Hkawhkam wag aw “ Sawng Tsen Gam Bu” ngu ai wa rai nga ai. Tibet Mung kaw nga ai ton e, Wunpawng uhpung hta myit jasat nyan hpaji grai madang dep ai dinghku langai mi lawm nga ai. Shan a mying gaw ‘ Shapawng – yawng Mangdang’ ngu ai la sha hte ‘ Jan-ma Ma jan’ ngu ai num sha yen rai ma ai. Dai yang aw dinghkun de gaw hang ai nau nna yang shading sha alat langai mi lu masai. Dai ma hpe shan kanu yan kawa grai tsaw ra ai majaw Hkawhkam Hkaw – seng mying la shamying

15 ma ai. Dai ten na Tibet Hkawhkam wa a mying gaw ‘ Sawng Tsen Gam Bu’ (A.D. 617 – 650) rai nga ai hte maren shan a kasha a mying hpe “ Gam” ngu shingteng la ma ai. Dai ten kaw nna Wunpawng sha ni hta shawn nnan shaprat ai la kasha hpe gaw ‘ Gam’ ngu shamying ai matsat paw pru wa ai rai nga ai. Naw masat Tibet Hkawhkam ‘ Sawng Tsen Gam Bu’ a lakhtak hta mung masha yawng gaw ‘ Bawn Nat’ hpe kam sham daw jau shajang ai rai nga ai. Rai timung dai ten hta Tibet Mung kata e ‘ Bukda’ makam masham shang magang nga sai. Hkawhkam Sawng Tsen Gam Bu nan Bukda makam masham hpe myit lawm kam sham wa sai. Shi gaw Bukda makam masham ngang kang ai Miwa Hkawhkam nang ‘ Wen Chang ‘ hpe la ai kaw nna Bukda hpe kam sham wa sai. Dai majaw Hkawhkam Sawng Tsen Gam Bu gaw shi a mungdan masha yawng hpe Bukda makam masham kam sham shangun mu ai. Bawn Nat Naw jaw mayu ai masha yawng hpe mungdan kaw nna gawt shapraw kau ai. Shapawng – yawng Mangdang yan Jan – ma Majan mung Bawn Nat jaw jau ai hpe n lu kabai kau ai majaw Tibet Mungdan kaw nna pru mat wa masai. Shingrai Tibet Mungdan kaw nna pru mat wa nthawm Miwa Mung hku lai gala mat wa ai ten Nawng kaba ‘ Kokor Nor’ ngu ai hka nawng langai mi de du mat wa ma ai. ( ‘[Mongol ga hte Qingkai, Miwa ga hku hka nawng hpe ‘ nor nga ma ai.’) Dai shara kaw but shanu nga ai ten hta Jan – ma Majan gaw shadang sha langai mi bai shaprat jat sai. Kawa Shabrang - yawng Mangdang gaw dai hka nawng a mying hpe la nhtawm kasha hpe “ Naw” ngu shingteng nu ai. Dai ten kaw nna Wunpawng sha nig aw masat lahkawng ngu na shadang sha a mying hpe ‘ Naw’ ngu tsun shaga hpang masai rai. La masat Shapawng – yawng Madang yan Jan – Majan gaw Miwa Mung kata e aten na na n nga ma ai. Nga lu nga sha manu ai shara tam gindoi let, bum , hkyet, hkaraw ni hpe matut lai di nna htawt hkawm nga ma ai. Dai zawn

16 htawt hkawm nga yang Jan – ma Majan gaw masat masum ngu ai shadang sha langai mi bai shangai nu ai. Kawa Shapawng – yawng Mang – dang gaw kasha a mying hpe “ La “ ngu shamying nu ai. La ngu ai lachyum gaw Tibet ga hku ‘ Bum’ Hkyet” ngu ai lachyum rai nga ai. Dai majaw yu du hkra Wunpawng sha ni gaw masat masum la kasha lu jang ‘ La ‘ ngu shingteng jaw nga ma ai. Tu masat Shapawng – yawng Mangdang yan jan – ma Majan gaw shara mi kaw nna shara mi de matut htawt hkawm nga ma ai. Shingrai nhtawm shan a hkrun lam numdaw langai hku nna Chying Tu ngu ai shara de mat wa ma ai. Dai shara gaw ya e Miwa mung –dan, Shchuan Mungdaw kaw nga ai Cheng Tu mare re ai lam chye lu ai. Cheng Tu kaw du ai shaloi Jan – ma Majan gaw masat mali ngu ai shadang sha langai mi hpe shaprat nu ai. Dai shara a mying hpe la ai hku nna Shapawng – yawng Mangdang gaw dai ma hpe ‘Tu’ ngu ai ai mying hpe lu la saga ai rai. Tang masat Shapawng – yawng Madang yan Jan – ma Majan gaw Cheng Tu shara e shaning law law n nga ai sha bai matut hkawm mat wa ma ai. Shan gaw Kinsha Hkanu ( yang Tse Kiang ) hpe hkan mat wa ma yang, Tang Hkawhkam (A.D, 618 - 907 ) wa up ai shara de du mat ma ai. Dai ten hta Hkawhkam galaw ai wag aw Tai Tsung ngu ai wa re ai lam chye lu ai. Dai shara de du ai shaloi shan gaw Tang Hkawhkam wa a shara de du ai shaloi shan gaw Tang Hkawhkam wa a hpyen la luk suk ni hpe gasat hkat ma ai. Dai zawn Tang Hkawhkam wa a ginra kaw du nga ai ten hta shan gaw masat manga ngu ai shadang sha langai mi hpe bail u masai. Tang Hkawhkam shara kaw pra ai ma re ai majaw shan gaw ma a mying hpe ‘ Tang’ ngu na shamying ma ai. Dai ten kaw nna Wunpawng sha ni dai ni du hkra masat manga ngu na shadang sha hpe ‘ Tang’ ngu shingteng jaw ma ai rai.

17 Yaw masat Shapawng – yawng Mangdang hte Jan – ma Majan yang aw Tang Hkawhkam wa a luk suk ni hpe gasat ma- nga nga lai di let bai matut htawt hkawm mat wa ma ai. Hkai lu, hkai sha, rem lu rem sha manu nna lu hka kaja ai shara tam gindoi mat wa masai. Shing rai nna Labawp Tu Shingyu Yawng Wa – lawng de du mat wa ma ai. Dai shara kaw shanu nga ai ten hta Jan – ma Majan gaw masat kru ngu na shadang sha langai mi hpe bai shangai wa nu ai. Tang Hkawhkam a luk suk ni hpe hkan gasat let hpung garan mat wa ai ni mung dai Labawp Tu Shingyu Yawng shara de yawng bai du zup ma ai. Dai zawn masha yawng hkrum zup ai ten shangai ai kasha re majaw ma a mying hpe ‘ Yawng’ ngu shingteng ai kaw nna ‘ Yaw’ ngu ai mying byin mat wa sai.

18 4. Makam masham lam 4.1. HKALUP SASANA HTE JINGHPAW HTUNGHKING Htunghking hte nawku htung gaw garan n mai ai lam yan rai nga ai. Nawku lam gaw masha a htunghking hta lawm ai zawn nawku makam masham kaw na hkunghking ni byin wa ai lam mung rai nga ai. Dai majaw Jinghpaw ni nawku ai gaw, nat jaw nawku htung re ai rai nna htunghking mung natjaw htunghking rai nga mali ai. Lai wa sai shaning latsa ning daram kaw nna madang n dep sai hte tsam mat sai nawku htung rai nga ai, Jinghpaw ni a nat jaw nawku htung hpe Jinghpaw ni kabai kau ra mat sai, nat jaw nawku htung hpe kabai ai nga yang, htunghking ni mung kabai kau na zawn tai wa sai. Amyu langai myi ai hpe htunghking hte masat ai re majaw htunghking mat jang amyu mat wa na ang wa ai. Hkristan sasana gaw Wunpawng amyu sha ni hpe asak nhtoi jaw ai zawn Wunpawng amyu hpe shamat kau ya ai lam galaw hkrup sai ngu ai hpe ndai laika hti ai hte bai dum ai ni mung nga na re. 4.2. Nat jaw prat hta kam sham ai lam Hugawn-Assam Jinghpaw ni nat jaw ai gin lam gaw chyaloi nhkoi ginru ginsa prat kaw nna hpang wa sai. Ndai ginra hkan hta Jinghpaw ni grau madung hku nna jaw jau ai nat nig aw, 1. Ningshe nat 2. Salap nat 3. Chyunun nat shapawt nat hte Kumba nat 4. Jang htung nat 5. Salap nat 6. Shingram nat 7. Ningsum nat 8. Lamun nat

19 9. Sapawt shingyaw nat 10.Gum gun gum hpai nat ni rai nga ai Jinghpaw ni kam sham lai wa sai nat ni gaw law la nga ai. Nat baw a myu myu langai hte mung kam sham ai lam nbung nga ai. Gum gun gum hpai nat ngu ai hpe gaw Jinghpaw myu sha ni nta htinggaw shagu hta langai hpra lu shajang ai nat rai nga ai. Ndai nat gum gun gum hpai nat gaw nat Num / nat La ngu nna nga ai. Jaw jau ai lam hta nat gun gaw num rai yang, hkungri galaw taw ai hta num ni lang ai arung aria hpe noi mara tawn ai. Nat gun ala rai yang gaw hkungri galaw taw ai hta, ala ni a arung aria hpe noi sum byau tawn nna jaw jau ma ai. Gum gun gum hpai nat jaw jau ai lachyum gaw dum nta masha ni a matu shim lam jaw ai, makawp maga ya rai nga ai. Shapawt shing yaw nat hpe jaw jau ai lam gaw, masha hkum hkrang ni hta shakrwi zawn re ai ana zin li, ahpye alam byin ai ten hta jaw jau ai re. Ana ahkya hpe shamai shatsai na matu jaw jau ai rai nga ai. Shapawt shing yaw hpe jaw jau ai shaloi lang ra ai arung arai gaw, hkungri galaw la nna kahtam kawa (saman) hpe matu de Ka kaji galaw nna lawu kaw shingna langai ding grang rai, dai hta majap katsing , Udi, malu masha ni hte mawn sum li noi tawn nna jaw ma ai. Lamun nat hpe gaw manawn masham re ai lam ni hpe yeng seng kau na gin lam hta jawjau ai Hkungri hpe asak mi galaw ai lam n-nga ai. Ningsum nat hpe gaw ja gumhpraw tam sa, magma bungle galaw sa rai yang, awng dang ai lam nnga, gahkrim gahkrai byin mat wa rai yang, jaw jau ai. Hkungri galaw yang nta nhpung de namlap kap ai kinsa hpunjun nna, dai jun da ai hpun hta ka kaji ni noi abya tawn rai nna jaw jau ma ai. Shimram nat gaw sawn nat hta kaji htum ai hte kajawng kaja machyi hkrum yang gan shatsawm dat rain at rai nga ai. Hkungri hpe alak mi galaw nra ai. Kumba hte nban sha jun nhtawm, gwi hpe htau ya ai hku nna jaw jau ma ai. Sawn nat hpe gaw, kajawng kaja machyi makaw byin hkrum hkra wa yang jaw jau ma ai. Hkungri gaw hpun labrang lahkawng jun nna, dai makau kaw lap kap ai num ting hpun hpe jun nhtawm, hpun labrang hte maren kumba daw let dai ntsa kaw kawa mazi da tawn ai shakram hpe mara tawn ai Dai makau kaw wa htau na

20 mat unban jun ai. Nga htau na rai yang nga dang hpe hpun ting hkum nan jun nhtawm jaw jau ma ai. Jahtung nat hpe gaw, machyi mahkaw byin hkrum hkra nga ai ten hta jaw jau ma ai. Hkungri galaw yang hkungga tawn pyin ra hpe tsaw tsaw galaw nhtawm dai hkungri ntsa Jan, shata, shagan sum la hte Kachin amyu sha ni a madum sumpyi a myu myu hkum sum hpa na sum la ni hpe noi sumbya sharawt tawn ma ai. Chyunun sapawt nat hte Kum ba nat gaw nta masha ni langai ngai nhtoi aten na na machyi makaw hkrum yang jaw jau ma ai. Hkungri hpe kawa mali jun tawn nhtawm kumba hte bai jun kayawp ma ai. Nga htau na matu, nga dang hpe hpun ting hkum nan jun nhtawm, nga dang ntsa kaw lagoi hpaw kayawp nna jaw jau ma ai. Shalap nat hpe gaw, Sali Wunli hpyi la na rai yang jaw jau ma ai. Hkungri hpe galaw na rai yang, namlap kap ai hkin sing ni hte hkungga tawn shara hpe, pinra tsaw tsaw galaw nhtam, nga htau nga dang hpe hpun pyen, hpya la nna jun let jaw jau ma ai Ningshe nat hpe jaw jau ai lam gaw, dum nta masha ni ana zinli byin, machyi makaw hkrum ai aten hta jaw jau ma ai. Ndai nat hpe gaw hkungri galaw yang, namlap kap ai hpun hkin sing law law hte hkungri galaw ai. Nga htau nga dang hpe mung hpun lap kap ai kinsa hpun hpe jun nga ai. Ndai gaw Hugawng-Assam hkran de na Jinghpaw ni nat jaw jau ai gin lam rai nga ai. 4.3. SI HKRUNG SI HTAN LAM Jinghpaw ni kam ai hta masha gaw n mu lu ai From hkrang nga ai. Dai n mu lu ai hkrang hte mu lu ai mater ngau pa kahkyin kaprep jang asak hkrung ai shinggyim masha tai wa ai. Dai n mu lu ai hkrang hpe numla, minla ngu shamying ai. Masha asak hkrung nga ai ten hta numla gaw ndan leng ai raitim, nsa hti mat jang grai dan leng ai hku nga wa ai. Mu lu ai hkrang hte shinggang da ai majaw, n mu lu ai daw lup nga ai zawn rai nga ai. Hkrang n nga mat jang grau dan wa ai,

21 kaga dusat hte arung arai ni hta gaw numla n nga tim nsoi nsa ngu ai nga ai. Hkrang mat jang, nsoi nsa ngam nga ai, sha ai baw rai yang, lu sin wa ngu ai nga ai. Kaga arung arai ni hta gaw manu ngu ai nga shajang ai. Dumsa ga hta manu nang ai tsun, tinghkra shang ai lun, nga nna rawng ai. Sha ai baw hpe gaw nat ni hku nna gaw lu sinwa sha sai nga ai, nga, wa, u, bainam ni hpe gaw nga soi mayung sai, nga sa mahkung sai nga ai, masha gaw hkum hkrang, hkum shan hpe numla hte hkrung taw nga ai. 4.3.1. Numla dam ai lam Shinggyim masha naw hkrung nga yang, numla dam ai ngu ai nga ai. Hkum shan hte numla hka garan mat jang si ai rai yang, dam ai shaloi n si mat ai kun? ngu san na lam pru wa ai. Dai lam ni hpe ntsa lam chye na na matu numla malawm law law nga ai ngu chye na ai. Lhovo hku na dumsa ga hta la numla kru, num numla sanit ngu tsun ai. Jinghpaw dumsa ga hta kade ngu ai n tsun ai, raitim, law law ngu tsun mayu ai. Ja Li La Raw a gawq kan ni yawng gu wa marit law nga nna numla shaga ai shaloi, lalaw ga hta rawng ai. Dai majaw masha marai langai mi hta numla madung hta kaga malawm ni naw nga ai lam chye lu ai. Dai malawm ni langai ngai dam mat chye ai. Dai zawn rai numla dam ai lam gaw kajawng sawng mat ai, hkrit kahpra mat ai shaloi, numla manang ni kaw na hka mat chye ai. Shing nrai nat chyasam ni e dai numla langai ngai hpe rim tawn kau nna hkungga hpyi sha chye ma ai. Masha langai mi gaw numla n-gu mat ai shaloi, hkum n zeng mat ai hta kaga dai wa hpe lagat ni, gwi ni kawa chye nga ai. Numla dam n dam hpe ningwawt wa shamawn hta mung mu chye ai. Yi hkan rai yang, shingnawm nam de malat ni gasat hkat jang, numla dam chye ai. Dai malat ni gaw nat a malai masha numla hpe rim makoi kashun hkat ai majaw, ga law gasat ai nga ma ai. Kalang lang kabai tawn kau sai yi wa ningsa kaw chyinghkyen pa shara mi masha tut nawng e dung shamu ai zawn krin taw chye nga ai. Kaja wa teng teng byin ai lam langai mi hpe tsun ga nga yang, Mali Hkrang walawng Mashaw woi wang ga kaw 1950 ning jan na laning mi hta e, Hkyet ni a nta kaw 2003 ning hta Shatapru kaw nga ai Hpungtau Hkyet La a kanau Hkyet Tang gaw grak dagra rai machyi ai lam n nga ai raitim, machyi chyana taw ai grai na sai. Dai ten hta Rawang myihtoi Darawng Hka ngu ai shanhte a nta de sa du ai. Dai Darawng Hka ngu ai wa gaw myihtoi sha n rai, myi san mung rai nga ai. Myihtoi ngu ai gaw nat e shung jang malap mat ai hpe tsun ai. Myi san ngu ai gaw nat hte ading tawk mu mada lu ai hpe tsun nga ai. Myi san wa hku nna Hkyet Tang hpe mu ai hte rau, ndai Hkau Tang na numla hpe maning na yi shari na yi baw hpun pawt langai mi kaw nat ni e rim tawn da nga ma ai, nga nna tsun ai. Dai numla hpe hkraw lu na matu, myi san wa hpe nan jahkring tawn da masai. Hpang shani yi shari yi baw hkan na hpun pawt shagu hkan yu ai shaloi,

22 hpun pawt langai mi a hpun pawt shinggrup nna lama mi hkawm kayin taw nga ai zawn krin taw nga ai hpe mu ma ai. Myi san wa bai tsun ai gaw jahtung yan sawn hpe wa lahkawng, u lahkawng hpra shagup nna jaw nhtawm hkraw la ra nga ai ngu nna tsun ai.Dai majaw dai shani jang, jahtung yan sawn hpe myi san wa tsun ai hte maren galaw sai. Shana maga de myi san wa bai tsun ai gaw garai n dat dat ma ai nga nna tsun ai. Myi san wa shi nan nat ni kaw bai sa nna kanu Nhkrai Kaw kasha hpe n jaq ai majaw, grai hkrap nga ai, lawan dat dat ya mi ngu nna nat ni hpe sa tsun ai. Dai shaloi nat ni gaw dat dat sai, numla shi nan nta de wa n-gwi mat, wa n kam mat ai zawn rai nga ai da. Dai majaw myi san wa bai tsun ai gaw numla shaga lalaw ra ai nga sai. Dai nta masha ni gaw nbaw shat dam nna u hkrawng, u shan, nga shan ni tawn, udi tsahku ni tawn rai lalaw ai lam galaw sai. Lalaw ai shaloi, dumsa wa lalaw ga hte shawng na daw lalaw ai hte rau, hpun pawt kaw na yi wa dingsa kaw du sai lam, myi san wa tsun ai. Dumsa wa gaw lahkawng lang numdaw nna bai lalaw ai shaloi, yi shari kaw nna mare numshang du wa sai, masum lang ningdaw nna lalaw yang, mare numshang kaw nna nta npan du wa ai, bai ningdaw nna lalaw ai shaloi, hka htingnat kaw wa du ai. Hka htingnat kaw nna nta gawk de n shang wa hkraw ai, dai majaw ri byan hpe hka htingnat kaw dun nhtawm, myi san wa dung ai shara kaw wa dun ai, dai kaw na kalang mi bai lu sha dam da ai shara de dun da nna lalaw yang, dai ri byan hku dam mat ai numla gaw hkadawn kanu tai nna pyen shang wa ai. Dai hpe kanu e hkap mahkyu la ai hte yup gawk de la mat wa ai. Dai shaloi myi san wa tsun ai gaw numla nta de atsawm du wa sai lam tsun ai. Ndai lam hpe yu yang, numla ngu ai gaw nat mung rai, masha mung rai nga ai rai nna nat hte kanawn na wa jang, nat hte nga pyaw dum, masha hte kanawn na jang, masha hte nga pyaw dum rai chye ai lam rai nga ai. 4.3.2. Lalaw ai, (numla shaga ai) Dam mat ai numla hpe bai shaga ai shaloi gaw dumsa matan ga hte shaga nga ai. Dai dumsa ga gaw kaga dumsa ga nsen hte n bung ai. Dai majaw dumsa ai ngu n tsun ai sha, lalaw ai ngu tsun ma ai. Shawng e tsun lai wa sai zawn, yi wa ningsa kaw na bai shaga la na rai yang, shaman wawt yu nna shaman hpru ai ni hte dumsa wa dai yi wa nsa de sa na rai nga ai. Dai yi wa dingsa de sa ai shaloi, nbaw shat, chyaru, udi, shan, jum, hpun palawng hte dumhkrak pasi, nba yan ni lawm san a rai nga ai. Shing rai yi wa ningsa du jang, nbaw shat hpe dam nna gun sa ai lu sha ni yawng shaw sumpum ai hpang dumsa wa lalaw ga hte numla hpe shaga dat na rai lu ai. Dumsa wa shaga tim numla n wa mayu sai, n wa lu sai rai yang, hkakrit, kadawn hkrung kanu, jinu zawn re ai sha pyi nbaw shat dam da ai de n sa wa chye ai. Numla bai wa na hku rai yang, lalaw ga na ai hte hkakrit, kadawn atsit amut hkum sumhpa hkrung kanu ni nbaw shat dam da ai de kahpru sa wa chye nga ai. Dai kadawn ni hpe pasi hte sanen nna rim

23 nhtawm, gun sa ai kawa dumhkrak kaw bang la nna nba yan hte hkayawp ba mat wa na rai nga ai. Numla lawm ai rai yang, dai dumhkrak ba ai wa gaw masha langai ba ai daram ba chye nga ai. Li gaw n li ai, raitim, grai ba chye ai, numla n lawm wa ai rai yang, kaga masha ni hte maren sha ba chye nga ai. 4.3.3. Si Mat ai lam Masha si mat ai shaloi, numla gaw dai masha kaw na tsep kawp pru mat sai. Shing nrai numla pru mat jang masha gaw asak n rawng lu mat nga ai. Asak n rawng mat sai masha gaw numla hte garan mat sai rai nga ai. Raitimung, hkrang yan numla gaw langai sha rai nga ma ai. Langai sha raitim, kaga ga byin mat sai. Hkrang numla n rawng sai, numla mung hkrang n lu sai, shan lahkawng buga n bung hkat nga ai, hkrang gaw dinghta ga na rai nga ai. Numla gaw ntsa de nga ai Karai Kasang kaw na rai nga ai, dai majaw dai yan hpe garan nna buga madun kau ra sai. 4.3.4. Mangbru ai, mang makoi ai Numla gaw shi a buga de wa mat lu na matu hkum hkrang hpe shamat kau ra ai. Dai hkum hkrang hpe shamat ai bungli hpe mangbru, mang makoi nga ma ai. Mangbru, mang makoi ngut ai shana de gaw numla hpe shi a buga de shawawn kau lu sai. Dai majaw mangbru poi a hpungdim dat ai gaw tsu shawawn ai lam rai nga ai. 4.3.5. Tsu nat Jinghpaw ga tsu ai ngu tsun ai shaloi, kaja ai hte yat ai lapran na rai nga ai. Shat tsu ai ngu tsun ai shaloi, shat gaw rai nna sha n mai mat ai, yat mat ai ngu yang shat nan gaw naw rai nga ai. Dai hte maren, tsu nat ngu ai gaw nat ngu yang, hkrang naw nga ai, hkrang ngu yang gaw asak n rawng sai hpe tsu nat ngu tsun lu nga ai. Mang hpe n makoi kau dingsa tsu nat sha arai nga ai. Dai rai nna tsu nat hpe shat jaw sha ai shaloi gaw nat ni hpe jaw ai zawn n rai, nta masha sha ai shat hpe masha hpe jaw sha ai zawn daw jau nga ma ai. 4.3.6. Si ai Majun, Si ai Ningpawt;- Moi Karai Kasang gaw shinggyim masha ni hpe n si na hku hpan da sai. Dai majaw shinggyim masha ni hta si hkrung si htan hpa n nga ai sha nga nga ma ai. Dai aten hta jan gaw shani tup mai nna shana de jan shang ningsin sin mat ai. Shata mung shata jan mai nna shata si mat jang, kaji nna htum mat ai. Dai lam hpe shinggyim masha ni gaw jan wa hte shata wa si sai ngu nna jan ga de lahpu hpu lung ga ma ai. Lahpu hpu ai shaloi gaw bunghkaw ngu ai kumhpa shat lit, shat kada, tsa dinghkang ni gun lung ra nga ai. Dai bunghkaw lit gun lung ai lam gaw shinggyim masha ni a matu lit li dik ai lam tai wa sai. Hpang e grai sum ai hku mung myit la wa masai. Hpa majaw nga yang, shinggyim masha ni gaw si ai lam n nga ai rai nna bunghkaw shat lit mung kadai n gun jaw nga ma ai. Dai hta kaga jan ga de mangbru poi nga ai raitim, shinggyim

24 masha ni kaw gaw poi n nga ai rai nna lagawn bu nga ma ai. Shing rai shinggyim masha ni gaw masu na myit rawng wa nga ma ai. Dai masu ai gaw masha shada n rai, jan wa shata wa ni hpe masu na hku rai wa sai. Masu na sha n-ga, Karai Kasang hpe n tsen ai lam mung byin nga ma ai. Dai n tsen ai lam gaw shanhte bunghkaw n lu sha ai hpe Karai Kasang gaw n teng man ai hku hpan da sai kun nga nna myit la nga ma ai. Shing rai shanhte kaw bunghkaw nhtang du na matu, mangbru poi masu galaw na myit wa nga ma ai. Raitim, mang n lu ai majaw, masu na mahkrun n lu hkraw taw nga ma ai. Dai aten hta nan hkrang hka hkahku kaw na shalung hpun ndung kaw galang kanu langai mi gaw galang tsip tsip nna galang kasha hkai ai rai nna kasha ni a shat tam rawt mat wa ai ten hta lapu langai mi shalung hpun ndung de lung nhtawm, galang kasha ni hpe sha kau sai. Galang kanu bai wa yu yang, kasha ni hpe nmu sai. Kasha ni hpe sha kau ai kadai kun? tam mada masem jahproi mat wa yu yang, shalung hpun hpunban kaw tsahkai dingla langai mi yup taw ai hpe mu dat nu ai. Galang kanu gaw shi a kasha ni hpe sha kau ai gaw tsahkai rai na sai ngu shadu ai hte tsahkai nga ai de htim yu wa jang, tsahkai mung hpun lakung hkan nna hprawng mat wa yang, hkrang hka kaga hkran de nna tu sa wa ai hpun lakung hta moi shawng de shi naw ram nga yang, gumtsat kap lu ai rai nna ya mung bai gumtsat yu yang, shi hta dingla sai rai nna kaga hkran na hpun lakung de n hkap lu sai majaw, hkrang hka de di hkrat bang mat wa nhtawm, hka hpunla lam hku yawng mat wa sai. Dai tsahkai mang gaw shinggyim masha ni a madim kaw wa shang mara nga sai. Hpang jahpawt e madim sa kawan ai brang ram ni sa mu yang, kadai re ai, hpa baw re ai shamying n chye ma ai majaw, nta de salang ni kaw wa hpai madun ai shaloi, salang ni gaw dai tsahkai mangbru nna jan ga de lasu su dat nhtawm, bunghkaw lu sha na hku di na myit lu masai. Dai hte maren, mangbru poi hkyen lajang nhtawm, jan ga de shabrang marai lahkawng hpe lasu su shangun dat sai. Jan wa gaw shinggyim masha ni a lasu su shi na ai shaloi grai mau mat sai. Dai majaw lasu su ai yan hpe shinggyim masha kadai si sata ngu san yang, kadai si ai gaw hkrak n chye ai, raitim si ai gaw teng sai nga ai. Shaloi jan wa hte shata wa gaw shinggyim masha ni a asak sumri n hpe sumrat yu yang, gara mung n di, n nu ai majaw, masha kadai n si ai lam hpe chye sai. Jan yan shata gaw shan la rai nga ma ai. Shata wa a mying gaw Zau Doi rai nna jan jan a mying gaw Nang Koi rai nga ai. Kasha ni gaw jan ma na li, shata ma hpraw ji ngu ai ni rai ma ai. Shinggyim masha ni lasu su ai hpe kanu yan kawa n sa ai sha kasha ni hpe sha mungkan ga de dat dat masai. Jan ma ni mungkan ga de du ai ten hta shinggyim masha ni gaw mangbru poi galaw nga nga la sai. Ma ni a shing-ra hte maren, du ai hte rau sha na, pyaw na, ka manawt na sha chye ma ai, mangbru poi na mana shat mung grai mu ai hku asharawng shara sha kau masai. Kabung mung dum manawt lawm sai. Ndawng mung kahkrang lawm masai. Jan masha ni nan dai hku si lamang hpe galaw lawm ai a jaw e

25 shinggyim masha ni gaw kadai n si ai raitim, si sai lam shagrin kau ai rai mat sai. Hpang jahpawt gaw jan ma ni jau jau wa mat masai. Jan ma ni mare numshang du yang, shan nau ni kaw na marai langai mi gaw kanu yan kawa shinggyim masha kadai si sata? nga san yang, kaning ngu na nga sai, shaloi she mangbru poi de kalang mi bai nhtang sa nna si mang sa tam na hku myit lu nna bai nhtang sa ai. Shinggyim masha ni hpa rai bai nhtang sa ai lam san jang, shana e kabung dum ai shaloi, pasi jahkrat kau ang sai majaw, naw tam yu na ngu jut shingnaw shagu tam bram hkawm wa yang, nhprun kaw hka-awn hta awn yawn hte dagup da ai tsahkai mang hpe mu hkrup sai majaw, jan ga du ai shaloi, kanu yan kawa hpe shinggyim mang gaw n mu ai, tsahkai mang sha mu ai ngu wa tsun jang, tsahkai mang hpe shinggyim mang hku masu bru ai rai sai chye nna shinggyim masha hpe shawng e n si na hku hpan da sai raitim, shanhte nan nan si mayu ma ai majaw, gumgai dingla nna si na hku mungga bai jahkrat sai. Dai mungga hpe mung ma ni hpe sa tsun shana shangun ai majaw, mungkan ga de bai sa wa ma yang, lam kaw sinnen mare kaw du ma ai. Sinnen ala wa gaw shi a shayi sha Nhtoi Raw si mat ai majaw, yawn ningtsang aten hta ang ai, kaja wa nga yang, sinnen ala shi a shayi sha gaw si ai n rai nga ai da. Di lang hpe si ai shadu nna yawn taw nga ai, sinnen ala gaw jan ma ni hpa rai mungkan ga de yu sa ai lam san jang, shinggyim masha ni asak ugut gu, gumgai dingla jang si shajang na hku sa tsun shangun nna yu sa wa ai lam tsun dan ai shaloi, sinnen ala gaw shi a kasha Nhtoi Raw mangai pyi si ai majaw, shinggyim masha ni mung ma kaji mahkawn shabrang yawng si na hku she sa tsun masu ngu ga jahten ai nhkan e mungkan masha ni asak aprat n lata ai sha si hkrung si htan hkrum ai re nga si majun gawn nga ma ai. 4.3.7. Mangbru Majun;- Mangbru poi galaw ai mung lachyum nga nga ai. Shinggyim masha a asak hkrung lam hpe lachyum shapraw ai lam rai nga ai. Makam masham langai hte langai, htunghking langai hte langai yawng ni gaw masha a asak hkrung lam hpe manu shadan lachyum shapraw dan ai ni hkrai rai nga ai. Jinghpaw htung hta si ai lamang gaw masha a asak hkrung lam hpe grau nna lachyum shapraw dan nga ai. Si ai majun, si ai lachyum hpe tsun saga ai rai nna mangbru ai lachyum hpe mung naw matut bawngban ra nga ga ai. Mangbru ai lachyum gaw mangbru majun gawn ai lam hta mu lu na rai nga ai. Dai rai nna mangbru majun hpe tsun ga nga yang, Moi tsingdu hpun hte tsingman ban tu sai. Dai yan gaw tu jin, tu na nna jan ja ta hta hkraw si mat sai, lanam shang wa marang htu ai shaloi marang hka hte mang kashin sai, lanam marang e tsingdu mang hpe bru makoi yang, tsingdu pawt de tsingdu maku bai rawt ninghpawng wa sai. Tsingdu pawt langai mi hkraw si mat ai pawt kaw tsingdu maku law law bai prut wa sai. Marang hka e bru ai tsingdu mang gaw tsam yat nna ga bum jat ai, nam hpun law htam nna tsingdu ban ni hpe shawng na hta grau law htam kaba, tsit lali

26 shangun nga ai. Shawng e hkraw tsam mat ai tsingdu gaw hpang e tu ai tsingdu hpe grau galu kaba na akyu jaw da nga ai. Dai hpang hkatu hpun mung tu nna tu jin, tu na ai hpang hkraw sawng tsam mat sai. Hkatu hpun daw mat ai pawt nhpang de hkatu maku bai ninghpawng tu wa sai. Shawng na hkatu hpun chyahkraw shatsam hpe lanam marang e mang kashin nna bru makoi yang, ga bum jat, ga bum tsaw shingkawng nna hpang e tu ai hkatu ban ni hpe galu kaba alap lap, apu pu, asi si shangun nga ai. Dai hpang chyahkya hpun mung tu jin, tu na jang, tsam nna daw mat sai, chyahkya pawt de chyahkya ban chyahkya nnaw bai rawt ninghpawng wa sai. Daw mat ai chyahkya hpun hpe gaw wuhkun e mangbru yang ga bum jat shingkawng nna lamu ga kaba dam shangun sai. Dai lamu ga hta chyahkya ban law law bai tu wa sai. Moi wulaw, wara nhpang mung tu jin, tu na nna nyawp mat sai. Daw mat ai kawa ni hpe lanam marang e mang kashin nna wuhkun e mangbru yang, ga bum jat shingkawng nna wahpang pawt de wulaw, wara makru bai ninghpawng wa sai. Dai ga bum hta kawa wahpang law law tu hpra chyam wa sai. Dai hpang shalung hpun hte shala hpun mung tu na, tu jin hpun daw nhtawm daw mat sai, punghkaw hpe lanam marang e mang kashin nhtawm, wuhkun e mangbru yang, ga bum jat shingkawng nna lamu ga jat dam lada, npawt nhpang de shalung ban shala maku law law rawt ninghpawng, alap wum, apu majawm, asi gin yum nna hpra law htam sai nga ma ai. Moi Ninggawn wa Magam mung nga yang, dinghku shang, kashu kasha law law shaprat, lu sut lu su nna nga nga yang, asak aprat kung, baw hpraw kahtan daw, hpang jahtum asak aprat htum, nsoi nsa yum mat wa sai. Ngam nga ai madu jan, kasha kanam ni e jahpu sharut hkungga hte hpawn di nna bru makoi yang, kashu kasha ni hpe nhtang shaman da ya ai rai nna kashu kasha ni mung mangbru bai akyu hkam la sai majaw, mayat maya galu kaba law htam nna mungkan sinpraw sinna dingdung dingda chyam nna bra wa masai nga ma ai. Dai hpang Wahkyet wa Magam mung kaji kawoi hpe mangbru ai akyu hkam la nna galu kaba, nga mu nga mai, mayat maya nna dinghku de, kashu kasha law law lu, nai mam sutgan u, wa yam nga, sagu bainam sut su, ja bau yam nga hte mayu dauma kahpu kanau hku masing shangang nna nga nga yang, asak kaba gawng kung, n jin n ngut wa sai rai nna yup raw yup ra kaw sha shanu nga mat sai. Kade nna yang, shi si mat sai, shi hpe mung ngam nga ai madu jan kasha kanam hte makyin jinghku ni e mangbru poi galaw ya ai gaw manau poi daram jahkik nna jahpu sharut hkungga hte shawawn ai gaw Wahkyet Magam mung kaji kawoi ni a ga de prat janat shim mat sai nga ma ai. Ngam nga ai nta masha ni gaw kanu kawa kagu kamoi ni hpe bru makoi ai akyu hkam la nna nga mu nga mai mayat maya hkam ja nna nga ta masai nga ma ai. Wahkyet wa Magam a hpang e Maran wa Ning-yan Naw gaw kajum kaji hpe bru makoi ai shaman chyeju lu la ai rai nna dinghku de, kashu kasha law law shaprat, hkau hting hkau na, hkarang shatam yi baw kaba hkyen, nai mam nhpraw nhkyeng, manaw shingnan hpaga asut, hkaipyek

27 shangma, u gum, u ra, chyahkyen bainam, suyang dumsu, loilung loi lang, gumra lawze sanat miba, htunawng hkra nawng, didam, au ma, pasi bakang, bau sa yam sa, lung hpau palawng, lakhkyik yam sa, sut su nna nga sai. Kashu kasha ma lat ma Shawng, lapran Kying Nang bin htum htang Hkawn shayi shadang, shayi shingwoi kaye, shadang n-gang hpye nna mung nga nga sai. Kahpu kanau shat jaw jahproi, mayu ni a sharung kungdawn sha, shayi dauma ni a dinghkawn hpu hta sha rai, dauma kashu kahkri hpe kungdawn shakau jaw, jahproi nna nga ta sai. Kanam hpungdim la shagu, wan wut di dun ra nna nga nga yang, asak ugut gu, baw hpraw kahtan daw, tsam ku, shanut nu, ningnen machyi lawt, dingla machyi shang nna yup raw yup ra machyu, nsoi yum, nsa htum mat wa sai. Shi hpe mung jinghku jing-yu mayu dauma kahpu kanau jahkum, jan shata alawng hkringwa dumsa shaga nna tsamun dara dang, dinghkawng majai chyang dumsa e jahpu ap, sharut hkungga tap nna mangbru lamang ngut, yung myen layung gu, mangbru nhtoi htum ai shana de gaw tsamun dara dang, dumsa e kaji kawoi wa num maw matsun, tsamun wa lam madun, kaji kawoi ni nga ai ga de matsun madun nna chyashim maga shim, tsalim maga lim mat wa sai nga ma ai. Ngam nga ai madu jan kasha kanam ni gaw kaji kawoi kagu kawa kajum kaji hpe bru ai akyu hkam la nna nga mu nga mai, mayat maya galu kaba nna nga ta masai nga ma ai. Dai hpang Pungga Tu Shan gaw kaji kawoi hpe bru makoi ai shaman chyeju hkam la ai rai nna hkaram Pungga ga e mayaw htinggaw de galu kaba wunli lu, kashu kasha dingrawng, lakung lashan kung rawng kung ran, shi dap htingnu gran, shi bai daw hpum jun, hkun lam magaw bu nna sut yang nau ra wang nna nga nga sai nga ma ai. Shadip mare de, jali num shang hpaw, agyi salang hkinjawng hkring mang san, kahtawng ninghtawn chya rai, lamu madai nau, matsaw ningtsa jau, gumgun gumhpai jau, ju manau dum, mungkan nga sharat gara, tsali lit jaw shawa wang, tsagun lit ya marai jinghkam shang nna mung nga nga sai nga ma ai. Kahpu kanau hku masing shangang, mayu dauma ra galaw, lawu lahta shat jaw jahproi, shahpung jum dwi jaw, shachyang jum bawn yaw, ndaw nbang sut pinra ra nna nga nga yang, asak ugut gu, ningnen machyi lawt wa ai majaw, gumgun gumhpai lamu madai ni hpe shagu hkungga ya nna shi a gawq kan mangau shangang yu tim, jan sumri nu, shata sumri ku nna kasha kanam ni e jum nga dinglen e aman mau, kahtan lau, chyasam man man, katsan kahtan htan mat wa ai rai nna kasha ni e shangai chyinghkai wa e ngu yu tim n htan mat sai. Kanam ni e agu amoi ni e ngu tim, nhtan mat sai majaw, manghkang mang tawn mang wawn nna mang shin nhtawm, dumsa hkringwa shaga nna dinghta amying dawm, katsan amying shamying rai, shalen galaw numjang shajaw rai, kaji kawoi wa lam garai n madun ai laman e gaw jahpawt shana n-gau htu nna shat jaw shat jau tawn da ai nga ma ai. Shing rai htap htuk ai latsai da-u galaq nhtawm, da-u hta shatsawm bang nna lawu lahta, bading sumtsan lasu su, mayu dauma kashu kahkri,

28 hpu nau ni yawng mayu bunghkaw hte du, tsit karoi jun, lupding lupwa de marang hkinchyang gap, jahpu sharut dan, bau nu bau sa gindawng nna dumhkring kabung dum, sut ndawng gumlawt, katsan ndawng gumjawt rai, ju manau daram jahkik rai, mangbru poi galaw nna mangbru poi lamang gu ai jahtum shana gaw dumsa hkringwa e jan hkaw madun shata hkaw de shalun nna tseng di kau sai nga ma ai. Dai hpang htawm nga htawm pra ni gaw mangbru poi ning-ran, si lam num maw maban gaw shi jun da, htan lam num maw shoi mawng aju gaw shi grang da sai nga ma ai. Dai hpang Pungga Tu Shan a kasha Pungga Ja Tang gaw kawa hpe bru makoi ngut nna mungkan hpaji sharin, kashu kasha shaprat, mayat maya, moi na makam hta hkristu hpe kam ai makam jat la, hkalup hka shin hkam, kashu kasha ni hpe mungkan hpaji chye la na lam hpaw, madu Yesu hpe kam sham na mahkrun shaw nna nga yang, aprat sak htum, shadawn jitna gu sai rai nna zahpaw wa Njang Dung buga sagu lawng kaw hpung masha manang, kasha kanam ni e gawn lajang nga ai kaw madu Yesu nan woi la sai rai. Shing rai shi a asak wenyi hte seng nna hpa tsang n ra sai majaw, shi a hkum tsawp hpe gaw kahpu kanau mayu dauma makyin jinghku ni rau Karai Kasang a sagu rem kasa, hpung up sara ni hpe shaga nna si shakram da ai kasha kanam kashu kahkri ni hpe Karai Kasang a wenyi lu la na matu, shalan shabran kyu hpyi hpawng ngut jang, san da ai lupding lupwa de makoi nna lup hpe gaw kagam ga hte gaw shangang da sai rai. 4.4. Kabung dum ai lam Kabung gaw Mungkan ga hte dai hta lawm ai arung arai hkrung mahkrung ni gaw pra nna lai mat wa ai ngu ai lachyum hpe tsun dan nga ai manawt myu myi re. a.Kabung hta shalan shabran ai lachyum rawng ai. b. Dai si ai wa gaw nga ngut nga htum mat sai lachyum shapraw ai re. c. Shinggyim masha ni a hkum hkrang shamu shamawt hkam ja na lam Lawm ai. d. Shinggyim masha a galaw lu galaw sha ai hpe shala dan ai lam lawm ai. Dai manawt hpe mung kabai kau sai, kabai kau ai sha n ga n mai dum ai baw hku chye na shangun kau sai, masha si ai shaloi dum ai baw htunghking manawt hpe sha jahkring ai majaw si nta kaw hpai gasup ai hpe mung taw ai nta kaw mare uphkang lam kaw nna mung mang sin ra ai majaw ahkang jaw da ai, bai nkau myi hpang shani na simai di sha na matu sat da ai nga shan lagu ju sha nna tsa sing nga ma ai.

29 Ramma nkau myi wan shingnang n du ai shara kaw num, sha la sha mali hkrum, lahkawng run rai jahta dung rai nga ma ai, si nta sa na matu kanu kawa kaw na ahkang lu nga ma ai, nkau myi masha amyu ni a mahkawn hpaw nna masha amyu ni a manawt dingsawt lam ni hpe salu salat she grit manawt nga ma ai. Lahta de na tsun lai wa sai shara ni gaw Wunpawng sha ni a jawng gawk ni hkrai rai wa sai. Dai shara kaw Wunpawng sha ni a madum bau gindawng nna du sa ai shawa yawng, shara myi kaw sha jawm manawt pyaw chyai, nhtoi jahtoi yang gade sha mai na kun ? 5. Jiwoi Jiwa ni aq prat kaw nna Jinhpaw Wunpawng shayi num kasha ni hpe makawp maga da ai ahkaw ahkang ni. Moi Jiwoi Jiwa ni aq prat kaw nna, anhte Jinghpaw Wunpawng shayi num kasha ni hpe makawp maga da ai, num kasha ni lu ang ai ahkaw ahkang ni hpe jaw da ai lam hpe mu mada lu ai. Anhte aq Jiwoi Jiwa ni gaw laika hpaji hparat n chye ai raitimung dai ni na mungkan madang hta tara shang mungkan ting hkap la ai masa hte maren shanhte aq myit masa hta hkam la ai lam nga ai hpe mu chye lu ga ai.Jinghpaw Wunpawng shayi num kasha ni hpe makawp maga da ai ahkaw ahkang ni hpe lawu de na hte maren mu chye lu ga ai. 5.1. Mahtan da ai lam hta. Mahtan da ai num kasha langai hpe Damaq maga de na sadi run ai rai yang, dai num kasha hpe mahtan da ai shaloi jaw bang da ai ja hpaga ni yawng hpe dai num kasha hpe jaw kau ra ai hta n ga maraw Nga langai bai kahtap jaw ya ra ai. 5.2. Madu jan hte madu wa dinghku jahka ai lam hta hpan (6) nga ai, Dai lam ni gaw ❖ Langai hte langai shada asak gyam hkat ai. ❖ Madu jan mahtang la kaji tarn ai. ❖ La n du mat ai. ❖ Asak hpe pyi hkrit tsang na daram adup gayet zingri ai. ❖ Madu jan kasha ni hpe nbau maka ai. ❖ Mayu Damaq lahkawng maga myit hkrum let jahka ai tam ni re.

30 Lahta de na lam (6) hte maren madu jan hte madu wa hka ai rai yang madu wa gaw madujan hpe maraw Nga langai jaw ya ra ai; Lahta de na lam Kru hku n re ai sha, madu wa gaw madu jan hpe mara nnga ai sha jahka ai rai yang bang da ai hpu ja yawng madu jan hpe jaw kau ra ai hta n ga maraw nga langai hte hpraw jaw ngu ai num kasha hpe bai shatsawm na matu kachyi langai hte sharung kung dawn ngu ai kumhpa yawng hpe dai madu jan gaw la mat wa mai ai. Ndai Jaw ya ai lachyum gaw num kasha aq maga hku nna lu ang ai ahkaw ahkang ni hte makawp maga da ai tara ni rai nga ai. 5.3. N-gyi kasha lu ai kanu aq matu. N-gyi kasha lu ai shaloi, dai n-gyi kanu hpe ma kawa la wa gaw sumrai hka ngu ai hpaga hpe dai n-gyi kasha shangai ya ai majaw lawu de na hte maren Sumrai ja hpaga ni hpe jaw ya ra ai.Nga langai. ❖ Nba yan langai. ❖ Hkra langai. ❖ Di langai ❖ Kachyi langai. ❖ Matsat hkam bau langai. ❖ Nhtu langai 5.3.1. Dai N-gyi kasha gaw mayu ni aq nta kaw shangai wa ai rai yang lawu de na ja hpaga ni hpe bai kahtap jaw ra ai. ❖ Nga langai. ❖ Yamhpau lawng langai. Lama na dai N-gyi kasha gaw shata gu nna shangai ai hpang sanit ya lapran hta si mat ai rai yang lahta de madun tawn da ai jaw ya ra ai ja hpaga aq kaang hkup hpe shanum jan hpe jaw ra ai. 5.4. Sali Wunli lu madu, lu la ging ai lam. Lama na madu wa si mat ai rai yang ngam nga ai sutgan ni yawng hpe madu jan sha amdu lu ai. Rai timung dai num gaw kaga la hte hkungran mat ai rai yang madu lu ai ahkaw ahkang yawng sum mat na re.

31 Si mat ai madu wa hte kashu kasha n lu ai rai yang gaw madu wa aq sutgan arung arai hpe madu Jan ka-ang hkup, simat ai wa aq kanu kawa ni ka-ang hkup garan la ra ai. Si mat ai wa kaw kashu kasha ni nga ai rai yang gaw dai arung arai sutgan ni hta na htam masum kaw na htam mi hpe kashu kasha ni, htam matsum kaw na htam mi hpe madu jan hte htam masum kaw na htam mi hpe kanu kawa ni, ndai hku mai garan la ai. 5.5. Ma hkum kanu ni hpe makawp maga da ai tara ni. ❖ Kadai raitimung ma hkum kanu myit n hkrum ai sha kan kata na ma hpe jahten shabrai kau ya ai lam galaw ai rai yang masha sat bunglat hka aq ka-ang hkup hpe jaw ya ra ai. ❖ Ma hkum hte re ai num kasha bungli shang galaw nna n myit mada ai sha ma brai mat ai rai yang bungli madu ni hku nna, shi hpe masat ya tawn ai bungli shabrai jaw ya ra ai. Nau nkyet ai wa rai yang ri nhtu hte gumhpraw hpe salang ni htap htuk ai hku dawdan nna, mabrai mat ai num kasha hpe garum jaw ya ra ai. ❖ Ma hkum hte re ai n-gyi kanu si mat wa ai rai yang, masat da hkrum ai dai n-gyi kawa gaw lawu de na bunglat hka ni hpe jaw-ya ra ai. ❖ Shihkambau(l) ❖ Ngakaba(l) ❖ Ngakaji(l) ❖ Yamhpau iawng (1) ❖ Kachyi(l) ❖ Magwi kawng man mi ❖ Bu chyung(l) ❖ Gumhpraw joi(l) ❖ Sagupanep(l) ❖ Paswinba(l) ❖ Nhtu(l) ❖ Nri(l) 5.6. Roi rip ai lam. A. La langai gaw asak aprat ram ai num kasha ma hpe dai num kasha myit nhkrum ai sha roi rip kau ai rai yang lawu de na bunglat hka hpe jaw ra ai i. ❖ Nga(l) ❖ Nbayan (1) ❖ Gumhpraw lahkawn(l) ❖ Shihkambau(l) ❖ Nhtu(l)

32 ❖ Nri langai. 5.6.1. Roi rip hkrum ai num kasha kaw ana ahkya byin wa ai rai yang tsi tsi na matu jarik hpe mara shut hpyit ai wa jaw ya ra ai. 5.6.1.1. Roi rip hkrum ai jan gaw asak aprat n ram shi ai num kasha ma rai yang lawu de na hka ni hpe kahtap jaw ya ra ai l.Shi hkam bau(l) 2.Shawa nang kachyi(l) 3.Lahkawn(l) 4. Gumhpraw joi (1) 5. Magwi kawng zum mi 6. Lawnghpau Iawng (1) 7.Nga lahkawng 8.Nba yan(l) 9.Htunghpau sinat(l) 10.Buchyung (1) 11.Nhtu(l) 12.Nri(l) 13.Di dam(l) 14. Hkra(l) ndai ni hpe jaw ya ra ai. 5.7. Madu wa lu ai num hte shut ai (Num shaw) at lam. Dinghku n de shi ai la shabrang langai gaw dinghku num langai hte shut hpyit ai rai yang lawu de na hte maren hka jaw ya ra ai. a. Shawa nang kachyi(l) b. Bau(l) c. Nbayan(l) d. Lawnghpau lawng (1) e. Nga(l) f. Htunghpau sinat(l) g. Gumhpraw n-gang (1) h. Magwi kawng (1) i. Nhtu(l) J. Nri(l)

33 Mana ai num hpe shut hpyit ai raiyang No. (6)hta lawm ai roi rip ai lam hta jaw ra ai hka hta hpaga langai shajan nna hka jaw ra ai. 5.8. N dum shami nang nna shut ai lam a. N dum shami nang taw ai num kasha hte shut ai la wa kaw nna, num jan hpe lama jaw lu Jaw sha nhtawm shut hpyit ai rai yang dai shut hpyit ai la wa gaw dai num hpe No. (7) hta lawm ai madu wa lu ai num hpe shut ai shaloi jaw ra ai hka hte maren hka jaw ra ai. b. N dum shami nang taw ai num gaw madu wa lu ai num rai yang gaw. No. (7) hta lawm ai madu wa lu ai num hpe shut ai shaloi jaw ra ai hka hta hpaga langai shajan nna jaw ra ai. 5.9. Masu hkalem la nna rau woi nga ai lam. Num kasha ma aq kanu kawa ni n chye ai sha num kasha langai hpe rau woinga ai rai yang, lawu de na hka ni hpe num kasha aq kanu kawa ni hpe jaw nhtawm num kasha hpe mung kanu kawa ni kaw bai ap ya ra ai. ❖8 hkambau (1) ❖Nbayan(l) Num kasha aq kanu kawa ni myit hkrum ai rai yang gaw ra ang ai Hpu ja bang nna, hkungran la mai ai. Lahta de tang madun da ai lam ni gaw anhte Jinghpaw Wunpawng amyu sha ni aq htunghking hta na mungkan hta masat tawn da ai num kasha ma ni aq ahkaw ahkang (Women's rights) ni zawn shayi num kasha ma ni hpe makawp maga da ai ahkaw ahkang tara ni rai nga ai. 6. Wunpawng num wawn num la Num hpyi hkyen lajang ai lam Wunpawng amyu sha nig aw dinghku hpe shabyin ai lam hta dauma ni (La kasha) hpang maga hku npawt hpang ai htung rai nga ai.Dai hpe Num hpyi ai, shing nrai, num la ai, num hkung-ran ai ngu nna tsun ai.Shing rai moi na htung hku

34 rai yang, nun shalai ai ngu nna mung tsun ai.Wunpawng sha ni hta laklai ai lam gaw num shalai ai shaloi, La nnan n lawm ai sha, galaw mai nga ai. Hkung-ran ngu ai lachyum gaw num sha hpe Kanu Kawa hte garan kau ai lachyum hpe tsun mayu ai lam rai nga ai.Dinghku nnan hpe de ai ngu tsun mayu ai nrai.Dinghku nnan de mat wa ai hpe Htingbyen pru ai ngu nna she tsun ai.Shing rai nna dai laika hta num hpyi, num la ai, num hkung-ran la ai lachyum hpe tsun ai lam rai nga ai. Num hpyi, num la na rai yang, shawng nnan lamang gaw yu sa jasat ai lam rai nga ai. Yu sa jasat ai ngu ai gaw La nnan wa a Kanu maga de shing nrai, Kawa a mayuq ni hpang de Num la na ahkang sa hpyi ai lam shing nrai, mayuq ningsa hpe shawng hkungga ai lam rai nga ai.Yu sa sat sa ai shaloi gaw htung hte maren, shat lit bawn nna hpaga langai lahkawng hte mayuq ningsa wa kaw shawng sa du ai lam hpe tsun ai lam rai nga ai.Ndai mayuq ningsa was hi a kasha, kanam makyin hpe matut la na rai yang na mungga hte kaga mayuq nnan tam mayu nna shi kaw sa du ai lachyum hpe tsun ai shaloi, ginhka nna tsun jang, mayuq wa chye chyalu rai sai.Ndai zawn galaw ai hpe yu sa sat ai shing nrai, hkrai pawt shangang ai ngu nna tsun chye ma ai.Htung nkau ni hta yuq sa wa kaw shamying shamang nba yan zawn re ai sah lang nna kanam la ahkang sa hpyi ai lachyum hku sha mung galaw chye ma ai.Dai hku galaw ai rai yang, mayuq wa mung nba yan kaji langai mi daram sha jaw dat chye ai.Dai nba yan hpe mayuq nnan kaw num hpyi sa ai shana yuq sa ja ngu nna shaw jaw hpang ai hte Num hpyi mat wa ma sai.Shara nkau mi hta dinggun chyaru shat lit hte ja hpaga myu lahkawng dang gun nna yuq saw a kaw sa ai rai yang, yuq saw a mung mayuq nnan ni kaw Num hpyi sa ai shana shat lit bai ba nhtawm, dauma ni la sa ai hpaga kaba lahkawng kaw na langai mi hpe shi di la nna kaga langai mi hpe yuq sa ja shatai dat chye ai.Dai madang hku galaw jang gaw mayuq nnan ni mung, shanhte a shayi sha ni a hpu ni hta nna shante a kahpu kanau ni rai nga ai mayuq ningsa wa hpe garan jaw nga ma ai. Num san sa ai lamMayuq nnan tam ai dauma nig aw shawng nnan e, kanam Num nnan hpe shawng lagu yaw nga ma ai.Lagu yaw ai shaloi, tinang ra dum ai masha mu hkrup ai hte garai n ngut ai, shanhte hpe Hpan tawn da ai Ngarawng Ngarai hpe naw san yu ra nga ma ai.Dai shaloi makoi sha-up nna shanhte la mayu ai Num nnan jan a shingkyit matu, hpun palawng hkyep ni hpe Jahpan hku nna la wa nhtawm, shamawn lagu wawt na rai nga ma ai.Shammawn hpru ai rai yang, dai mayuq nnan nta de salang langai hte hpaw mi langai, kumhpa(nba yan) langai dang gun nna shiga sa jahkrang nan rai nga ma ai.Dai hpe Num san ai ngu nhtawm, la sa ai hpaga hpe mung Num san ja ngu nna shamying nga ma ai. Dai shloi, mayuq ni mung mayu ni maga hku nna Num jaw mayu ai , rai tim mung,Hpan Sagya wa hkraw n hkraw chye lu na matu, shamawn naw wa wawt yu mu ngu ai hku shamawn lat nhtu jaw dat na rai ma ai.Dai hpe shaba lap di nhtu shing nrai, shaman dan nhtu shing nrai, wa sinpai lat nhtu ngu nna myu masum hku

35 shamying ai, raitim lachyum gaw langai sha rai nga ai.Kaja wa nga yang, shamawn wawt yu ai lam gaw shawng na daw hta makoi sha-up nna shangut kau sai.Raitim Htunghking hku nna bai masat ai lam sha ra nga ai. Num hpyi kasa san ai lamWunpawng sha ni Numwawn Numla ai lam hpe Htunghking hku nna galaw nga ai.Shing rai dai bunglihpe shabyin shatai lu na matu, Htunghking chye ai masha hpe lit jaw ra nga ma ai.Dai dauma ni lit jaw hkrum ai wa hpe gaw kasa ngu nna shamying ai.Bai nna Wunpawng sha a htung hta shada da grai hkungga hkat ra ai, shing nrai, mayuq hte dauma lapran kaw chyinghteng shada adding tawk shaga hkat ai lam n nga ai.Ading tawk shaga hkat yang, shada n hkungga ai re ngu chye na ma ai. Dauma ni Num hpyi kasa san sai hte maren, mayuq ni mung shanhte a kasha san na rai ma ai.Dauma kasa wag aw mayuq ni kaw Num hpyi ai hte seng nna sa mayu yang, dai mayuq ni san da ai kasa wa kaw shawng du na rai nga ai.Shing rai dai mayuq ni san da ai kasa wa hte mayuq nta de shawng sa na rai ma ai.Dai mjaw, mayuq ni a nta de sa ai shaloi gaw mayuq ni san ai kasa wa a nta kaw janghtung na rai nna shi hpe janghtung wa ngu shamying nga ma ai.Hkung ran poi shani mayuq ni dauma nta sa ai shaloi gaw dauma kasa wa a nta kaw shawng sa hkring ai rai nna dauma kasa wa jang htung tai nga ai.Dauma kasa wa a nta kaw hkring na n manu ai rai yang, hkung ran hta hte ni ai nta langai ngai hta mayuq ni hpe nga shangun ai.Shing re ai aten hta, dai nta gaw janghtung nta ngu shamying ai. Mayu n-nan Kaw Num Hpyi Sa Jang Ja Lit (Shat Lit) Lahkawng Gun Sa Ma Ai. 6.1. Num San Lit num hpyi lit (Kung Rung Ja lit/ Ri n-htu la Ja lit) Num san lit hpe n-baw shat, shing n-rai n-baw shat a malai Muk, nga chyu bu (4), Jum Dwi bu (2), Coffee bu (2), U di (8), U hkrawng (2), hte nga jahkraw (4) (Yu Nga Mayawn) hpe jinghpaw shing noi kaw baw bang n-na gun sa ma ai. Dai sha n-ga Num San Lit Kaw num san bau malai (Ks. 8000) (ndai hpe gaw Janghtung wa hpe shalai ya ra ai) n-hka kinyang malai/ Lut Di(Tobaco pipemoi gaw gumhpraw ajet hte galaw ai Lut Di jaw ma ai)(de a malai Ks. 2000) (moi na salang ni gaw malut marawp chye ai re majaw num n-nan a kawa hpe n-hka kyinyang jaw ma ai). 6.1.1. Sagu Panep malai (Ks. 1000) (Bumga de gaw sagu panyep hpe grai manu shadan ai re majaw num n-nan a kanu a matu sagu panep gun sa ya ma ai) Hkalat Tanlan (Galaw shut, tsun shaga shut lai wa ai lam ni hpe mara raw ya na matu Mayu Dama lapran Mahkrai hkrai shatsawm masat (malai Ks. 1000)

36 Ja Lit /Shat lit hpe n-baw shat shing n-rai n-baw shat a malai (Muk), Nga-chyu bu (4), Jumdwi bu (2), Coffee bu (2), U di (8), U Hkrawng shadu (2), Nga (Sep tu ai baw nga rai ra ai) (4) (Nga hpe Yu nga mayawn a malai/ mayat maya na matu) hpe jing hpaw shing noi kaw bang gun sa ma ai. (Lit magap Ks. 100hpe lit gun ai wa a matu ngu nna lit kaw shalawm ra ai) Mayu hkung ga ja ngu n-na Bau (1) (malai Ks. 8000) hte myit su salang wa; num la Jang Htung tai ya na wa / Kasa tai na wa hpe garum hpyi saw shaga la n-na mayu Usa ni a n-ta de La n-nan, La n-nan a kanu yan kawa hte rau num la ahkang sa hpyi ma ai. Kanu a kanam majing hpe sa hpyi ai shaloi gaw, mayu Usa kaw num la ahkang n-hpyi ra sai. Mayu Usa ni gaw dama ni hpe n-ba yan (pilaw n-baMyen mung kaw gaw Jinghpaw seng hkan mai mari la ai) hpe jaw dat ma ai, ndai gaw num la ahkang jaw sai lam masat masa galaw ai ga rai nga ai. Num la ahkang masat masa n-ba yan jaw ai shaloi mayu de na daw dap up salang wa gaw mayat maya ngwi pyaw hkam kaja wa mu ga ngu shaman manggala let num la ahkang jaw sai lam galaw ma ai. Dama de na woi sa ai Jang Htung kasa wa mung, Mayu ni shaman mang-gala ai hte maren rai wa nu ga law ngu n-na pillaw n-ba yan hpe hkap la ma ai. N-dai mayu Usa Ja hpe mayu n-nan ni kaw num sa hpyi ai shaloi, mayu Usa Ja lawm ai lam hte num hpyi na ahkang jaw sai lam masat masa n-ba yan hpe mayu n-nan ni hpe bai shalai ya ra ai law, Mayu Usa Ja n-lawm ai rai jang num hpyi lit hpe n-hkap la ma ai. 7. Galaw lu galaw sha ai lam 7.1. Moi shawng de jiwoi jiwa ni galaw lu galaw sha lai wa sai hkrang ladat Yi galaw sha ai lam Hkarang yi hkyen sha ai lam gaw bungli madung rai nga ai. Mare buga langai mi gaw shi a hkyen lu, hkyen sha dep ai kaw du hkra shara madu ma ai. Htinggaw law ai mare kaba ni gaw yi gaiwang langai mi hpe manga kru ning rai jang, yi htap bai kahtap hkyen na galaw sha ma ai. Laning mi hta gaw nta nga ai aten ginhtawng shata lahkawng aten lu ma ai. Nta nga ai ten hta gaw hpang shaning gara gaiwang de hkyen na ngu ai hpe mare salang ni jawm myit yu ai hte mare duwa hte bawng ban ai. Dai zawn gaiwang hpe langai hpe hkyen na matu myit dawdan ngut jang, dai gaiwang de sa du kawan ma ai. Yi baw langai hte langai lapran yi rit tawn chye ma ai. Yi rit gaw grai tup hkrak re ai n nga tim, myit

37 hte masam maram yu nna rit tawn chye ma ai. Yi hkyen ai shaloi, magyi magaw rai hkyen tim, yi sawm ai shaloi rit hpe tawn shading la chye ma ai. Yi yu sa ai lam Yi sa yu ai lachyum gaw Yi hkyen na matu myit hkrum taw sai majaw, Yi gaiwang de shawng nnan sa gawan yu ai hpe yi yu sai ai ngu shamying ma ai. Dai shaloi yi kaw na shalap lap di wa na, shing nrai kasen daw kahtum la nna matan let dai yi hkyen na lamu ga kaw kasen daw hte achyaw nhtawm, ga shakap nna nta de la wa ma ai. Dai ga kap ai kasen daw hpe mahta nna shaman wawt, shaba wawt ai lam galaw ai shaloi, dai ginwang de yi hkyen yang, masha gawq kan kaja, nai mam sut lu na shamawn hpru jang she hkyen ma ai. Ga hkyen ai lam Ga hkyen ai ngu ai a lachyum gaw Yi hkyen ai hte maren sha rai nga ai, Ga hkyen ai gaw ga hkan tu ai tsing du ni, numru, lahprap lap chyatyat,hpung bawng, hpun kaji ni hpe hkyen ai lam rai nga ai, yi hkyen ai gaw hpun kaba, kawa ni hpe kran ai hpe tsun ai lam rai nga ai. Ga hkyen ai lam gaw Num ni law malawng hkyen ai, Hpun kaba, nam maling hpe gaw La ni a bungli rai nga ai. Ga hkyen ai lam gaw dum nta masha ni hkrai law malawng galaw ma ai. Yi hkyen yang gaw ga saw ai lam galaw ma ai. Ga saw ai lam gaw mare masha ni shada da garum hkat ai lam rai nga ai. Ga saw ai lam hta nta langai kaw marai langai ngai sha sa ai lam nre ai sha, mare masha yawng nga mi nga sa na jawm galaw ai lam rai nga ai, ndai zawn ga saw ai lam gaw, ga bai htang na matu nrai nga ai. Tinang na ngut jang manang ni na bai sa garum, tinang na ngut na manang na n’ngut shi yang bungli ngut ai ngu ai lam nrai nga ai, mare kahtawng ting ngut jang se tinang a bungli ngut sai ngu tsun ma ai, mare ting na bungli gaw tinang a bungli hte maren sha rai nga ai. Ga saw ai shani Num nig aw nhtu lang, La ni gaw dingwa langai hpra lang rai ma ai. Num ni gaw ga hkyen, La ni gaw hpun kran rai ma ai. La ni gaw hpun kaba kran ai majaw, hkala nba nhkrum na matu Ningwawt wag aw shaba wawt hpe yu nna shaba hpru ai wa hpun lang chye ma ai. Ga saw ai shani gaw tsa pyi ni mung lu ma ai rai tim tsa pyi hpe nang hkra nlu ma ai, ba ai ten hta ba shamai na n-

38 gun tsi shatai ai lam sha rai nga ai. Shani shat sha ngut na bungli bai galaw hpang na rai yang mung, shaba hpru nna jahpawt e hpun kran hpang ai wa shawng hpun kran yi ngam sa chye ma ai. Dai re majaw anhte Jinghpaw amyu sha ni gaw moi chaloi n’hkoi kaw na myit mang rum, shada da n-gun jaw, garum madi shadaw hkat ai lam hpe madun ai lam rai nga ai. Hkran lam ten Hkran lam ai lachyum gaw Yi hkyen ngut ai hte yi hpe hkraw hkra jan da ai aten rai nga ai. Aten loi mi na na lam da ra nga ai, hpa majaw nga yang nam lam ni hpun ni hkraw hkra lam ra nga ai. Aten du jang mare masha ni gaw yi nat na matu jahkrum bawng ban ma ai, yawng myit hkrum ai hpang Yi nat natu Yi se sa ma ai, Yi htum pa de ang ai wa gaw wan shaman shit nna jan ja dik ai aten hta nat dat ai. Yi nat ai wan hkut gaw lamu ntsaw de summwi zawn rai lung wa ai. Dai wanhkut gumdin ndung ingchyan kaw basi zawn rai pu hpraw ai hpe dawlan ngu shamying ai. Dai dawlan pu ai hpe yu nna dai shaning man lu na, nlu na tau nna chye ai lam rai nga ai. Yi sawm ai Yi sawm ai ngu ai gaw Yi nat kau dat hte gaw matut manoi bungli galaw ra mat wa ra sai. Nat kau ai hpun kawa ni hpe seng, jasan kau ai lam rai nga ai. Lani mi hta bungli gade ram galaw ai lam gaw, hpun tawng hkan e chye yu nga ai, hpun taw law lu jang gaw dai shani bungli grai galaw ai lam rai nga ai. Si sawm ai ten hta gaw mare ting garum hkat ai lam n-nga ai. Tinang hkrai galaw nna, makyin jinghku, hku hkau ai manang ni hte shada da ga saw ga la hkat ai lam rai nga ai. Ndai ten hta gaw marang nhtu si ai majaw grai gahtet ai ten rai nga ai. Shaning ting shanu shing bi na matu yi wa ni mung galaw ai ten mung rai nga ai. Lama na gaida jahkrai ni hpe gaw Yi wa hpe, mare agyi salang ni woi awn shing nrai ni nawn ai jinghku, hting bu ni jawm galaw ya ma ai. Mang ting ai ten Mam ting ai gaw Yi hpe atsawm sha seng lajang da ngut sai hpang, Yi kaw hkai na matu Mam nli ni jahkrat hpang wa ai lachyum rai nga ai. Dai Mam nli gat hpang ai ten kaw na she Yi rai sai ngu masat hpang mai ai. Dai hpang kadai mung kadai nta kaw na gumgun gumhpai nat ni hpe laning mi na matu sa shadun na rai

39 nga ai. Mam ting ai ten hta gaw mare masha yawng myit hkrum na jawm galaw ma ai. Mam ting ai shaloi gaw Dinghkawn hte ting ai rai nna, Ma salang, mahkawn shabrang ni yawng shang lawm mai ai bungli rai nga ai. Mam ting ai shaloi yi ngam lawan na matu mam ting masha ni makau kade nde mam ting kung ai masha ni woi awn nga ai. Yi kaw madung hkai ai mam ni gaw, Nbaw mam, nchyang mam, nhkye mam ni rai nga ai. Dai hta kaga manaw shingnan ngu ai Hkainu, Nawkyu, Nai, Nai hpaw, Nai ninghkrun, Chyingnam, Namwun, shanyi bau, Latsan, Nam byen ni mung yi gaw mam hte kayau hkai da ai. Dai zawn kayau hkai ai lam gaw jan ga na mam la ai shani na mam a manang tai na matu shangun dat hkrum ai re ngu nna shatup ai lam rai nga ai. Yi magang ai ten Yi magang ai ten gaw Mam ni galu ai hpang Mam hpe makawp maga na matu, Tsing ni hpe la kau seng kau ai lam rai nga ai. Yi magang ai ten hta gaw tinang hkrai galaw chye ma ai. Tsing ni gade ram laja n-laja gaw Yi ginsa n-gin sa hta hkan nga ai, lama na Yi hkalung yang gaw Tsaing ni nau n-laja ai, Yi ginsa yang gaw tsing ni grai laja nga ai. Dai hta n-ga Yi nat ai shaloi Yi hkru tsaw nhkrum tsawm hta mung hkan nga ai. Yi nat galaw ai lam Yi nat galaw ai lam gaw Mam kabawng wa ai aten hta Nu num ni a matu numru tsing ni, kawa ningsin ni htu shakre wa sai ten rai nga ai. Wa la ni a bungli gaw shinggawn hkyen, Yi makau hkan hka lwi yang, Nga hkwi, madimm htamawk jung rai ma ai. Dai aten hta nan Yi gingwang na nam nat ni hpe galaw nna Ubyit Utswi gawn, Ma ni garu kachyi, wa hpu ni dum shangoi ai lam ni hpe tsun dan ai lam galaw rai nga ai. Karai kasang gaw nam nat ni hpe nam maling sin da shangun sai majaw, shinggyim masha ni ni galaw lu galaw sha na rai yang, ahkang hpyi ra ai. Nam maling ni gaw shinggyim masha ni madu ai rai tim nat ni sin da ya ai majaw ahkang hpyi ai lam rai nga ai. Nat ni kaw U gawn garu na ahkang hpyi ai lam rai nga ai. U gawn ta (Mangai ta)

40 U gawn ai lachyum gaw anhte Jinghpaw amyu sha ni gaw, mare kahtawng hte tsan ai shara na hkan e Yi galaw ai majaw, mam nsi si wa ai hte nam dusat ni hte kashun hkat ra nga ai. Dai nam dusat ni gaw shani e Ubyit Utswi, U hkring, U hkru du, Hkaike, Woi ni rai nna shana e gaw Wadu Watsa, Sumsi ni rai nga ma ai. Dai majaw Yi wa shagu hta Machya galu chya, pinra kaba htawn, U jawng tsaw ni gap rai, machya galu shingjawng, machya kaw nampan mawn, shabrang ni htu rend um matang hkat rai galaw ma ai. Ubyit U tsa hpe jahkrit na matu, wahpu, wahpawk gindawng, hpru hpre, htem lem ni rai nna wadu ni a matu hka shun, hka dawng ni rai nga ai. Mangai ta ten hta, Hkainu hkalung, kumgyin si ni ngai wa sai majaw, hkai nmai nil u sha wa sai hte nloi mam lu sha shajang wa sai. Shana aten rai jang, nta langai hte langai mam nnan shadu sha pyaw chyai ai ten rai nga ai. Hkai nmai ji shawng ngai wai hpe nat shadun dumsa nna sha chye ma ai. Nkau mi gaw shat nnan n sha ai sha tsa nnan lu la nat shadun galaw chye ma ai. Tsa nnan lu ai hpe nmi sha ngu nna mung shamying chye ma ai. Nmi hpe gaw mam nnan hpe tsing nna tun jang kangau nhtawm, htum kaw htu la ma ai, dai hte tsa hpe tinang nang a gumgun nat hpe jaw chye ma ai. Shawng ngai ai nsi nai si ni hpe shanhte a nta na asak kaba htum ai wa shawng sha ra ai ngu kam ma ai. Dai majaw yi yang hkan hkugyin si ganghkak mu yang lata layung n mai ladawn ai ngu tsun ai, ladawn hkrup jang lata layung yat di hkrat mat nare nga tsun ma ai. Bai salang ni garai n sha yang Ma ni sha hkrup ai rai yang, n-gup nhkyeng mat na ngu tsun ma ai. Mangai ta gaw shata man Sanit hte shata man matsat hta rai nga ai. Mam mu ta (Nmut ta) Mam mu ai lam gaw Mam singkai kaw kadoi di nna singkai hpe shingwoi de bang ai, Mam myin ai ten rai nga ai, dai ten hta Mam hpe lawan ai hku mu la kau rai ai majaw ngai yang, Nam hkan na U dusat ni mam sa sha ai majaw dai ni hte hkat ra ai majaw adai ten hta gaw grai kyin ai ten rai nga ai. Hpa majaw nga yang lawan nmu la kau jang U dusat ni sha kau jang nta masha ni sum wa ai, bai nna du na shaning na matu ali nlaw wa ai. Mam mu ai ten hta gaw ga saw ma ai rai tim shat n taw ma ai majaw, tsa chyaru mung grai lu chye ma ai. Nam hkan na U du sat amyu myu ngoi garu ai ten re majaw grai pyaw ai ten mung rai nga ai. Ma bye ga saw ai

41 Mam hpe yi wa kaw mam singkai nawng she wa sumpum zang da ai rai nna naw kabye sharun la ra nga ai. Dai zawn mam hpe kabye sharun ai bungli mung ga saw nna bye nga ma ai. Kalang lang shana aten hkan mung bye chye ma ai. Shabrang mahkawn ni yi wa kaw mahkawng nna lata noi na matu kawa yen ni galaw da nna, dai kaw noi let grai pyaw ai hku mam jawm bye ma ai. Bye da ai mam hpe yi wa ndaw htoira ngu ai layang langai mi galaw da ma ai, dai htoira ntsa kaw lakang galu jun da nna shingnoi hte mam hpe ru jahkrat nna nsan hpe shapoi kau ma ai. Dai hpang greng sai mam hpe shingnoi hta bang nna nta de jawm gun wa nna mam dum kaw wa jahpring da ngut jang gaw hpang shaning na yi bai nlu dingsa hkringsa ten shata lahkawng daram hkring sa la nga ma ai. Mam dum de bang ai lam Jinghpaw htinggaw shagu mam dum lu shajang nga ma ai. Kaji kaba sha shai nga ai. Mam dum ni hta na Dumdi ngu ai gaw grai hkik htum ai mam dum rai nga ai. Mam dum kaw na mam hpe shaw na rai jang nta kaw na kaba dik htum ai jan sha mam hpe shang la lu a, kadai jin kadai rau nmai shang la ai. Mam hpe hte ai shaloi mung sadi let hte nga ma ai, shaja nna hkawt ai, htawk ai hku n mai galaw ai, lata hte a tsawm sha ye bang la ai hku galaw ma ai. Mam numla dam hkrit ma ai, mam dum kaw ahkak shangoi shara ai lam sadi ra ai, ma ni hpe hkrup mara n shang shangun ma ai. Mam shaw ai jan gaw nta la wa nna garap kaw wa garau da ai. 8. Htunghking ka manawt lam (Poi) 8.1. Manau Manau dum manawt dingsawt ai lam gaw Ji Uma nat chyauhpa ngu ai nat ni a uma du wa hpe jaw jau ai shaloi manawt ai rai nna, madai nat hpe n jaw ai shani kaw nna, manau manawt ai lam mung nnga mat sai, n nga mat ai sha n ga n mai nau ai baw hku sharin kau sai. Dai majaw nawku htung galai ai hte tinang a htunghking manawt hpe ngarai di de kanawn sa mat ai lagaw shamawt hpan hku she hkrit mat sai.1977 ning shaning (100) ning na ai hpang she sasana kaw nna bai

42 woi dum yu yang gaw, shaning (100) ning rai sai majaw masha prat 2 rai mat sai rai nna n chye manawt mat sai, manawt ai a namchyim mung n chye hkam sha mat sai, manau ai aten mung Jubilee kaw sha manau ai majaw nlaw htum 25 ning hta kalang ngu ai gaw n law nga ai.Kadai rai tim lu sha jarik ja gumhpraw lu jang jinghku jingyu jinghkum nna akyu pyi hpawng galaw nna manau dum mai ai lam n sharin kau sai, n sharin ya ai hta n ga manau htunghking hpe sasana de mahtang la kau ya ai, shingrai tinang shadip jahpang a shinggan de manau shadung hpe hpai ayai hkawm ai, masha ni shingkawt shinghkra, kabye kau, gawt kadawng kau ya wa ai shaloi, Sasana rai majing n re ai majaw makawp maga la ai lam n galaw lu mat ai Wunpawng Amyu a sari hpe jahten ya ai lam sha tai wa ai. 8.2. U NI MANAU DUM SHA AI LAM 1. Manau ngu ai hpe shawng nnan u amyu ni shawng dum sha ma ai.Manau lamang jum ai mung U amyu ni re ai. Shawng na lang hta manau madu tai ai ni1. U-gaw Hkawngrang manau madu.2. Manau jaiwa ai U-ra u.3. Manau nau shawng Sinwa u re ai. Rai tim U kataw gawHpyen nau kajai ai majaw, lagat si manau n lu dum sha ai majaw kaga sumtsan mung de dut kau sai da. Lani mi daram U kataw nnga yang,galang gaw u ni hpe grai rim sha ai majaw, U kataw hpe bai woi wa sai. U kataw hpe ba la ai gaw u byit hta grau kaba ai majaw,u byit gaw U kataw hpe ba kataw shaja yang she ma-u pyi gale mat sai da.U kataw du wa ai hte manau dum na hku rai sai, U-gaw Hkawngrang mung u manang hpe shaga ai gaw re ai rai tim nau jahtau ai majaw, u ni kajawng hprawng ma sai. Dai majaw Hkawngrang mung nau yawn nna, baw nu yawng hkyet mat nna, langa lap hkkan she gumpawm kap mat sai da. U ni bai manau dum sha na matu bawng ban ai gaw (a) Sinwa u manau madu (b) Ura u manau jaiwa (c) Sinli u manau nau shawng tai nna mapau poi galaw ma ai. 8.3. Manau Poi Hta Bungli Ang Ai U ni 1. Chyik-ka la manau chyere 2. Naw hkyeng u gaw ninggaw 3. U poi naw gaw n-chyun kanu chyun ai 4. U yun yu manau manam hti ya ai 5. U gum manau hpa malum bungli galaw ai 6. U ri gaw manau shat mai di lawn ai 7. U gam manau si mai tam ai wa 8. U gaw hka shatmai dagawt jaw ai 9. U ka la manau hkinjawng

43 10. U chyu manau poi bau dum ai wa 11. U kataw gam shimlam ningbaw 12. U tu gaw manau ngut ai shani e manau shan ngam kadoi jaw ai wa re ai. Dai shaloi U tu gaw di ri gaw di ri da ra gaw da ra, kaji gaw kaji kaba gaw kaba nga ai majaw, kaji htum ai Htingra kai sek u gaw U tu a baw a byen ya ai da. Dai majaw ya du kra U tu a baw hkyeng mat sai, dai majaw myiman n mai lata ai, rap shara myit hkrum ai hte chyawm garan sha ra ai. Hpa galaw tim amyu n lata na myiman n tau na, kaji kaba n lata na, n dai lam hpe mu ai gaw magawng amyu a kaji Ma Din5257gyau ngu ai wa re 8.3.1 Manau a mying Manau a mying hpe chye lu na matu gaw Jinghpaw ni jaw jau ai nat ni a lam shawng chye na ra nga mali ai. Ninggawn Chyunun gaw nat shangai ai shaloi, (1) Nat Gam - Sinlap-Mahtum Mahta ni. (2) Nat Naw - Mu Nu-Matsaw ningtsang mu nat ni. (3) Nat La - Lashe-Matsaw ningtsang mu nat ni. (4) Nat Tu - Matsaw ningtsang mu nat ni. (5) Nat Tang - Jan wa ningsang Tang. (6) Nat Yaw - Madai-Lamu madai ni. Nat yan nau ni yawng kru hta na uma hpungdim gaw Yaw rai nga ai. Yaw gaw nat uma re ai majaw nat ni a uma ginjaw daju rai nga ai. Yaw gaw nat ni a ginjaw gindai re ai majaw, mu ni a ginjaw gindai ngu mu dai ngu shamying sai. Mu dai kaw na madai byin wa ang sai. Bai nna jaw jau ai hte seng ai ga mung, nau ai, a hpang e jau ai, hpang e jaw ai, dai majaw madai nau, madai jau, madai jaw ai. Shawng na ga si madai nau ai kaw na manau byin wa ang sai. Hpa majaw nga yang manau shani na joiwa ga hpe madat ai shaloi, ji uma, nat chyau hpa, sinlai yaw, madai law, nga nna joiwa ai. Dai majaw Manau ngu ai gaw Madai nat hpe jaw ai ngu ai sha rai nga ai. Jinghpaw ni kam ai hku rai yang, masha hpe jam jau jaw, masha asak hkrung lam hpe htingbai htingna jaw ai sadan nat ni hta n lawm ai sha, Karai Kasang hpang maga nga nna shinggyim masha ni hpe karum makawp maga ai ni ngu kam ai, mu nat ni gaw shinggyim masha ni a sumri sumdam hpe shangang ya lu ai, matut ya lu ai. Shaman chyeju jaw lu ai ngu nna kam ai. Hpa majaw nga yang, shanhte gaw Karai Kasang a ali ama ni rai nga ai, kaga nat ni hpe jaw ya ai lam gaw tinang hpe

44 htingbai htingna jam jau n jaw na matu, tsan kau ai lam sha rai nga ai. Shing rai lamu madai Mu nat hpe jaw jau lu ai lam gaw Karai Kasang hpe jaw jau ai hte bung ai hku myit la nga ma ai. Shanhte a myit kata hta mung nat hpe jaw jau ai hku n myit ai sha, Karai Kasang hpe jaw jau ai zawn myit la nna myit lum nga ma ai. 8.3.2. Manau a Laklai ai LamLangai ngu na laklai shangun ai lam gaw lahta e tsun lai wa sai hte maren, manau ngu ai gaw Madai nat jaw jau ai lam sha gaw rai nga ai. Raitimung kaga nat kahpu kanau ni hpe jaw ai hta nat Yaw uma hpe jaw ai gaw shai nga ai. Shai ai lam langai mi gaw nat Gam rai nga ai sinlap hpe nga law law sat jaw ai, raitim manawt dingsawt hte chying bau n lawm ra ai. 8.3.3. Nat uma rai nga ai Yaw (madai) wa hpe jaw ai shani chyu sha manawt dingsawt hte chying bau lawm ai marang e masha yawng shang lawm ka manawt lu ai rai nna yawng e awng sharawng ai poi tai wa nna poi sa masha law wa ai hte kaga nat jaw poi ni hta grau ah, grau hkik hkam ai poi tai wa sai. Lahkawng ngu na laklai shai ai lam gaw nat uma rai nga ai madai Yaw hpe jaw ai shani kaga nat yawng hpe jaw shalawm ra ai rai nna yawng hta grau kaba ai nat jaw poi tai wa ai. Dai hta grau nna jaw jau ai madang hpe mung grau shatsaw ra nga lu ai. U jaw ga ai wa hpe wa jaw ra ai, wa jaw ga ai wa hpe nga jaw ra ai. Masum ngu na laklai ai lam gaw nat kaga hpe jaw ai shani shinggyim mashanga yawng nga pra a lam hpe labau n htik ai sha, ji nat jaw jau wa ai labau sha htik ai. Raitim, nat uma Mudai Yaw hpe jaw jau ai shani gaw ji nat labau hte nga yawng nga pra a labau hpe gawn nna dumsa ra ai majaw, dumsa ai aten galu ra mat ai. Kaga nat hpe dumsa yang, hkying hkum kru dumsa ra nga ai. Shing rai kaga nat hpe dumsa lu ai wa hpe hkringwa ngu shamying nna Mu Yaw Madai dumsa lu ai ni hpe jaiwa (joiwa) ngu shamying ai rai nna jaiwa ngu ai gaw Jinghpaw hpaji hta tsaw dik ai rai nga ai. Mali ngu na laklai ai lam gaw kaga nat ni hpe jaw ai shani shinggyim mahku mahkau masa n lawm ra ai. Raitim, nat Yaw hpe jaw ai shani hta gaw shinggyim htunghking ningli rai nga ai mayu dauma kashu kahkri kahpu kanau htunghking masa lawm ai hku jawm hpawng jawm chyawm ai lam lawm nga malu ai. Shing rai manau ngu ai gaw naura pa kaw manawt ai hpe sha ngu ai n rai, shi a lachyum nan Mu hpe nau ai, Madai hpe jaw jau ai lachyum rai nna jaw jau hpang ai lam hpe tsu ai shani kaw nna sinlai dan ai shani du hkra masum ya (sh) manga ya, (sh) matsat ya, dai nhtoi yawng hpe manau nhtoi ngu tsun ai. Raitimung, dai ni na aten hta gaw manawt dingsawt a mying hku sha chye na mat nga ai. 8.3.4. Manau nau ai tsang amyu myu;- Langai ngu na manau tsang gaw madai yit ai re. Madai yit ai shaloi gaw chying bau shup sheng yawng lawm ai, raitim naura pa de n re ai sha, madai dap kaw minit hkun, sumshi daram sha manawt ai majaw, manau ni hta na kadun htum ai manau rai nga ai. Madai yit ai lam gaw nta htawt, madai htawt ai shaloi hkan madai yit chye ma ai.

45 Lahkawng ngu na manau tsang gaw shadung jun, shadung baw zawn re ai ni, ngrang nnan nmyi sha ai shaloi hkan lana de mi sha naura pa kaw nau ai. Masum ngu na gaw kinsa madai manau rai nga ai. Kinsa madai manau ngu ai gaw madai nat ra hpe kinsa hte galaw nna nat ra lagaw hpe mung shakum de jun ai, kinsa madai manau gaw nau baw shana hte rai yang masum ya sha nau ai. Mali ngu na gaw laja madai manau rai nga ai. Laja madai manau gaw nau baw shana hte rai yang manga na rai nna, laja madai gaw madai nat ra hpe laja hpun chyen hte galaw ai. Manga ngu na gaw htinghtang manau rai nga ai. Htinghtang manau hpe gaw ndaw de manga ya, nbang de masum ya, yawng matsat ya rai nga ai. Nau baw hte nau dim hpe gaw ndaw de galaw nna nau tung masum ya hpe nbang de galaw nna nta ndaw hte nbang kade nde galaw ai majaw, htinghtang manau ngu ai rai nga ai. Ndai manau gaw grai lu su ai shani sha galaw chye ai rai nna masha yawng n nau lu ai manau rai nga ai. 8.3.5. Manau langai hte langai na aten ladaw ni (1) Manau langai hte langai na aten ladaw ni hpe tsun ga nga yang, kinsa madai lang ai ni gaw law malawng masum ning hta kalang dum ma ai. (sam zing qu yawq ngeq) nga nna tsun ai. (2) Laja madai lang ai nkau mi gaw dum ra ai hta hkan nna manau dum chye ma ai. Ju manau, sut manau, padang manau, jadip hpaw manau, lahta na zawn ra wa ai hta hkan nna dum ma ai. (3) Masha langai mi a prat hta manau kalang sha dum ai mung nga ai. Ga shadawn 1991 ning hta dum ai Mali Nmai walawng na Mahtum ni a manau gaw Mahtum duwa La Raw shi a prat hta shawng na lang dum ai manau rai nga ai. Dai majaw manau jaiwa ai shaloi (ju shingtung wang, shing-ra nau Gam shang) nga nna manau jaiwa ai. Dai manau gaw Mahtum duwa La Raw a matu shawng na manau re ai majaw, manau a mying hpe Gam nga nna shamying jaiwa ai rai nga ai. Shawng de shi a kawa naw nga yang na manau gaw kawa ni na manau sha rai nga ai. (4) Manau nkau mi gaw manau dum ai hkringhtawng n lu ai raitim, lu sut lu su, nga mu nga mai wa ai rai nna kaga manau hkringhtawng lu ai ni kaw ja hpaga jaw nna shap dum chye ai. Dai zawn re ai manau gaw matut nna sut su ai lam n nga ai rai yang, dai nta gaw shawng de mung n dum yu ai, hpang de mung n dum ai, dai manau gaw manau shingtai sha rai nga ai 8.4. MANAU AMYU HPAN NI.

46 Manau dum yang ka manawt ai !am amyu langai sha rai tim. lachyum gaw shai nga ai. Manau amyu ni: - Sut manau. Kumran manau- Ninghtan manau. Padang manau. Ju manau. Htingram manau. ningshawn manau- Kumrum manau. Nausawt manau. Htinghtang manau ni rai ma ai. (1) Sut manau : - LUSU nga mai nna manau dum ai manau rai nga ai. Dai manau hta sa du lawm ai ni hpe kumhpa garan jaw chye ma ai. (2)Kumran manau :-Lamu madai jaw jau ai nta langai ngai kaw na kahpu kanau shada nja nhpra hka bra wa na. htingbyen pru wa na rai yang, kumran manau dum ma ai. (3) Ninghtan manau :- Hpyen majan rawt na rai yang n-gun atsam la ai. myit mang jahkum la na matu ninghtan manau dum ma ai. Dai shani share shagan nat ni yawng hpe jaw jau ma ai. Majan woi awn na hpyen bu hpyen ma ni sanat laknak. ninggang ni hkyen lajang jahkum shachyip da nna, lamu madai ni kaw hpaji hpyi san la nna, shanhte hpaji jaw ai hte maren manau dum la nna hpyen gasat pru sa wa ma ai, Ka manawt ai shaloi mung tinang lang ai laknak ni lang let ka manawt ma ai. Manau kaga dum yang gaw naura chyinghka langai sha baw nhtawm, shang wa ai hte bai nhtang pru wa ai chyinghka langai sha rai nga ai. Ninghtan manau gaw chyinghka lahkawng baw nhtawm, shang wa ai chyinghka kaga, pru wa ai chyinghka kaga di nna masat da ma ai. Hpyen rawt manau dum ngut jang she hpyen laknak arai ni lang nna majan sa wa ma ai. (4) Padang manau :- Majan sa nna awng dang wa ai shaloi, padang manau dum ma ai. Dai shani nat amyu yawng hpe Jaw jau ma ai. Lamu madai ni hpe mung chyeju dum ai masat galaw ra ai. (5) Ju manau :- Asak kaba sai myitsu ai Du jan, Du wa, Gumgai Dingla si nna makoi mayang ngut ai hpang e dum ai manau rai nga ai. (6) Htingram manau :- Shada da nram hkat nna, ram hkra htingram ai shaloi dum ai manau rai nga ai. Dai shani shada da jaw ai, la ai htinglu htinglai sharai hkat ma ai. (7) Dingshawn manau :- (Hpundu dip manau) Lamu madai lu nna lusu ai ni nta

47 ningnan galaw ngut nna dingshawn shang ai shaloi. shing nrai hpang shaning dum ai manau rai nga ai. (8) Kumrum manau:- Hka bra mat ai na sai kahpu kanau shada bai hkrum zup nna kabu gara ai kumla madun ai manau rai nga ai. (9) Nausawt manau :- Majan rawt mahka e jahkring jahkra pyaw poi zawn lana de mi sha, shing nrai jahkring mi sha gan manau ai manau: nat jawjau ai mung nat yawng hpe njaw ai, langai lahkawng hpe sha jaw jau let, lamu madai hpe mung njaw ai sha, loi hkring loi hkra sha rai manau dum ai hpe 'Nausawt manau' nga ma ai. Dai zawn rai dum ai manau hta manau shadung hpe mung jahkik ai lam nnga, manau shadung kaja nlu jang maisau hte mawn sumli nna rai tim manau dum chye ma ai. Dai zawn rai jun ai manau shadung hpe 'Nausawt shadung nga ma ai. 10) Htinghtang manau :- Sut manau hta grau ai hku dum ai manau re. Sutring sut chying, U, Wa. yamnga law ai, naiman ntaw ntsang lu ai, kahpu kanau, mayu dama mung chying ai ni sut manau dum ai hta htam mi jan nna jahting jahkum shatsup tawn ra ai. Grau nna lusu nga mai, lu lu, lusha wa lu na hte makyin jinghku shangang shakang lam htam wa na matu dum ai manau re. Npan de manau dum na naura lajang tawn ai zawn nbang de mung naura lajang da ra ai. Npan de manau dum ai mali ya rai jang nbang de lajang tawn ai naura hta bai matut nna nhtoi mali ya manau bai dum na rai nga ai. Nbang npan maga lahkawng nhti nhtang dum ai manau hpe 'Htinghtang manau' ngu ai rai nga ai. Ndai manau hpe ram ram lusu ai ni she lu dum nga ma ai. (11) HKridip manau :- Mare kahtawng ninghtawn ningnan de ai shaloi, yi hkauna naiman, lusha lu jahting la jang, jaw jau nga ai nat ni hpe shagu hkungga U, Wa yamnga ren di nna sat jaw nhtawm, mare buga ningnan ring hkang chying wa u ga, ngwi pyaw lu sut lu su nga mu nga mai wa. hkam kaja mayat maya law htam wa. nga ai mare ginra htinghput htingra galaw lu galaw sha na shara yi sun hkauna hkai nmai myu baw shagu hte, rem ai u wa. Yamnga, amyu yawng law htam nga pra sa wa na, masha hte hku hkau hkamja ai mare byin tai wa na matu, mare 'Hkridip manau' ngu nna dum ai manau rai nga ai. (12) Roidu kaput manau :- Asak naw hkrung nga ai shaloi manau dum sai wa sai myitsu salang asak kaba sai ni si ai shaloi, karoi Jun nna mang makoi yang. ndaw

48 hkahkrang ai lam galaw nhtawm. mang makoi shangut ai hte rau karoi hpe run baw kau nhtawm, dai karoi jung ai nhkun shara hta manau shadung bai galai jung nna, shalan shabran ai manau, Roidu kaput ai manau ngu nna manau dum ma ai. (13) Hkindu tep manau :- (Palam la manau) Ndai manau gaw Palam la ni pyen kayawt hkawm ai hpe kasi la nna, ka manawt ai manau re da. Shawoi na manau ka nanawt ai hte nbung ai, chying bau dum ai mung loi mi shai nga ai hte yak ai majaw, ndai prat hta nau wa nhkan galaw masai da, Nung Rawang ni hte Lawngwaw ni sha chye lang chye ka manawt masai da.