ii Kandungan Mesti Tahu iii – viii Bab 1 Pengenalan kepada Biologi dan Peraturan Makmal NOTA 1 Kertas 1 2 Kertas 2 5 Bab 2 Biologi Sel dan Organisasi Sel NOTA 7 Kertas 1 8 Kertas 2 13 Bab 3 Pergerakan Bahan Merentasi Membran Plasma NOTA 17 Kertas 1 18 Kertas 2 25 Pengukuhan dan Pengujian Kemahiran Proses Sains untuk Kertas 3 (Ujian Amali) 30 Bab 4 Komposisi Kimia dalam Sel NOTA 31 Kertas 1 32 Kertas 2 37 Pengukuhan dan Pengujian Kemahiran Proses Sains untuk Kertas 3 (Ujian Amali) 42 Bab 5 Metabolisme dan Enzim NOTA 43 Kertas 1 44 Kertas 2 48 Pengukuhan dan Pengujian Kemahiran Proses Sains untuk Kertas 3 (Ujian Amali) 52 Bab 6 Pembahagian Sel NOTA 54 Kertas 1 55 Kertas 2 62 Bab 7 Respirasi Sel NOTA 66 Kertas 1 66 Kertas 2 70 Pengukuhan dan Pengujian Kemahiran Proses Sains untuk Kertas 3 (Ujian Amali) 72 Bab 8 Sistem Respirasi dalam Manusia dan Haiwan NOTA 73 Kertas 1 74 Kertas 2 79 Bab 9 Nutrisi dan Sistem Pencernaan Manusia NOTA 83 Kertas 1 84 Kertas 2 89 Pengukuhan dan Pengujian Kemahiran Proses Sains untuk Kertas 3 (Ujian Amali) 93 Bab 10 Pengangkutan dalam Manusia dan Haiwan NOTA 95 Kertas 1 96 Kertas 2 101 Bab 11 Keimunan Manusia NOTA 104 Kertas 1 105 Kertas 2 109 Bab 12 Koordinasi dan Gerak Balas dalam Manusia NOTA 112 Kertas 1 113 Kertas 2 119 Bab 13 Homeostasis dan Sistem Urinari Manusia NOTA 122 Kertas 1 123 Kertas 2 127 Bab 14 Sokongan dan Pergerakan dalam Manusia dan Haiwan NOTA 130 Kertas 1 131 Kertas 2 136 Bab 15 Pembiakan Seks, Perkembangan dan Pertumbuhan dalam Manusia dan Haiwan NOTA 139 Kertas 1 140 Kertas 2 145 Jawapan 148 Kandungan_1202 Biologi Tg4.indd 2 20/09/2022 10:07 AM
MESTI TAHU Fakta Penting Fakta Penting (Bab 1 & 2) 1 @ Pan Asia Publications Sdn. Bhd. Fakta Penting (Bab 9 & 10) 7 @ Pan Asia Publications Sdn. Bhd. Fakta Penting (Bab 4 & 5) 3 @ Pan Asia Publications Sdn. Bhd. Fakta Penting (Bab 12) 9 @ Pan Asia Publications Sdn. Bhd. Fakta Penting (Bab 7) 5 @ Pan Asia Publications Sdn. Bhd. Fakta Penting (Bab 14) 11 @ Pan Asia Publications Sdn. Bhd. Bab 1 Pengenalan kepada Biologi dan Peraturan Makmal Bab 9 Nutrisi dan Sistem Pencernaan Manusia Bab 10 Pengangkutan dalam Manusia dan Haiwan Bab 12 Koordinasi dan Gerak Balas dalam Manusia 1. Gizi seimbang ialah gizi yang mengandungi kesemua tujuh kelas makanan dalam kadar yang betul dan kuantiti yang seimbang mengikut keperluan seseorang supaya kesihatan yang optimum dapat dikekalkan. 1. Hemofilia ialah penyakit keturunan yang disebabkan oleh kekurangan atau ketiadaan faktor pembeku dalam darah. 2. Darah beku dipanggil trombus. Jika trombus bergerak mengikut aliran darah, ia dipanggil embolus. 1. Komposisi kimia dalam sel terdiri daripada air, karbohidrat, protein, lipid dan asid nukleik. 2. Terdapat dua jenis karbohidrat, iaitu monosakarida dan disakarida. 3. Nukleotida terbina daripada bes bernitrogen, gula deoksiribosa dan kumpulan fosfat. 1. Anabolisme ialah proses sintesis molekul kompleks daripada molekul ringkas. 2. Katabolisme ialah proses penguraian sebatian kompleks kepada molekul yang ringkas. 1. Terdapat tiga jenis rangka, iaitu rangka hidrostatik, rangka luar dan rangka dalam. 2. Otot antagonis berlaku semasa pergerakan otot lengan dan kaki semasa kita berjalan. 3. Cacing tanah bergerak menggunakan peristalsis. 4. Osteoporosis dapat dilihat dalam wanita berumur kerana aras estrogen yang rendah boleh menurunkan kepadatan tulang. 1. Sistem saraf terdiri daripada sistem saraf pusat dan sistem saraf periferi. 2. Asetilkolina, noradrenalina, serotonin dan dopamina merupakan jenis-jenis neurotransmiter. 3. Tindakan refleks ialah suatu gerak balas automatik yang berlaku dengan pantas dan tanpa dikawal oleh otak. 4. Penyalahgunaan dadah dan alkohol mempengaruhi tindakan normal sistem saraf. 1. Respirasi aerob ialah proses penguraian glukosa dengan kehadiran oksigen untuk menghasilkan tenaga kimia. 2. Respirasi berlaku di dalam mitokondrion dan sitoplasma. 3. Fermentasi ialah proses penguraian glukosa yang tidak lengkap dalam keadaan bekalan oksigen terhad atau tanpa oksigen langsung. 4. Fermentasi berlaku di dalam sitoplasma. 5. Sel otot manusia akan mengalami hutang oksigen selepas bersenam dengan terlalu lasak. 1. Biologi ialah kajian tentang segala proses yang berkaitan dengan kehidupan dan hidupan. 2. Keselamatan dan peraturan dalam makmal biologi penting untuk memastikan keselamatan murid yang membuat eksperimen, keselamatan sampel dan kebersihan makmal. Bab 2 Biologi Sel dan Organisasi Sel 1. Sel ialah unit asas bagi semua organisma hidup. 2. Sel → Tisu → Organ → Sistem → Organisma Bab 4 Komposisi Kimia dalam Sel Bab 5 Metabolisme dan Enzim Bab 7 Respirasi Sel Bab 14 Sokongan dan Pergerakan dalam Manusia dan Haiwan MESTI TAHU 1202 Biologi Tg4.indd 1 20/09/2022 9:34 AM
MESTI TAHU Mnemonik dan Rajah Penting Mnemonik (Bab 6) 13 @ Pan Asia Publications Sdn. Bhd. Rajah Penting (Bab 1) 19 @ Pan Asia Publications Sdn. Bhd. Mnemonik (Bab 11) 15 @ Pan Asia Publications Sdn. Bhd. Rajah Penting (Bab 2) 21 @ Pan Asia Publications Sdn. Bhd. Mnemonik (Bab 12) 17 @ Pan Asia Publications Sdn. Bhd. Rajah Penting (Bab 4) 23 @ Pan Asia Publications Sdn. Bhd. Kitar Sel Biologi Intan Pergi Menghantar Anak Tirinya Sekolah Jenis Leukosit Nanti Lapar Makan Epal Banyak Neutrofil Nanti Limfosit Lapar Monosit Makan Eosinofil Epal Basofil Banyak Proses Hidup Amoeba sp. Vakuol mengecut Pengosmokawalaturan berlaku Pseudopodium Unjuran sitoplasma yang membolehkan pergerakan berlaku Membran plasma Respirasi berlaku Sitoplasma Nukleus Vakuol makanan Amoeba Pseudopodium Vakuol makanan Pemakanan Amoeba – (fagositosis) Pembiakan Amoeba (belahan dedua) Mangsa 1 2 3 4 Sinaps sinaps Ruang di antara dua neuron Sebatian Kimia dalam Sel Sebatian kimia Garam mineral Asid nukleik Sebatian organik Sebatian tak organik Karbohidrat Air Lipid Protein berasal dari perkataan Greek Definisi – Kajian sains mengenai segala proses berkaitan dengan kehidupan dan benda hidup Bios – bermaksud kehidupan logos – bermaksud kajian Biologi & Kitar Sel I Prefer Milk And Tasty Cupcakes Interfasa Metafasa Telofasa Fasa M Profasa Anafasa Sitokinesis MESTI TAHU 1202 Biologi Tg4.indd 3 20/09/2022 9:34 AM
MESTI TAHU Rajah Penting Rajah Penting (Bab 5) 25 @ Pan Asia Publications Sdn. Bhd. Rajah Penting (Bab 9) 31 @ Pan Asia Publications Sdn. Bhd. Rajah Penting (Bab 2) 27 @ Pan Asia Publications Sdn. Bhd. Rajah Penting (Bab 12) 33 @ Pan Asia Publications Sdn. Bhd. Rajah Penting (Bab 7) 29 @ Pan Asia Publications Sdn. Bhd. Rajah Penting (Bab 15) 35 @ Pan Asia Publications Sdn. Bhd. Sistem Pencernaan Manusia Kelenjar liur Lidah Mulut Esofagus Perut Usus kecil Duodenum Usus besar Dubur Pundi hempedu Duktus hempedu Hati Pankreas Apendiks Rektum Kesan pH terhadap Kadar Tindak Balas Enzim Pepsin Amilase air liur Tripsin Kadar tindak balas enzim 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 pH Komponen dalam Sel Haiwan dan Sel Tumbuhan Jalinan endoplasma licin Jalinan endoplasma kasar Jasad Golgi Nukleus Mitokondrion Kloroplas Sentriol Dinding sel Membran plasma Jalinan endoplasma licin Lisosom Membran plasma Sitoplasma Respirasi Sel Glukosa Piruvat Karbon dioksida, Air Etanol atau fermentasi asid laktik Fermentasi (tiada oksigen) Respirasi aerob (terdapat oksigen) Sitoplasma Glikolisis 2 ATP 38 ATP di mitokondrion Koordinasi Pusat integrasi Efektor (Otot dan kelenjar) Gerak balas (Tindakan terhadap rangsangan) Rangsangan (Perubahan persekitaran dalam atau luar) Reseptor Neuron deria dikesan oleh Neuron motor Sistem saraf pusat (otak dan saraf tunjang) Penempelan Embrio Manusia Sperma Ovari Peringkat dua sel Peringkat empat sel Peringkat lapan sel Uterus Tiub Falopio Nukleus telur Telur Nukleus Langkah 2: Persenyawaan Langkah 1: Ovulasi Langkah 3: Mitosis Langkah 4: Penempelan MESTI TAHU 1202 Biologi Tg4.indd 5 20/09/2022 9:34 AM
1 Bab 1 Pengenalan kepada Biologi dan Peraturan Makmal NOTA 1.1 Bidang Biologi dan Kerjaya 1.2 Keselamatan dan Peraturan dalam Makmal Biologi 1.3 Berkomunikasi dalam Biologi 1.4 Penyiasatan Saintifik dalam Biologi Biologi Berasal daripada perkataan Greek Bios – bermaksud kehidupan Logos – bermaksud kajian Definisi – Kajian sains mengenai segala proses berkaitan dengan kehidupan dan benda hidup Bidang Biologi Perubatan Zoologi Botani Entomologi Farmasi Ekologi Bioteknologi Taksonomi Mikrobiologi Genetik Biokimia Sains veterinar Anatomi Kerjaya Biologi Doktor Ahli biokimia Ahli ekologi Ahli nutrisi Guru Biologi Ahli fisioterapi Berkomunikasi dalam Biologi Jadual Lukisan Biologi Graf 1) Mengenal pasti masalah 3) Mengenal pasti pemboleh ubah 7) Menganalisis data 9) Membuat kesimpulan dan menulis laporan Peralatan perlindungan Kaca mata keselamatan Pelitup muka Sarung tangan makmal Kot makmal Kasut makmal 6) Mengumpul dan membentang data 2) Membina hipotesis 5) Menjalankan penyiasatan 8) Mentafsir data 4) Merancang penyiasatan B1_1202 Biologi Tg4.indd 1 20/09/2022 9:35 AM
18TIP SOS3.1 Struktur Membran Plasma 1. Istilah ‘bendalir’ digunakan dalam model mozek bendalir kerana A molekul lipid menunjukkan sedikit pergerakan untuk mengelak daripada menjadi padat. B bahagian utama dwilapisan fosfolipid mengandungi bendalir dalam pembentukan mozek. C keupayaan lipid untuk menarik air. D pelbagai jenis bendalir disusun dalam pembentukan mozek untuk membolehkan pergerakan bahan. 2. Pergerakan zarah-zarah melalui membran plasma akan dikawal oleh membran plasma. Antara berikut, yang manakah tidak menjelaskan kepentingan fungsi membran plasma? KBAT Mengaplikasi A Untuk membekalkan nutrien untuk metabolisme B Untuk menghilangkan sisa-sisa toksik C Untuk mengatur pergerakan bahan masuk dan keluar sel D Untuk mengekalkan bentuk sel tumbuhan 3. Rajah 1 menunjukkan membran plasma terdiri daripada molekul yang disusun secara dwilapis. P Q Rajah 1 Bahagian yang berlabel P dan Q adalah A hidrofobik B hidrofilik C masing-masing hidrofilik dan hidrofobik D masing-masing hidrofobik dan hidrofilik 4. Maklumat berikut merujuk kepada ciri-ciri bahan X. • Komponen dalam membran plasma. • Penting untuk mensintesis steroid. Apakah X? KBAT Mengaplikasi A Trigliserida C Glikoprotein B Protein D Kolesterol KERTAS 1 Setiap soalan mempunyai empat jawapan yang berbeza, A, B, C dan D. Untuk setiap soalan, pilih satu jawapan sahaja. 5. Rajah 2 menunjukkan model mozek bendalir membran plasma. Y Rajah 2 Apakah Y? A Protein liang C Glikoprotein B Protein pembawa D Glikolipid 6. Rajah 3 menunjukkan struktur membran plasma. R S T U P Q Rajah 3 Struktur yang manakah hidrofobik? A P dan Q C R dan S B S dan T D T dan U 7. Rajah 4 menunjukkan struktur membran plasma. R S T U Rajah 4 Struktur yang manakah tertarik kepada air? A R C T B S D U 8. Bahan P menjadikan membran plasma lebih fleksibel dengan menguatkan dan menstabilkan membran plasma. Apakah P? KBAT Mengaplikasi A Glikolipid B Fosfolipid C Kolesterol D Glikoprotein Soalan 2: Pertimbangkan fungsi membran plasma. Soalan 4: Steroid memerlukan bahan yang mempunyai dua gelang 5-karbon dan dua gelang 6-karbon. Soalan 8: P ialah molekul lipid yang besar. B3_1202 Biologi Tg4.indd 18 20/09/2022 9:36 AM
19 TIP SOS Soalan 9: Pertimbangkan komponen dengan molekul fosfolipid. Soalan 10: Fikirkan tentang struktur membran plasma. Soalan 12: Pertimbangkan dari segi luas permukaan. Soalan 16: Pertimbangkan perbezaan kepekatan larutan di kedua-dua lengan tiub-U. 9. Apabila molekul-molekul fosfolipid diletakkan di dalam air, daya yang mendorong pembentukan dwilapisan adalah KBAT Mengaplikasi A ikatan hidrogen yang wujud antara molekul fosfolipid dan molekul air B daya elektrostatik yang wujud antara molekul fosfolipid dan molekul air C interaksi hidrofobik antara ekor asid lemak dan molekul air D interaksi hidrofilik antara molekul fosfolipid bercas dan molekul air 10. Ketidaktelapan relatif membran terhadap molekulmolekul yang larut dalam air adalah disebabkan oleh KBAT Menganalisis A kehadiran fosfolipid dalam dwilapisan lipid B kehadiran kolesterol pada membran C kehadiran protein besar yang meluas di keduadua sisi membran D sifat molekul air yang tidak berkutub 3.2 Konsep Pergerakan Bahan Merentasi Membran Plasma 11. Antara bahan berikut, yang manakah boleh merentasi membran plasma dengan resapan ringkas? I Asid lemak III Karbon dioksida II Glukosa IV Asid amino A I dan II C II dan IV B I dan III D III dan IV 12. Antara berikut, yang manakah membran yang melakukan kadar resapan terpantas? KBAT Menganalisis A C Membran dengan mikrovilus Membran dengan lapisan sel melengkung B D Membran dengan vilus Membran dengan selapisan sel 13. Antara proses berikut, yang manakah melibatkan pergerakan bahan merentasi membran dengan bantuan protein pembawa tetapi tanpa memerlukan tenaga? A Pengangkutan aktif C Resapan ringkas B Osmosis D Resapan berbantu 14. Kecerunan kepekatan wujud apabila KBAT Mengaplikasi A membran telap memilih wujud. B isi padu larutan tidak sama. C membran mempunyai cas. D kepekatan zat terlarut pada dua sisi membran adalah berbeza. 15. Antara rajah berikut, yang manakah menggambarkan proses osmosis yang berlaku pada rambut akar tumbuhan? KBAT Menganalisis Kekunci: Molekul zat terlarut Molekul air Dinding sel dan membran plasma A C Tanah Rambut akar Tanah Rambut akar B D Tanah Rambut akar Tanah Rambut akar 16. Rajah 5 menunjukkan tiub-U dengan dua jenis larutan dan membran di antara kedua-dua larutan. Membran telap memilih Larutan sukrosa 0.5% Q Larutan sukrosa 20% P Rajah 5 Pada akhir eksperimen, KBAT Menganalisis I kepekatan P lebih tinggi daripada Q. II paras air di P meningkat sementara paras air di Q menurun. III paras air di Q meningkat sementara paras air di P menurun. IV tekanan osmosis dalam P adalah sama dengan Q. A I dan II B I dan III C II dan IV D III dan IV B3_1202 Biologi Tg4.indd 19 20/09/2022 9:36 AM
20TIP SOSSoalan 17: Pertimbangkan perbezaan kepekatan larutan. Soalan 19: Menghubungkaitkan oksigen dengan respirasi sel. Soalan 21: Pertimbangkan kehadiran ATP. 17. Rajah 6 menunjukkan eksperimen untuk mengkaji proses osmosis. X Y Rajah 6 Apakah larutan yang betul untuk X dan Y yang menyebabkan paras air (ditunjukkan oleh anak panah) di dalam tiub kapilari naik ke aras tertinggi selepas satu jam? KBAT Menganalisis X Y A Larutan sukrosa 25 % Air B Larutan sukrosa 35 % Air C Larutan sukrosa 25 % Larutan sukrosa 15 % D Air Larutan sukrosa 25 % 18. Rajah 7 menunjukkan pergerakan molekul zat terlarut melalui membran plasma. Pergerakan molekul zat terlarut Kepekatan molekul lebih tinggi Kepekatan molekul lebih rendah Rajah 7 Apakah jenis pergerakan molekul yang ditunjukkan dalam rajah di atas? KBAT Menganalisis I Osmosis air melalui membran II Pengangkutan aktif melalui protein pembawa III Resapan ringkas melalui fosfolipid IV Resapan berbantu melalui protein pembawa A I dan II C II dan IV B I dan III D III dan IV 19. Antara proses berikut, yang manakah akan berlaku apabila sel-sel rambut akar mengalami kekurangan oksigen? KBAT Menganalisis A Resapan dan osmosis B Resapan sahaja C Pengangkutan aktif sahaja D Pengangkutan aktif dan osmosis 20. Apakah persamaan antara resapan ringkas dan resapan berbantu? KBAT Mengaplikasi I Kedua-dua proses tersebut melibatkan pergerakan zat terlarut dari kawasan yang mempunyai kepekatan zat terlarut yang lebih tinggi ke kawasan yang mempunyai kepekatan zat terlarut yang lebih rendah. II Kedua-dua proses tersebut melibatkan pergerakan zat terlarut dari kawasan kepekatan zat terlarut yang lebih rendah ke kawasan dengan kepekatan zat terlarut yang lebih tinggi. III Kedua-dua proses tersebut tidak memerlukan tenaga. IV Kedua-dua proses berlaku dengan bantuan protein pembawa. A I dan II C II dan IV B I dan III D III dan IV 21. Rajah 8 menunjukkan pengangkutan aktif ion natrium merentasi membran plasma. Luar sel Dalam sel Na+ Na+ Na+ ATP Rajah 8 Antara berikut, yang manakah benar? KBAT Mengaplikasi A Ion natrium bergerak dari kawasan dengan kepekatan zat terlarut yang lebih tinggi ke kawasan yang mempunyai kepekatan zat terlarut yang lebih rendah. B Keseimbangan dinamik ion natrium akan tercapai di kedua-dua sisi sel. C Tenaga dari molekul ATP (adenosina trifosfat) menyebabkan bentuk protein pembawa berubah. D Kepekatan ion natrium di luar sel lebih rendah daripada di dalam sel. 22. Rajah 9 menunjukkan graf kepekatan ion di dalam air kolam dan dalam sap sel alga yang hidup di dalam kolam. Kepekatan ion Air kolam Sap sel Nitella sp. Ion mineral Na+ Kekunci: K+ Ca2+ Mg2+ Cl – Rajah 9 B3_1202 Biologi Tg4.indd 20 20/09/2022 9:36 AM
25 TIP SOS KERTAS 2 Bahagian A Jawab semua soalan. 1. Rajah 1 menunjukkan dua jenis pergerakan zat yang berlainan merentasi membran plasma. Glukosa Ion kalium ATP Luar sel Dalam sel X Y Rajah 1 (a) Berdasarkan rajah di atas, apakah X dan Y? [2 markah] (b) Nyatakan satu ciri struktur Y. [1 markah] (c) Molekul tertentu boleh merentasi struktur Y melalui resapan ringkas. Nyatakan satu ciri molekul ini. [1 markah] (d) Molekul glukosa dan ion kalium diangkut merentasi membran plasma melalui proses yang ditunjukkan dalam Rajah 1. (i) Terangkan bagaimana molekul-molekul glukosa diangkut merentasi membran plasma. KBAT Mengaplikasi [2 markah] (ii) Terangkan bagaimana ion kalium diangkut ke dalam sel. KBAT Mengaplikasi [2 markah] Soalan 1: (d) (i) Pertimbangkan ciri-ciri membran plasma. (ii) Pertimbangkan cas pada ion kalium. B3_1202 Biologi Tg4.indd 25 20/09/2022 9:36 AM
26TIP SOS2. Rajah 2.1 menunjukkan dua kawasan, iaitu X dan Y yang dipisahkan oleh membran telap memilih di dalam sebuah bikar. Kawasan X Kawasan Y Membran telap memilih Molekul air Molekul sukrosa Rajah 2.1 (a) (i) Keseimbangan dinamik tercapai antara kawasan X dan Y selepas 30 minit. Lengkapkan Rajah 2.2 dengan menunjukkan: KBAT Menganalisis • Jumlah molekul sukrosa dan molekul air di kedua-dua kawasan selepas 30 minit. • Aras larutan di kedua-dua kawasan selepas 30 minit. Kawasan X Kawasan Y Rajah 2.2 [2 markah] (ii) Namakan proses yang terlibat di 2(a)(i). [1 markah] (b) (i) Rajah 2.3 menunjukkan keadaan bendi setelah direndam di dalam air paip. Air paip Pemerhatian awal Pemerhatian akhir Selepas direndam selama 3 jam Bendi yang dipotong membujur Rajah 2.3 Terangkan pemerhatian yang ditunjukkan dalam rajah di atas. KBAT Menilai [2 markah] (ii) Rajah 2.4 menunjukkan cara membuat ikan masin. Direndam selama 3 jam Larutan garam pekat Rajah 2.4 Berdasarkan rajah di atas, terangkan mengapa ikan masin dapat disimpan selama empat bulan. KBAT Mencipta [2 markah] Soalan 2: (a) (i) Fikirkan tentang pergerakan molekul air dan zarah terlarut. (b) (i) Fikirkan tentang pergerakan molekul air. (ii) Pertimbangkan proses yang berlaku. B3_1202 Biologi Tg4.indd 26 20/09/2022 9:36 AM
29 TIP SOS Bahagian B 5. (a) Terangkan mengapa membran plasma dikenali sebagai membran telap memilih. [5 markah] (b) Resapan dan osmosis sering digunakan dalam industri makanan. Terangkan bagaimana konsep-konsep ini membantu dalam pengeluaran makanan. KBAT Menganalisis [5 markah] (c) Terangkan bagaimana (i) air diserap ke dalam akar tanaman. (ii) oksigen diserap oleh Paramecium sp. (iii) iodin diserap oleh alga (Nitella sp.) yang hidup di dalam laut. [10 markah] Bahagian C 6. (a) Berikan maksud istilah (i) hemolisis (ii) plasmolisis [4 markah] (b) Terdapat pelbagai keadaan yang boleh menyebabkan hemolisis eritrosit dalam tubuh manusia. Ubat-ubatan tertentu, jangkitan, toksin, racun atau kepekatan zat terlarut yang sangat rendah boleh menyebabkan kematian eritrosit pramatang akibat hemolisis. Rajah 6.1 menunjukkan graf peratus eritrosit yang mengalami hemolisis melawan kepekatan larutan natrium klorida. Peratus eritrosit mengalami hemolisis (%) Kepekatan larutan natrium klorida (%) 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 10.0 100 80 60 40 20 0 Rajah 5.1 Berdasarkan graf di atas, terangkan bagaimana kepekatan larutan natrium klorida yang berbeza mempengaruhi keadaan eritrosit. KBAT Menganalisis [8 markah] (c) Rajah 5.2 menunjukkan tumbuhan dalam satu keadaan. Rajah 5.2 Terangkan apa yang berlaku pada tumbuhan tersebut dan nyatakan dua kemungkinan yang menyebabkan tumbuhan tersebut mengalami keadaan ini. HOTS Evaluating [8 markah] Soalan 5: (b) Pertimbangkan kandungan air dalam makanan yang dikendalikan. B3_1202 Biologi Tg4.indd 29 20/09/2022 9:36 AM
82TIP SOS(c) Rajah 4.2 menunjukkan peparu dalam badan seseorang yang sihat dan Rajah 4.3 menunjukkan peparu dalam badan perokok tegar. Rajah 4.2 Rajah 4.3 Mengapakah peparu perokok tegar sangat berbeza dengan peparu orang yang sihat? Terangkan secara ringkas masalah yang dihadapi oleh perokok tegar. KBAT Menilai [6 markah] Bahagian C 5. (a) Rajah 5 menunjukkan struktur alveolus dalam sistem respirasi manusia. Alveolus Karbon dioksida Oksigen Sel darah merah Rajah 5 Huraikan pengangkutan oksigen dan karbon dioksida di dalam badan untuk respirasi sel. [10 markah] (b) Seorang pemandu kereta terlibat dalam kemalangan jalan raya dan dadanya terkena stereng kereta. Diafragmanya tercedera dalam kemalangan jalan raya itu. Adakah kecederaan ini mempengaruhi mekanisme pernafasannya? Terangkan mengapa. KBAT Mencipta [4 markah] (c) Sistem respirasi yang sihat sangat penting untuk respirasi sel manusia supaya tenaga dapat dibekalkan kepada sel untuk kegunaan aktiviti harian. Terangkan secara ringkas cara-cara untuk memastikan sistem respirasi kita sihat. KBAT Menganalisis [6 markah] Soalan 5: (b) Pergerakan diafragma membantu perubahan tekanan udara dalam rongga toraks. (c) Pertimbangkan dari segi gaya hidup dan tabiat pemakanan. B8_1202 Biologi Tg4.indd 82 20/09/2022 9:40 AM
30TIP SOS1. Anda harus menjalankan eksperimen untuk mengkaji kesan larutan kepekatan yang berbeza terhadap jalur ubi kentang. Jadual di bawah menunjukkan senarai radas dan bahan untuk eksperimen. Bil. Radas dan bahan 1 Ubi kentang 2 Air suling 3 Larutan sukrosa (0.5 M dan 1.0 M) 4 Pisau 5 Papan mencincang 6 Penebuk gabus 7 Bikar 50 ml 8 Jam randik 9 Pembaris 15 cm 10 Kertas tisu (a) Nyatakan pemboleh ubah dalam eksperimen ini. (i) Pemboleh ubah dimanipulasikan (ii) Pemboleh ubah bergerak balas (iii) Pemboleh ubah dimalarkan [3 markah] (b) Rancangkan eksperimen dengan menggunakan radas dan bahan yang diberikan. Prosedur anda perlu merangkumi: (i) Cara mengendalikan pemboleh ubah (ii) Langkah berjaga-jaga [4 markah] (c) (i) Jalankan eksperimen. Nyatakan pemerhatian anda pada jalur ubi kentang dalam larutan sukrosa 1.0 M. [1 markah] (ii) Jelaskan pemerhatian anda di (c)(i). [2 markah] (d) Kelaskan air suling dan larutan sukrosa 1.0 M kepada jenis larutan. [2 markah] (e) Seorang petani membeli sebotol air baja. Arahan pada botol menunjukkan bahawa 10 ml air baja perlu dilarutkan ke dalam 1 L air. Namun, petani itu melarutkan 30 ml air baja ke dalam 1 L air untuk menyuburkan tanamannya dengan segera. (i) Ramalkan apa akan berlaku pada tanamannya selepas beberapa hari. [1 markah] (i) Terangkan penjelasan anda. [2 markah] Pengukuhan dan Pengujian Kemahiran Proses Sains untuk Kertas 3 (Ujian Amali) Sila muat turun data sampel daripada kod QR di kulit buku hadapan buku ini untuk menjawab soalan. B3_1202 Biologi Tg4.indd 30 20/09/2022 9:36 AM
ii DATA SAMPEL Pengukuhan dan Pengujian Kemahiran Proses Sains untuk Kertas 3 (Ujian Amali) Bab 3 Nota: Sekiranya anda tidak dapat menjalankan eksperimen yang dinyatakan pada muka surat 30, anda boleh menjawab soalan menggunakan data sampel yang diperoleh daripada pemerhatian dalam Jadual 1 di bawah. Jadual 1 Larutan Panjang jalur ubi kentang pada awal eksperimen (mm) Panjang jalur ubi kentang pada akhir eksperimen (mm) 30 ml air suling 50 50 30 ml larutan sukrosa 0.5 M 50 46 30 ml larutan sukrosa 1.0 M 50 41 Bab 4 Nota: Sekiranya anda tidak dapat menjalankan eksperimen yang dinyatakan pada muka surat 42, anda boleh menjawab soalan menggunakan data sampel yang diperoleh daripada pemerhatian dalam Jadual 2 di bawah. Jadual 2 Larutan Warna larutan pada awal eksperimen Warna larutan pada akhir eksperimen Glukosa Biru Mendakan merah bata Fruktosa Biru Mendakan merah bata Maltosa Biru Mendakan merah bata Laktosa Biru Mendakan merah bata Sukrosa Biru Kekal biru Air suling Biru Kekal biru Bab 5 Nota: Sekiranya anda tidak dapat menjalankan eksperimen yang dinyatakan pada muka surat 53, anda boleh menjawab soalan menggunakan data sampel yang diperoleh daripada pemerhatian dalam Jadual 3 di bawah. Jadual 3 Tabung uji Suhu (°C) Masa diambil bagi hidrolisis kanji menjadi lengkap (minit) A2 0 Tidak lengkap selepas 10 minit B2 28 2 C2 37 1 D2 45 3 E2 60 Tidak lengkap selepas 10 minit Bab 7 Nota: Sekiranya anda tidak dapat menjalankan eksperimen yang dinyatakan pada muka surat 72, anda boleh menjawab soalan menggunakan data sampel yang diperoleh daripada pemerhatian dalam Jadual 4 di bawah. Jadual 4 Kehadiran lipas dalam botol reagen Perubahan pada air kapur Hadir Bertukar menjadi keruh Tidak hadir Tiada perubahan
148 Jawapan Bab 1 – Bab 2 BAB 1 Kertas 1 1. C 2. A 3. D 4. A 5. D 6. B 7. A 8. D 9. A 10. B 11. A 12. A 13. C 14. C 15. B 16. D 17. B 18. A 19. C 20. B 21. D 22. C 23. D 24. A 25. A 26. B 27. C 28. C 29. B 30. D Kertas 2 Bahagian A 1. (a) (i) Kehadiran yis dalam adunan (ii) Saiz adunan (iii) Suhu persekitaran (b) Adunan akan bertambah besar dengan kehadiran yis. (c) Jenis adunan Saiz adunan Adunan P (dengan yis) Saiz bertambah Adunan Q (tanpa yis) Saiz kekal (d) Kehadiran yis menyebabkan adunan menaik dan saiz bertambah besar. 2. (a) (i) Jenis kacukan (ii) Alel yang mewakili sifat keturunan (iii) Nutrien yang disediakan untuk tanaman (b) Kacukan antara pokok kacang pis yang tinggi dengan pokok kacang pis yang kerdil menghasilkan keturunan pokok kacang pis yang tinggi. (c) Data dianalisis dengan menggunakan statistik (kebarangkalian). (d) Keputusan menunjukkan bahawa dalam kacukan monohibrid, sifat dominan akan menutupi sifat resesif pada tumbuhan heterozigot tetapi apabila tumbuhan heterozigot dibenarkan untuk membuat kacukan sendiri, sifat resesif dapat dikembalikan. Bahagian B 3. (a) Biologi ialah kajian teratur mengenai kehidupan dan benda hidup, dan interaksi dengan persekitaran semula jadi dan persekitaran fizikal mereka. [2] Kajian atau pengetahuan mengenai biologi penting untuk membantu kita memahami interaksi dalam kehidupan dengan lebih baik. [1] Selain itu, biologi diterapkan dalam banyak bidang seperti bioteknologi, perubatan dan botani. [1] Tambahan pula, biologi adalah subjek utama dalam pelbagai kerjaya seperti doktor, ahli ekologi dan ahli nutrisi penyelidikan. [1] (b) Lima bidang pengajian yang berbeza ialah ekologi, botani, zoologi, mikrobiologi dan bioteknologi. [5] (c) Kaedah penyiasatan saintifik ialah proses mengumpulkan fakta berdasarkan peristiwa atau fenomena yang dapat dilihat. [1] Dalam penyelidikan biologi, langkah pertama ialah mengenal pasti masalah. [1] Seterusnya, penyelidik perlu membina hipotesis yang merupakan penjelasan tentatif untuk peristiwa yang diperhatikan. [1] Pada langkah ketiga, penyelidik perlu mengenal pasti dan mengawal pemboleh ubah dalam eksperimen dengan menentukan pemboleh ubah dimanipulasikan, pemboleh ubah bergerak balas dan pemboleh ubah dimalarkan. [1] Selepas itu, merancang penyelidikan yang melibatkan pengumpulan maklumat yang berkaitan atau latar belakang saintifik eksperimen, penyediaan radas dan bahan yang diperlukan, dan menentukan prosedur dalam menjalankan eksperimen. [1] Pada langkah kelima, penyelidik mula menjalankan penyiasatan dengan mengendalikan radas, bahan dan spesimen yang digunakan dengan betul. [1] Seterusnya, penyelidik dapat mengumpulkan dan membentangkan data dalam eksperimen dengan tepat. [1] Selepas langkah ini, penyelidik perlu menganalisis data dan mentafsirkan data dengan menganalisiskan hubungan antara pemboleh ubah dimanipulasikan dan pemboleh ubah bergerak balas. [2] Akhirnya, penyelidik boleh membuat kesimpulan dan menulis laporan mengenai eksperimen yang dijalankan [1] Bahagian C 4. (a) (i) Prosedur: 1. Sediakan enam set radas yang ditunjukkan dalam Rajah 1 dalam soalan. Berat dan saiz tumbuhan, dan jumlah daunnya harus sama. [2] 2. Letakkan setiap set dengan jarak 10 cm dari sumber cahaya. [1] 3. Suhu air di setiap bikar ditetapkan masing-masing pada suhu 10°C, 20°C, 30°C, 35°C, 40°C dan 50°C. [1] 4. Untuk setiap set, kira gelembung yang dibebaskan dalam setiap satu minit. [1] 5. Rekodkan keputusan dalam jadual. Lukiskan graf bilangan gelembung yang dikeluarkan dalam setiap satu minit melawan suhu. [2] (ii) Pemboleh ubah dimanipulasikan: Suhu [1] Pemboleh ubah bergerak balas: Bilangan gelembung yang dibebaskan dalam setiap satu minit [1] Pemboleh ubah dimalarkan: Jenis tumbuhan dan keamatan cahaya [1] (b) Contoh peralatan perlindungan diri yang boleh dipakai semasa pembedahan ialah pelitup muka, gogal keselamatan, sarung tangan dan kot makmal. [4] Peralatan tersebut wajar dipakai untuk mengelakkan diri daripada terkena darah terpancut atau cecair badan yang lain. [1] (c) Tentukan pernyataan masalah, membuat hipotesis, merancang penyiasatan, menentukan dan mengawal pemboleh ubah, melakukan eksperimen, mengumpul data, menganalisis data, mentafsir data, membuat kesimpulan dan menulis laporan. [5] BAB 2 Kertas 1 1. A 2. C 3. D 4. A 5. B 6. B 7. D 8. C 9. A 10. B 11. D 12. A 13. C 14. C 15. A 16. D 17. D 18. B 19. A 20. A 21. C 22. B 23. D 24. D 25. A 26. A 27. B 28. C 29. C 30. A 31. D 32. B 33. A 34. B 35. C 36. D 37. D 38. B 39. C 40. A 41. D 42. B 43. A 44. C 45. A Jawapan Lengkap (Kertas 1) https://bit.ly/3QVcIhk Jwpn_1202 Biologi Tg4.indd 148 20/09/2022 10:33 AM
149 BAB 2 Kertas 2 Bahagian A 1. (a) Nukleus (b) Organel S mengubah suai protein daripada jalinan endoplasma kasar untuk membentuk glikoprotein. (c) Organel P mempunyai granum yang mengandungi klorofil untuk menyerap tenaga cahaya dan menukar tenaga cahaya kepada tenaga kimia (glukosa). (d) R akan mengecut dan selnya mengalami proses plasmolisis. Hal ini kerana sel adalah hipotonik terhadap larutan garam pekat. Air meresap keluar dari sel ke larutan garam pekat secara osmosis. (e) Sel meristem bersaiz kecil. / Sel meristem mempunyai sitoplasma yang padat. / Sel meristem mempunyai nukleus yang besar. 2. (a) (i) Jalinan endoplasma kasar (ii) Mengangkut protein yang disintesis oleh ribosom. (b) Sekiranya tiada struktur X, kurang bilangan protein yang dapat disintesis dalam sel kerana bilangan ribosom yang sudah berkurangan. Tanpa jasad Golgi, pengubahsuaian, pembungkusan dan pengangkutan protein keluar dari sel tidak dapat dilakukan. (c) Sel sperma memerlukan bilangan mitokondrion yang banyak agar dapat menghasilkan jumlah tenaga yang banyak untuk berenang ke arah uterus untuk melakukan persenyawaan. (d) Lisosom mengandungi enzim hidrolitik (lisozim) untuk mencerna organel yang rosak di dalam sel. Semasa pencernaan organel yang rosak, nutrien berguna akan diserap dan bahan buangan akan disingkirkan. 3. (a) Pembezaan (b) Dapat mengecut dan mengendur untuk mengepam darah ke seluruh badan. (c) Sistem peredaran darah. Fungsinya adalah untuk mengangkut oksigen, nutrien dan antibodi ke seluruh badan. (d) (i) Trombosis. Enapan kolesterol di dalam lumen salur darah yang menyumbat salur darah. (ii) Sakit dada / Angin ahmar / Serangan jantung Bahagian B 4. (a) Ribosom Membran plasma Nukleus Nukleolus Jasad Golgi Jalinan endoplasma Mitokondrion licin Sentriol Lisosom Jalinan endoplasma kasar [5] (b) Komponen sel Fungsi Membran plasma Mengawal pergerakan bahan masuk dan keluar dari sel. Jalinan endoplasma licin Mensintesis dan mengangkut lipid. Nukleus Mengandungi bahan genetik yang mengawal aktiviti sel. Nukleolus Mensintesis DNA. Jasad Golgi Mengubah suai dan membungkus protein kepada hormon dan enzim. Lisosom Mengandungi enzim hidrolitik untuk mengurai bahan organik kompleks atau organel yang rosak. Jalinan endoplasma kasar Mengangkut protein yang dihasilkan oleh ribosom. Sentriol Membentuk gentian gelendong semasa pembahagian sel. Mitokondrion Menghasilkan tenaga untuk sel. Ribosom Mensintesis protein dalam sel. [10] (c) Sel haiwan Sel tumbuhan Tidak mempunyai bentuk yang tetap. Mempunyai bentuk yang tetap. Tidak mempunyai dinding sel. Mempunyai dinding sel. Mempunyai banyak vakuol kecil. Mempunyai vakuol besar. Tidak mempunyai kloroplas. Mempunyai kloroplas dengan klorofil. Menyimpan makanan dalam bentuk glikogen dalam sitoplasma. Menyimpan makanan dalam bentuk kanji di sitoplasma. [5] 5. (a) (i) Amoeba sp. memperoleh oksigen melalui resapan ringkas. [1] Kepekatan oksigen di dalam Amoeba sp. adalah lebih rendah daripada kepekatan oksigen di luar sel. [1] Molekul-molekul oksigen meresap ke dalam Amoeba sp. melalui membran plasma yang nipis. [1] (ii) Amoeba sp. membiak secara aseks melalui belahan dedua. [1] Nukleus akan memanjang dan mencerut di tengah sel untuk membentuk dua nukleus. [1] Sitoplasma kemudian mencerut di tengah sel untuk membentuk dua sel Amoeba sp. baru [1] Pemisahan lengkap sitoplasma akan menghasilkan dua sel anak. [1] (iii) Amoeba sp. mendapatkan makanan melalui proses fagositosis. [1] Amoeba sp. menghampiri zarah makanan dan mengunjurkan pseudopodium untuk mengelilingi zarah makanan. [1] Amoeba sp. kemudian memerangkap zarah makanan dan membentuk vakuol makanan. [1] Enzim dirembeskan ke dalam vakuol makanan. [1] Nutrien makanan yang dicerna akan diserap ke dalam sitoplasma dan bahan buangan disingkirkan. [1] (b) (i) Sel yang mempunyai banyak jasad Golgi dan jalinan endoplasma biasanya merupakan sel rembesan. [1] Sel rembesan di kelenjar air liur mengeluarkan enzim amilase yang merupakan protein. [1] Ribosom pada jalinan endoplasma kasar mensintesis protein yang akan diangkut oleh vesikel angkutan ke jasad Golgi. [1] Jasad Golgi mengubah suai protein menjadi enzim tertentu seperti amilase dan dimasukkan ke dalam vesikel rembesan untuk dibawa ke membran plasma. [1] Vesikel bercantum dengan membran plasma untuk merembes enzim keluar dari sel. [1] Jalinan endoplasma licin mensintesis hormon steroid seperti hormon seks. [1] (ii) Sel yang aktif menjalankan fotosintesis akan mempunyai banyak kloroplas. [1] Sel mesofil palisad dan sel mesofil berspan serta sel pengawal mempunyai kepadatan kloroplas yang tinggi. [1] Klorofil dalam granum kloroplas menyerap tenaga dari cahaya matahari untuk menjalankan fotosintesis. [1] Jwpn_1202 Biologi Tg4.indd 149 20/09/2022 10:33 AM
150 Oleh itu, sel mesofil mempunyai kepadatan kloroplas yang tinggi untuk menyerap cahaya dengan lebih banyak. [1] (iii) Sel yang mempunyai banyak mitokondrion adalah sel yang sangat aktif seperti sel sperma dan sel otot penerbangan pada serangga dan burung. [1] Sel sperma memerlukan banyak tenaga untuk berenang ke tiub falopio untuk persenyawaan. [1] Mitokondrion menghasilkan tenaga yang diperlukan untuk aktiviti sperma. [1] Otot penerbangan mempunyai banyak mitokondrion untuk memberikan tenaga bagi pengecutan otot agar serangga dan burung boleh terbang. [1] Bahagian C 6. (a) Amoeba sp. mendapatkan makanan melalui proses fagositosis. [1] Amoeba sp. memanjangkan pseudopodiumnya untuk memerangkap zarah makanan. [1] Zarah makanan dibungkus dalam vakuol makanan. [1] Vakuol makanan bergabung dengan lisosom yang mengandungi enzim hidrolitik yang dikenali sebagai lisozim. [1] Zarah makanan dicerna oleh lisozim dan nutrien yang dihasilkan meresap ke dalam sitoplasma. [1] (b) Paramecium sp. mengalami resapan air yang berterusan ke dalam sel secara osmosis. Ini kerana persekitaran luar adalah lebih hipotonik daripada sitoplasma Paramecium sp. [1] Kawalan keseimbangan air dalam sel (pengosmokawalaturan) dibantu oleh dua vakuol mengecut. [1] Vakuol mengecut mengumpul air yang berlebihan dengan mengembang ke saiz maksimum. [1] Kemudian, vakuol mengecut akan mengecut untuk mengeluarkan air melalui membran plasma secara berkala. [1] Membran plasma Paramecium sp. juga kurang telap air berbanding membran kebanyakan sel lain. Ini mengelakkan Paramecium sp. daripada pecah. [1] (c) Pengkhususan sel ialah proses pembezaan di mana sel mengubah bentuk dan strukturnya untuk membentuk sel khusus untuk melaksanakan fungsi tertentu. [2] (d) Tisu ialah kumpulan sel yang sama yang bekerjasama untuk melakukan fungsi tertentu. [1] Contoh tisu tumbuhan ialah tisu vaskular dan tisu asas. [1] Contoh tisu haiwan ialah tisu otot dan tisu epitelium. [1] Organ ialah sekumpulan tisu berlainan yang bekerjasama untuk melakukan fungsi tertentu. [1] Contoh organ tumbuhan ialah daun dan batang. [1] Contoh organ haiwan ialah hati dan otak. [1] Sistem terdiri daripada pelbagai organ yang bekerjasama untuk menjalankan fungsi tertentu. [1] Contoh sistem dalam tumbuhan ialah sistem pucuk dan sistem akar. [1] Contoh sistem dalam haiwan ialah sistem pembiakan dan sistem pernafasan. [1] BAB 3 Kertas 1 1. A 2. D 3. C 4. D 5. A 6. B 7. A 8. C 9. C 10. A 11. B 12. A 13. D 14. D 15. A 16. C 17. B 18. D 19. A 20. B 21. C 22. D 23. D 24. D 25. A 26. C 27. C 28. D 29. A 30. B 31. C 32. B 33. C 34. A 35. D 36. B 37. A 38. C 39. C 40. D 41. B 42. A 43. A 44. C 45. D Kertas 2 Bahagian A 1. (a) X – Protein liang Y – Dwilapisan fosfolipid (b) Telap memilih (c) Molekul kecil yang tidak bercas / molekul larut lipid (d) (i) Molekul glukosa diangkut merentasi membran plasma secara resapan berbantu. Molekul glukosa meresap dari kawasan berkepekatan glukosa tinggi ke kawasan berkepekatan glukosa rendah melalui protein pembawa tanpa penggunaan tenaga (ATP). (ii) Ion kalium diangkut ke dalam sel merentasi membran plasma dengan pengangkutan aktif. Ion kalium diangkut dari kawasan berkepekatan kalium rendah ke kawasan berkepekatan kalium tinggi melalui protein pembawa dengan menggunakan tenaga (ATP) dari sel. 2. (a) (i) Kawasan X Kawasan Y (ii) Osmosis (b) (i) Sel bendi menjadi segah dan melengkung ke luar. Air meresap ke dalam sel bendi melalui bahagian yang dipotong secara osmosis kerana sap sel bendi bersifat hipertonik terhadap air paip. (ii) Ikan masin mengandungi garam yang banyak. Mikroorganisma tidak dapat tumbuh dalam medium kekurangan air. 3. (a) (i) Kristal kalium manganat (VII) melarut dalam air dan mula mengalami resapan ringkas dari kawasan berkepekatan zat terlarut tinggi ke kawasan berkepekatan zat terlarut rendah sehingga mencapai keseimbangan dinamik. Molekul-molekul disebarkan ke seluruh air secara sekata. (ii) 3 3 (b) Langkah 2 penting untuk menghasilkan kerepek ubi kayu rangup. Air akan meresap keluar dari kepingan ubi kayu yang bersifat hipotonik terhadap larutan garam pekat, menjadikan sel dalam kepingan ubi kayu mengandungi sedikit air. Kepingan ubi kayu yang mempunyai sedikit air menjadi rangup selepas digoreng. 4. (a) Molekul air akan meresap ke dalam telur melalui membran secara osmosis kerana air suling bersifat hipotonik berbanding sel telur. (b) Asid akan melarutkan kulit telur dan memastikan membrannya kekal utuh. (c) Ketika telur dimasukkan ke dalam air suling, air mula meresap ke dalam telur melalui membran secara osmosis. Ini menyebabkan membran menjulur ke luar. Air terus meresap secara osmosis dan kesannya, membran akan pecah dan isi telur akan terkeluar. (d) Larutan garam mengandungi 0.9 % natrium klorida. Larutan garam adalah isotonik terhadap sel badan. Oleh itu, molekul air bergerak masuk dan keluar dari sel badan pada kadar yang sama untuk memastikan tubuh pesakit tidak memperoleh terlalu banyak air atau kehilangan air. Bab 2 – Bab 3 Jwpn_1202 Biologi Tg4.indd 150 20/09/2022 10:33 AM