แม่บทเล็กออกต้นวรเชษฐ์ 1

แมบ่ ทเลก็ ออกตน้ วรเชษฐ์
ประวตั คิ วามเป็นมาของการรำแม่บทเล็กออกต้นวรเชษฐ์

ตามพจนานุกรมฉบับเฉลมิ พระเกียรติ พ.ศ. 2530 คำวา่ “รำ” หมายถึง แสดงท่าเคลอื่ นไหว โดยมลี ลี าและ
แบบท่าเขา้ กบั เสยี งจังหวะเพลงร้องหรอื เพลงดนตรี คำวา่ “แม่บท” หรอื “แมท่ ่า” หมายถงึ ทา่ ทเี่ ปน็ หลักของการรำ
เมอ่ื รวมแลว้ จึงหมายถึงการเคลอ่ื นไหวท่าท่เี ปน็ หลักของการรำ ใหม้ ลี ลี าไปตามเลียงห่วงทำนองจงั หวะเพลง ซึง่ รำ
แม่บทนี้ มที งั้ แม่บทเลก็ และแม่บทใหญ่

รำแม่บทเล็กออกต้นวรเชษฐ์ หรือแม่บทนางนารายณ์ มีมาแต่ครั้งกรุงศรีอยุธยาปรากฏอยู่ในระบำเบิกโรง
ชุดนารายณ์ปราบนนทุก และมีการสืบทอดต่อกันมาในสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ดังปรากฏในกลอน บทละครความ
พิสดารเรื่องรามเกียรติพระราชนิพนธ์รัชกาลที่ 1 จนถึงสมัยของพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ 4
ได้ทรงพระราชนิพนธ์บทเบิกโรงละครหลวงไว้เป็นตำนานครั้งกรุงศรีอยุธยาเอามาใช้ ที่เริ่มมีพีธีทำเป็นการใหญ่แสดง
ใหเ้ หน็ ครูผูส้ อนรำ เยอ้ื งกรายโดยนิยมคมขำจะได้ทำให้ตอ้ งแก่คลองการเป็นเร่ืองดึกดำบรรพ์สืบกันมาเบิกโรงงานการ
เลน่ เต้นรำ สำหรบั โรงนางฟ้อนละครใน มีทที า่ ต่าง ๆ อยา่ งนารายณ์ มีชอ่ื เรยี กท่าไว้ใหศ้ ิษย์จำ บัดนเ้ี ราได้รำทำ
บท เบิกโรงละครก่อนเล่นงานให้ปรากฏโดยแสดงแถลงสาร พวกเราทา่ นจงเปน็ สุขทุกคน เอย”

รำแม่บท ถือได้ว่าเป็นแม่แบบของกระบวนท่าในรูปแบบการแสดงของนาฏศลิ ปไ็ ทย ที่มีหลักฐานว่ามีการลีบ
ทอดกันมาแตค่ รั้งโบราณ แต่ในกระบวนการสืบทอดทางการปฏบิ ัตนิ ้นั ไมป่ รากฏผ้สู ืบทอดกระบวนท่ารำท่ีชัดเจนในปี
พ.ศ. 2498 เมื่อกรมศิลปากรเรียนเชิญท่านผู้หญิงแผ้ว สนิทวงศ์เสนี มาเป็นผู้เชี่ยวชาญด้านนาฏศิลป็ไทย ท่านเป็น
บุคคลหนึ่งที่มีบทบาทในการประดิษฐ์กระบวนท่ารำสำหรับการแสดง โดยเฉพาะอย่างยิ่งในการรำแม่บทนั้น ท่านได้
เรียบเรียงและประดิษฐ์กระบวนท่ารำประกอบ บทขับร้องได้อย่างสอดคล้องเหมาะสม แต่ยังคงท่ารำตาม
รูปแบบมาตรฐานที่สวยงามไว้

รำแม่บท เป็นการรวบรวมท่ารำในเพลงช้า เพลงเร็ว ซึ่งเป็นแม่แบบของการฟิกหัดมา เรียงร้อยให้เป็น
กระบวน โดยการต้งั ช่ือทา่ รำ และผกู เปน็ บทกลอน นับเป็นขน้ั ตอนทตี่ อ่ จากการเรยี น เพลงชา้ เพลงเรว็ เพ่ือใหผ้ ้เู รยี น
มคี วามคล่องแคลว่ ชำนชิ ำนาญ นอกจากใช้เปน็ แบบฟิกหดั แลว้ เขามกั จดั ให้ละครตวั เอก เช่น ตวั นายโรง และตวั นาง
คือ พระหนึ่ง นางหนึ่ง ของคณะละครโรงนั้น ๆ ออกมา รำอวดให้ดูเป็นแบบฉบับ เพื่อดูว่าศิลปินคนใดในคณะใดจะ
แสดงทา่ รำน้ัน ๆ ไดถ้ ูกตอ้ งสวยงาม และถูกต้องตามแบบแผน ตลอดจนความสามารถเช่อื มท่าจากท่าหนึง่ ไปสู่ท่าหนึ่ง
ได้อย่างละเมียด ละมัยกลมกล่อม ตัวละครผู้ใดรำแม่บทนี้ได้ดี ก็ยกย่องกันว่าเป็นศิลปินผู้มีฟิมือเอก ท่ารำแม่บทนี้ มี
บทรอ้ งอยู่ 2 อยา่ ง บทรอ้ งทใี่ ชร้ ำอย่กู นั โดยทั่วไปอย่างย่อน้ันมีอยู่ 18 ท่าดว้ ยกัน ดงั นีเ้ ทพนม ปฐมพรหมสห่ี น้า สอด
สร้อยมาลา กวางเดนิ ดง หงสบ์ ิน กินรนิ เลยี บถ้ํา ช้านางนอน ภมรเคลา้ แขกเดา้ ผาลาเพยี งไหล่ เมขลาลอ่ แกว้ มยุเรศ
ฟอ้ น ลมพดั ยอดตอง พรหมนิมติ พิสมัยเรยี งหมอน มัจฉา ชมสาคร พระสกี่ รขวา้ งจกั ร

ในการรำแม่บทนี้ เมื่อผู้แสดงรำตามบทร้องจนจบแล้ว ดนตรีจะบรรเลงเพลง หน้าพาทย์ อื่น ๆ ต่อไปโดยไม่
จำกดั เช่น ต่อทา้ ยบทรอ้ ง เพลงรวั เพลงเร็ว ลีนวล เชิดฉิ่งหรือเชิดจนี เปน็ ดน้

“แม่บทนางนารายณ์ เมือ่ พิจารณาในวรรคด้นของกลอน ท่ีวา่ “เทพนม ปฐม พรหมสี่หน้า” ซ่ึงอาจดคี วามได้
ว่า เทพน้อมไหว้คารวะเปน็ เบื้องด้นแด่พระพรหม ซึ่งอาจเป็นแนวทางการวิเคราะห์ ที่มาของท่ารำแม่ท่ารำ นาฏศิลป็
ไทยไดร้ บั อิทธิพลศิลปวฒั นธรรมการฟ้อนรำจากอินเดยี โดยพวก พราหมณ์ท่ีนบั ถอื พระพรหมเป็นใหญ่เป็นผู้สร้างโลก

และสร้างนาฏยเวท และมีบญั ชาให้พระภรตมุนี จดจำบนั ทึกท่ารำสร้างตำรานาฏยศาสตร์ มาสอนศิษย์และมวลมนษุ ย์
(สำนักการสังคีต, 2553: 1)

รำแม่บท เป็นรำมาตรฐานทผี่ ูแ้ สดงจะรำตามบทขับรอ้ งอีกทัง้ ต้องใชส้ ่วนต่าง ๆ ของร่างกาย ต้งั แต่ศีรษะจรด
ปลายเท้าให้สอดคล้องกลมกลืนไปกับท่วงทำนอง จังหวะของเพลงใช้เป็นการปฏิบัติฝึกหัดเบื้องด้นการเรียนวิชา
นาฏศิลป็ละคร ที่บรมจารย์ด้านนาฏศิลป็ไทยได้ประดิษฐ์ขึ้นให้สอดคล้องกับบทร้องท่ีกำหนดการเรียกชื่อท่ารำต่าง ๆ
ไว้อยา่ งซัดเจน ท่าส่วนใหญ่จะเลยี นแบบท่าธรรมชาติ ของมนษุ ย์ หากแต่นำมาปรับปรงุ ใหส้ วยงาม ออ่ นชอ้ ยตามแบบ
นาฏศลิ ป็ไทย

ลกั ษณะการแสดง แสดงได้ตง้ั แต่ 2 คนขน้ึ ไป ผูแ้ สดงมที ั้งฝ่ายตวั พระและฝ่ายตวั นางใชท้ ่า รำพ้ืนฐาน หรือท่า
ฟิกหัดเบือ้ งด้น และท่านาฏยศัพทเ์ ปน็ ท่าหลัก ผสมผสานกับลลี าการเคลื่อนไหว ด้วยการใชท้ ่าเชื่อมจากท่าหนึ่งไปอีก
ทา่ หนึ่ง ใช้วงปีพาทย์ประกอบการแสดง โดยออกดว้ ยเพลงรวั หรอื ทำนองเพลงชมตลาด แล้วผูฃ้ บั ร้องรอ้ งตามบทร้อง
ในเพลงชมตลาด จบด้วยเพลงเร็ว - ลา หรือ เพลงรัว แต่งกายด้วยเครื่องแต่งกายที่เรียกว่า ยืนเครื่อง ดังนี้ พระแต่ง
กายยืนเครื่องพระ จะเป็น เสื้อแขนสั้น หรือแขนยาว ใส่เครื่องประดับ สวมมงกุฏนางแต่งกายยืนเครื่องนาง ใส่
เคร่อื งประดับ สวมมงกุฎ หรอื รดั เกลา้ (กระทรวงวฒั นธรรม, 2557: 1)

เคร่อื งดนตรี
ใช้วงปพี าทยเ์ ครื่องห้า ประกอบด้วย
1. ระนาดเอก
2. ตะโพน
3. กลองทดั
4. ปีใน
5. ฉิง่
6. ฆ้องวง

วงปพี่ าทย์เครอื่ งหา้
ทม่ี า : สำนกั การลังคตี กรมศลิ ปากร

แตง่ กายยนื เคร่อื งพระ – นาง

การแต่งกายยืนเครอ่ื งพระดา้ นหน้า
ทมี่ า : จริ าพรรณ ปน่ิ แกว้ ,

การแตง่ กายยนื เครอื งพระด้านหลัง
ทีม่ า : จริ าพรรณ ป่ินแก้ว,

การแตง่ กายยืนเครืองนางดา้ นหน้า
ท่ีมา : จริ าพรรณ ปนิ่ แกว้ ,

การแตง่ กายยนื เครืองนางดา้ นหลัง
ที่มา : จิราพรรณ ป่ินแก้ว

เครื่องแตง่ กายตวั พระ
1. เสื้อหรือฉลององค์
2. กรองคอ
3. ผ้านงุ่ หรอื ภษู า
4. สนับเพลา
5. หอ้ ยขา้ ง
6. ห้อยหนา้
7. รัดสะเอว
8. มงกุฎ
9. ทบั ทรวง
10. สังวาล
11. เขม็ ขัด
12. กำไลแผง
13. ปะวะหล่ํา
14. แหวนรอบ
15. กำไลเทา้

การแต่งกายยืนเครืองพระ เสือหรือฉลององค์
ที่มา : จิราพรรณ ปิ่นแกว้ ,

การแตง่ การยืนเคร่อื งพระ กรองคอ
ทม่ี า : จริ าพรรณ ปน่ิ แกว้ ,

การแตง่ การยนื เคร่อื งพระ ผ้านงุ่ หรือภูษา
ท่ีมา : จริ าพรรณ ป่ินแก้ว,

การแต่งกายยนื เครอื่ งพระ สนบั เพลา
ทมี่ า : จริ าพรรณ ปิ่นแก้ว,

การแตง่ กายยนื เครอ่ื งพระ ห้อยขา้ ง
ทมี่ า : จริ าพรรณ ปิน่ แก้ว,

การแตง่ กายยนื เครอื่ งพระ ห้อยหนา้
ท่ีมา : จิราพรรณ ปนิ่ แกว้ ,

การแต่งกายยนื เคร่อื งพระ รัดสะเอว
ทมี่ า : จริ าพรรณ ป่ินแกว้ ,

การแต่งกายยืนเครอื งพระ มงกฎุ
ทมี่ า : จิราพรรณ ปิ่นแก้ว,

การแตง่ กายยนื เครอ้ งพระ ทับทรวง
ทม่ี า : จิราพรรณ ปน่ิ แก้ว,

การแต่งการยืนเคร่ืองพระ สงั วาล
ทมี่ า : จิราพรรณ ปน่ิ แกว้ ,

การแตง่ กายยนื เคร่ืองพระ เข็มขัด
ทม่ี า : จิราพรรณ ปนิ่ แกว้ ,

การแต่งกายยืนเคร่ืองพระ กำไลแผง
ทมี่ า : จิราพรรณ ปิ่นแก้ว,

การแตง่ กายยืนเครื่องพระ ปะวะหล่าํ
ที่มา : จริ าพรรณ ปนิ่ แก้ว,

การแต่งกายยืนเครืองพระ แหวนรอบ
ที่มา : จริ าพรรณ ป่ินแก้ว,

การแต่งกายยนื เครือ่ งพระ กำไลเท้า
ทมี่ า : จิราพรรณ ป่ินแกว้ ,

เครื่องแต่งกายตัวนาง
1. เสอ้ื ในนาง
2. ผ้าหม่ นาง
3. กรองคอ
4. ผา้ นงุ่ หรอื ภูษา
5. ชฏา
6. ทบั ทรวง
7. สะอ้งิ
8. เขม็ ขดั
9. กำไลแผง
10. ปะวะหลํ่า
11. แหวนรอบ
12. กำไลเท้า

การแตง่ กายยนื เครอื งนาง เสอื ในนาง
ท่มี า : จิราพรรณ ป่นิ แกว้ ,

การแต่งกายยืนเครื่องนาง ผา้ ห่มนาง
ท่ีมา : จริ าพรรณ ปิ่นแกว้ ,

การแตง่ กายยืนเครอื่ งนาง กรองคอ
ทม่ี า : จริ าพรรณ ป่นิ แก้ว,

การแต่งกายยืนเคร่อื งนาง ผ้านุง่
ทมี่ า : จิราพรรณ ปิ่นแกว้ ,

การแต่งกายยนื เคร่ืองนาง ชฎา
ท่มี า : จิราพรรณ ปนิ่ แก้ว,

การแตง่ กายยนื เครอ่ื งนาง ทบั ทรวง
ทม่ี า : จริ าพรรณ ปิน่ แกว้ ,

การแต่งกายยืนเคร่อื งนาง สะอง้ิ
ทมี่ า : จิราพรรณ ปน่ิ แก้ว,

การแต่งกายยืนเครือ่ งนาง เข็มขดั
ทม่ี า : จริ าพรรณ ปนิ่ แกว้ ,

การแต่งกายยนื เครอ่ื งนาง กำไลแผง
ทีม่ า : จิราพรรณ ปนิ่ แกว้ ,

การแตง่ การยนื เครอ่ื งนาง ปะวะหลำ่
ที่มา : จิราพรรณ ปนิ่ แกว้ ,

การแต่งการยนื เครื่องนาง ขอ้ เท้า
ทมี่ า : จริ าพรรณ ป่นิ แกว้ ,

บทขับรอ้ งและทำนองเพลง

-ปพี าทยท์ ำเพลงรวั -

-ร้องเพลงชมตลาด -

เทพนมปฐมพรหมสห่ี นา้ สอดสร้อยมาลาเฉดิ ฉนิ

ทงั้ กวางเดนิ ดงหงส์บนิ กนิ รนิ เรยี บถำ้ อำไพ

อกี ชา้ นางนอนภมรเคล้า ทัง้ แขกเต้าผาลาเพยี งใหล่

เมขลาโยนแก้วแววไว มยุเรศฟอ้ นในอำพร

ยอดตองต้องลมพรหมนิมติ ร ทง้ั พิศมยั เรียงหมอน

ยา้ ยท่ามัจฉาชมสาคร พระสกี่ รขวา้ งจกั รฤทธริ งค์

ฝา่ ยว่านนทกกร็ ำตาม ด้วยความพิศมัยไหลหลง

ถงึ ทา่ นาคามว้ นหางวง ชต้ี รงถกู เพลาทันใด

-ปพี าทยท์ ำเพลงเรว็ -ลา-

โอกาสที่ใช้ในการแสดง
เพอ่ื เป็นพื้นฐานการเรียนนาฏศลิ ป์เบ้ืองด้นตอ่ จากเพลงช้า - เรว็ และเป็นพืน้ ฐานการประดิษฐ์ ทา่ รำของการ

แสดงนาฏศิลป์ไทยต่อไป

กระบวนทา่ รำแม่บทเล็กออกต้นวนเชษฐ์ ทา่ รำ

เพลง/เนือ้ รอ้ ง
ปีพาทยท์ ำเพลงรวั
ท่าที่ 1

ท่าท่ี 2

เพลง/เนือ้ ร้อง ท่ารำ
เทพนม

ปฐม

เพลง/เนอ้ื ร้อง ทา่ รำ
พรหมสีห่ นา้

สอดสรอ้ ย

เพลง/เน้อื รอ้ ง ทา่ รำ
มาลา

เฉดิ ฉิน

เพลง/เนอื้ ร้อง ทา่ รำ
เอือ้ น

ท้งั กวางเดนิ ดง

เพลง/เนอ้ื รอ้ ง ท่ารำ
หงส์

บิน

เพลง/เน้อื รอ้ ง ทา่ รำ
กนิ รนิ

เลียบถ้ํา

เพลง/เน้อื รอ้ ง ทา่ รำ
อำไพ

เอ้อื น

เพลง/เนอ้ื ร้อง ทา่ รำ

ปีพาทยบ์ รรเลงเพลงชมต
ลาด ทา่ ท่ี 1 และ 2

เอ้ือน

เพลง/เนือ้ รอ้ ง ทา่ รำ
อกี ช้า

นางนอน

เพลง/เนอ้ื รอ้ ง ท่ารำ
ภมรเคล้า

แขกเด้า

เพลง/เนอ้ื ร้อง ทา่ รำ
ผาลา

เพยี งไหล่

เพลง/เน้อื รอ้ ง ทา่ รำ
เอ้อื น

เมขลา

เพลง/เน้ือรอ้ ง ทา่ รำ
โยนแก้ว

แววไว

เพลง/เน้อื ร้อง ทา่ รำ
มยุเรศ

ฟอ้ นใน

เพลง/เนอื้ รอ้ ง ทา่ รำ
อัมพร

เออ้ื น

เพลง/เนอ้ื รอ้ ง ทา่ รำ

ปพี าทยบ์ รรเลงเพลง
ชมตลาด ท่าที่ 1

ทา่ ท่ี 2

เพลง/เน้ือร้อง ท่ารำ
เออื้ น

ยอดตองต้องลม

เพลง/เน้อื รอ้ ง ทา่ รำ
พรหมนมิ ิต

อีกทัง้ พศิ มัย

เพลง/เนื้อร้อง ทา่ รำ
เรยี งหมอน

เออื้ น

เพลง/เนอื้ รอ้ ง ทา่ รำ
ยา้ ยทา่

มจั ฉา

เพลง/เนือ้ รอ้ ง ท่ารำ
ชมสาคร

พระสก่ี ร

เพลง/เน้อื รอ้ ง ทา่ รำ
ขวา้ งจักร

ฤทธิรงค์



“