48 BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 8 - SMT GENAP B. Gawea sawijing teks pacelathon migunakake unggah-ungguh kang trep. Anggone nulis pacelathon bisa milih tema apa wae, sing baku pacelathone kasebut srawung marang wong tuwa utawa wong sing diurmati. Sawise rampung, banjur asil karyamu peragakna ana ing ngarep kelas. ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... C. Maca lan nulis aksara Jawa
BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 8 - SMT GENAP 49 Nulis aksara Jawa nganggo panambang (akhiran) ‘ e ‘ 1. Menawa tembunge lingga ( kata dasar ) pungkasane iku vokal ( menga ) entuk panambang ‘ e ‘ bakal ana aksara anyar ‘ n ‘ mula nulise aksara Jawa ora rangkep utawa ora dhobel. Tuladha: sapi + e sapine = sega + e segane = alu + e alune = pare + e parene = 2. Menawa tembunge lingga pungkasane iku konsonan ( sigeg ) entuk panambang ‘ e ‘ mula nulise aksara Jawa dadi rangkep utawa dhobel kaya konsonan ( sigeg ) akhire. Tuladha: kupat + e kupate = wedhus+e wedhuse = rembug+e rembuge = pakan +e pakane = Gladhen: Salinana ukara ngisor iki nganggo aksara Jawa! 1. Sapune wis cendhak. : ............................................................................................. 2. Ing sawah tikuse mati. : ............................................................................................. 3. Saiki jenange wis mateng. : ............................................................................................. 4. Bukune disamaki plastik. : ............................................................................................. 5. Kertase ditulisi : ............................................................................................. Panulise tembung aksara Jawa nganggo panambang ( akhiran ) “AKE” Panulise aksara Jawa tumrape tembung kang oleh panambang ( akhiran ) ake yaiku mangkene: 1. Menawa tembung lingga iku sigeg (diakhiri konsonan) mula panulise panambange dhobel kaya sigege. Tuladha: tulis + ake = ngetung + ake =
50 BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 8 - SMT GENAP tukar + ake = jupuk + ake = 2. Menawa tembung lingga iku menga (dipungkasi vokal) mula panulise kaya panambange. Tuladha: gawa + ake = buka + ake = crita + ake = ngaji + ake = Tembung tembung ing ngisor iki gathukna karo tulisan aksara jawane kanthi milih pilihan kang wis kacawisake ing sisih ngisor ! Gladhen: 1. ngubengake : …………………….. 6. ngeculake : ……………………… 2. nguntabake : …………………….. 7. kuncekake: ……………………… 3. guwangake : …………………….. 8. nukokake : ……………………… 4. nguburake : …………………….. 9. ngajokake : ……………………… 5. nyuntakake : …………………….. 10. ngestokake: ……………………... Wacanen teks wacan aksara Jawa ing ngisor iki, banjur critakna ing ngarep kelas ! a. e. i. b. f. j. c. g. d. h.
BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 8 - SMT GENAP 51 Latine tulisan aksara jawa ing dhuwur : ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ Tulisan aksara Jawa ing ngisor iki wacanen ! : ………………. : ……………… :……………… :……………… :……………… : ……………… :……………… : ……………… : ……………….. : ……………….. D. Rimbag Wisesa – Na Kang diarani rimbag wisesa – na yaiku tembung lingga kang entuk panambang ( akhiran ) an. Tuladha : tulis + an = tulisan dodol + jithung + an an = dodolan = jithungan Rimbag Wisesa – na iku werna-werna kayata: 1. Wisesa – na lingga yaiku tembung lingga diraketi panambang an. Tuladha: kemul + an = kemulan teles + an = telesan sekolah + an = sekolaha 2. Wisesa – na dwilingga, yaiku tembung dwilingga diraketi panambang an. Tuladha: omah-omah + an = omah-omahan pitik-pitik + an = pitik-pitikan jaran-jaran + an = jaran-jaranan 3. Wisesa – na dwipurwa, yaiku tembung dwipurwa kang entuk panambang an. Tuladha: gegodhong + an = gegodhongan thethukul + an = thethukulan kekudang + an = kekudangan
52 BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 8 - SMT GENAP Gladhen : Tembung ngisor iki kalebu rimbag Wisesa na apa? 1. panganan : .. ……………………… 9. bakul-bakulan: ………………………... 2. pepanggihan : ………………………… 10.gandhulan : ………………………… 3. warah-warahan: ……………………….. 11.kekudangan : ……………………....... 4. jejalukan : ………………………… 12.punggahan : ………………………… 5. sarean : ………………………… 13.tetulungan : ………………………… 6. tetangisan : ………………………… 14.kumbahan : ……………………....... 7. paculan : ………………………… 15.bebungahan : ………………………… 8. ngertian: ………………………… E. Rimbag Bawa Wacaka lan rimbag Daya Wacaka. 1. Rimbag Bawa Wacaka yaiku tembung kang nduweni wujud: ka + lingga + an. Tuladha: ka + luhur + an : kaluhuran ka + begja + an : kabegjan ka + digdaya+ an : kadigdayan ka + mulya + an : kamulyan 2. Rimbag Daya Wacaka, yaiku tembung kang nduweni wujud: pa + lingga + an. Tuladha: pa + suket + an : pasuketan pa + tegal + an : pategalan pa + guru + an : paguron pa + mulang+ an : pamulangan Gladhen: Apa arane rimbag tembung ngisor iki? Banjur gawenen ukara liyane! 1. palenggahan : ………………… ukara: ………………………………………………… 2. kawelasan : ………………… ukara: ……………………………………………....... 3. pamarentahan : ………………... ukara: ………………………………………………… 4. kabagyan : ………………… ukara: ………………………………………………… 5. pakebonan : ………………… ukara: …………………………………………………. 6. kamurahan : ………………… ukara: …………………………………………………. 7. kabutuhan : ………………… ukara: …………………………………………………. 8. patemon : ………………… ukara: …………………………………………………. 9. katunggon : ………………… ukara: …………………………………………………. 10. panulisan : ………………… ukara: …………………………………………………. F. Maca teks non sastra Ing bab iki para siswa bakal sinau babagan maca teks non sastra, dhiskusi isine wacana, lan negesi tembung tembung kang angel . Maca teks wacana iku bisa ndadekake tambah kawruh lan seserepane. Mula aja bosen lan kesed, kulinakna budaya maca saka saiki !
BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 8 - SMT GENAP 53 I. Wacanen gancaran ngisor iki kanthi las-lasan, tartil, lan trep! GODHONG SALAM KENA KANGGO TETAMBA Para leluhur kita sejatine wis paring resep tradhisional kanggo njaga kasarasane awak lan kanggo ngawekani lelara kang disebabake saka dhaharan. Prasasat kabeh bumbu janganan mesthi diwenehi godhong salam umpamane jangan gudheg, lodheh, jangan santen, jangan daging, nggawe sega gurih, jangan sambel goreng, nggawe bubur, lan sapanunggalane. Jebule godhong salam kuwi nduweni kasiyat kanggo ngudhunake kolesterol, asam urat, lan kadhar gula darah utawa lelara Diabetis. Bab iki dibuktekake kanthi pengalaman lan sawetara panaliten sarana ilmiah. Dr. Suryo Wibowo KKH, SpOK uga mratelakake yen godhong salam bisa ngudhunake asam urat, kadar gula kang dhuwur, uga kolesterol kang dhuwur. Saliyane kuwi uga kena kanggo ngawekani stroke, nggangsarake peredaran getih, mencret, lan tamba gatel-gatel. Kejaba ngunjuk godhong salam uga kudu dikantheni diet marang dhaharan kang ngandhut asam urat lan kudu disiriki kayata jeroan. Kejaba iku uga panganan kalengan lan panganan kang diawetake umpamane mi instant, dhendheng, abon, gereh, iwak pindhang, emping, tape, yoghurt, ketan, alkohol, lsp. Kang dikurangi dhahare yaiku daging sapi, daging pitik, godhong tela, bayem, kubis. Prof. Hembing Wijayakusuma ahli tanduran herbal uga mratelakake yen godhong salam kena kanggo tamba asam urat, kolesterol, diabet, radhang lambung, gatel-gatel, lan mencret. Panaliten kang dilakoni dening Beni Warman saka jurusan FMIP Universitas Andalas lan Retno Sadewi uga ora beda yen godhong salam bisa ngudhunake gula darah, kolesterol, lan asam urat kang dhuwur. Malah uga kena kanggo ngudhunake tekanan darah tinggi utawa hipertensi lan lara maag. Godhong salam ngandhut zat etanol minyak atsiri, tanin, lan flavonoid. Etanol sing tinemu ing godhong salam bisa nyandhet tumangkare bakteri E coli, Salmonella, mula kena kanggo tamba gatel-gatel lan diare ( Beni Warman ). Kepiye resepe godhong salam supaya dadi obat? Ing ngisor iki ana resep saka Prof. Hembing Wijayakusuma lan Dr. Suryo Wibowo KKH, SpOK: 1. Kanggo Ngudhunake Asam Urat Godhong salam 7-9 lembar dogodhog karo banyu 3 gelas nganti kari separone. Dibagi dadi loro, diunjuk esuk lan sore. Dhaharan sing disiriki kudu digatekake temenan. Insya Allah kasil lan mujarab. Amin. 2. Kanggo lelara Hipertensi ( darah tinggi ) Mundhut godhong salam 7-9 lembar dikumbah resik banjur digodhog karo banyu 3 gelas nganti kari sagelas. Disaring lan diunjuk sedina ngunjuke kaping pindho esuk sore, saben ngunjuk setengah gelas sabubare dhahar. Katindakake nganti tekanan dharahe normal. 3. Kanggo Ngudhunake Kolesterol Godhong salam 7 lembar ditambah godhong creme satekem ( 20 gr ) digodhog karo banyu 3 gelas nganti 2 gelas dibage loro diunjuk esuk lan sore segelas sawise dhahar. 4. Kanggo lelara Diabet ( kencing manis )
54 BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 8 - SMT GENAP a. Njelasake b. Satenane c. Kesehatan d. Penelitian e. Nyegah f. Ngupaya Godhong salam 7 lembar ditambah godhong sambiloto sagegem digodhog karo banyu 2 gelas nganti kari separo banjur dibage loro diunjuk esku sore setengah gelas. Saben saunjukan sawise dhahar. 5. Ngawekani Strok Godhong salam 7 lembar ditambah godhong gedhang kepok utawa kluthuk digodhog utawa dimasak banjur didhahar karo sega utawa kanggo lalapan dhahar. 6. Kanggo lelara Gatel-gatel. Mundhut godhong salam seger 3 lembar ditambah klokopane ( kulite ) wite sajempol gedhe banjur dipipis lembut, ditambah banyu sethithik banjur dibobokake (diborehake) ana ing kulit kang gatel. Katindakake bola-bali ngati gatele ilang. Resep iki uga kena kanggo lara eksim kulit. Gladhen Tembung tembung ing ngisor iki gathukna tegese karo pilihan kang wis kacawisake ing sisih tengen ! 1. Kasarasan 2. Ngawekani 3. Mratelakake 4. Panaliten 5. Sejatine Wangsulana pitakon-pitakon iki kanthi cara milih pratelan B ( Bener) utawa S (salah)! 1. Godhong salam bisa kanggo ngunggahake asam urat B S 2. Gatel-gatel lan kolesterol bisa ditambani nganggo uyah lan godhong salam B S 3. Para leluhur wis padha pesen supaya saben dina ngonsumsi godhong salam B S 4. Lelara diabetes, stroke lan gatel gatel bisa ditambani migunakake godhong B S Salam. 5. Prof. Sihombing mratelakake menawa godhong salam bisa kanggo tetamba B S Papan kanggo nggarap ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ Sawise maca teks non sastra ing dhuwur, siswa bisa gladhi nulis mumpangate gegodhongan saliyane godhong salam utawa bab apa sing bisa nambahi seserepan lan wawasan. Coba siswa bisa nulis lan medharake ing sajroning pacelathon. Saengga diajap kanca utawa wong sing koajak guneman bisa tambah kawruhe lan bisa mraktekake apa sing koandharake.
BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 8 - SMT GENAP 55 G. Kawruh Basa a. Ganepana tembung Saroja ngisor iki kanthi milih wangsulan kang wis cumawis ing tengene! 1. Rembugan kuwi aku ora ngerti gandheng …. a. sungkem 2. Tumindak kang bisa gawe tunane wong iku kalebu angkara …. b. bakal 3. Nyuwun pangapunten menawi atur kula wonten galap …. c. sita 4. Pak Fadhullah iku ing desa kene kalebu wong kang dadi cikal …. d. pandonga 5. Muga-muga warga kene uripe padha karta … lan sayuk …. e. cenenge 6. Amarga saka puji … saka wong tuwa, aku bisa kasil. f. sumelang 7. Ana ing alam bebrayan agung kudu tansah nduweni watak welas …. g. murka 8. Murid marang gurune aja lali ing suba … menawa kepethuk ning dalan. h. gangsul 9. Sembah … marang eyang aturake ya, amarga aku ora bisa mulih. i. asih 10. Menawa wis pasrah mara Allah majua kanthi mantep aja was …. j. raharja, rukun b. Tegesana unen-unen ngisor iki kanthi milih wangsulan ing ngisor! 1. Kongsi jambul wanen. 2. Lambe satumang kari samerang. 3. Pager mangan tanduran. 4. Ora ngerti kenthang kimpule. 5. Lanang kemangi. 6. Katula-tula katali. 7. Kadang konang. 8. Dhandhang diunekake kuntul, kuntul diunekake dhandhang. 9. Ati bengkong oleh oncong. 10. Adigang, adigung , adiguna. Wangsulan: a. Dipercaya njaga malah ngrusak. b. Duwe niyat ala ndilalah oleh dalan. c. Gelem ngakoni sedulur mung sing sugih. d. Wong lanang kang jirihan (wedian). e. Wong kang ngendelake kekuwatane, kaluhurane, lan kepinterane. f. Ora ngerti sebabe prekara. g. Ala diunekake apik, apik diunekake ala. h. Tansah nandhang rekasa. i. Aweh pittur bola-bali ora digugu. j. Nganti tuwa banget. c. Wangsalan Wangsalan yaiku unen-unen utawa tetembungan kang saemper cangkriman kang batangane (wangsulane) wis sinandi ing wanda-wandaning tembung-tembung. Tuladha: Njanur gunung, kadingaren gelem mampir! Wangsalan : njanur gunung Batangan : aren
56 BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 8 - SMT GENAP Wangsalan ing ngisor iki golekana batangane ! 1. Balung jagung, punika sampun dados tanggel jawab kula 2. Ngrokok cendhak, bocah cilik ora kena neges-neges 3. Njenang gula Iho, aja lali 4. Nggodhong garing, esuk-esuk kok wis nglaras 5. Balung klapa, ethok-ethok ora ngerti 6. Sarung jagung, abot entheng taklakonane. 7. Balung geni, mbok menawa aku ora bisa teka 8. Roning mlinjo, sampun sayah nyuwun ngaso 9. Balung janur, sida lunga apa ora? 10. Wohing tanjung, becik njunjung bapa biyung. 11. Bocah kok mentil kacang, tansah mbesengut bae. 12. Sekar aren, sampun dangu-dangu. 13. Bantal dawa ya ngger, elinga marang sing Maha Kuwasa 14. Nyaron bumbung, nganti cengklungan olehku ngenteni 15. Jangan gori, nganti judheg anggonku mikir. d. Tembung Entar Tembung entar, yaiku tembung silihan, tembung kang ora kena ditegesi mung sawantahe bae. Dadi tegese ora salugune. Diarani uga arti kiasan. Tembung entar tegese tembung-tembung sing duwe teges ora sabenere. Ing Basa Indonesia diarani kiasan utawa ungkapan. (terjemahan; tembung entar artinya kata-kata yang mempunyai arti bukan sebenarnya. Di dalam Bahasa Indonesia dinamakan kiasan atau ungkapan). Tuladha : 1. Abang-abang lambe, tegese mung lelamisan, ethok-ethok ora tenanan. 2. Abang dluwang, tegese putih/pucet banget 3. Abang raine, tegese kewirangan, kisinan. Gladhen Tembung entar ing ngisor iki golekana tegese kanthi milih plihan kang wc kacawisake ing sisih tengen ! 1. Ora gelem tandang gawe. 2. Omongane kepenak dirungokake. 3. Ngandhakake wewadining liyan. 4. Nutupi tumindake sing ora becik. 5. Sarana kanggo nyukupi kabutuhan urip. 6. Tansah nandhang kuwatir, sumelang. 7. Ora bisa mikir. 8. Tansah ngrepotake wong liya. 9. Tumindak becik marang wong liya. 10. Dadi panguwasa. 11. Akeh kawruhe, akeh ngelmune. 12. Tansah dadi pocapane liyan, tansah dadi gunemane liyan. 13. Sugih pangapura. 14. Ala tindak tanduke hok-ethok ora tenanan. a. Abang abang lambe. b. Nggegem tangan c. Alus guneme d. Kembang lambe e. Mbukak wadi f. Cagak urip g. Entek atine h. Mbuwang tilas i. Dadi gawe j. Nandur kabecikan k. Dhuwur drajade l. Jero kawruhe m. Jembar segarane n. Atine ana wulune. o. Cilik atine
BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 8 - SMT GENAP 57 I. Wangsulana pitakon pitakon ing ngisor iki kanthi milih pilihan a,b,c utawa d sing ko anggep bener ! 1. Srawung ing madyaning pasrawungan iku tansah... . a. Kurmat-kinrmatan c. Pasulayan b. Cecongkrahan d. Padudon 2. Tumindak kang prelu ditrapake nalika nindakake srawung yaiku... . a. Ngajeni marang wong sing disenengi c. Dijak micara nggatekake kanthi premati. b. Tumindak sakarepe dhewe d. Njaluk ngapura saben arep micara 3. Ing ngandhap menika tumindak ingkang adhedhasar tata krama, ing lingkungan sekolah inggih menika… . a. Nganggo busana sekolah larang regane. c. Matur marang guru nganggo basa ngoko b. Tumindak becik lan luhur marang kanca d. Seneng gegojekan ing jero kelas 4. “Samenika kula sampun mangertos menawi adhik sampun wangsul saking Purwokerta, Bu”. Pratelan ing dhuwur migunakake basa... . a. Ngoko lugu c. Krama lugu/krama madya b. Ngoko alus d. Krama alus/krama inggil 5. Edo : “Pakdhe,wau panjenengan sampun mirsani tinju dereng ?” Pakdhe : “wis Zak, Chris John menang” Ukaranipun Edo ing nginggil migunakaken basa… . a. Ngoko lugu c. Krama lugu b. Ngoko alus d. Krama alus 6. Bu guru, kula sampun…. ingkang panjenengan ngendikaken kala wau ! Tembung ingkang trep kangge njangkepi ukara ing nginggil inggih menika… . a. Ngerti c. Mudheng b. Mangertos d. Pirsa 7. Ukara-ukara ing ngandhap menika ingkang trep miturut unggah ungguh basa inggih menika... . a. “Bu Guru panjengan ngasta menapa?” c.“Bu, kula badhe ngendika kalih panjenengan”. b. “Bud, apa pak lurah mau wis mangan? d. “Aku saiki kula pengin mundhut buku. 8. Ing ngandhap menika tuladha krama lugu... . a. Bu,adhik wau sampun-wangsul c. Pak, asma kula Sita,dalem kula Purwokerta. b. Apa simbah wis prisa yen bapak sare d. Pakdhe, kula badhe nginum rumiyin 9. Amargi dereng....... tiket, Parno boten sios … dhateng Bandung. Tembung tembung kang trep kanggo nggenepi ukara kasebut yaiku… a. Tumbas, tindak c. Mundhut, kesah b. Mundhut, menyang d. Tumbas, kesah UJI KOMPETENSI 8
58 BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 8 - SMT GENAP 10. Sayuk rukun, adhem ayem, tata krama, edi peni kalebu tuladha…. a. Tembung entar c. Tembung saroja b. Tembung garba d. Dasanama 11. Yen bisa urip sugih lan mulya, aja nganti…..mundhak ora disenengi kancakancane. Tembung entar kang cocog kanggo nggenepi pratelan kasebut yaiku… a. Alus guneme c. Gedhe sirahe b. Jembar dhadhane d. Entheng tangane 12. Amarga saka puji … saka wong tuwa aku bisa kasil. a. Donga c. Ngibadah b. Pangestu d. Bekti 13. Ing ngisor iki tumindak prayoga kang prelu diconto… a. Micara nganggo basa ngoko c. Seneng mbukak wadine sedulur b. Nganggo sandhangan sakarepe d. Ngaturake pangapura menawa duwe luput Gatekna pacelathon ing ngisor iki ! Ibu : “Nin, mau simbah. ........mrene!” Nina : “Kagungan kersa menapa,Bu. “Lha sakmenika wonten pundi?” Ibu :”Kowe arep. .ndherekake simbah menyang bank saperlu mundhut pensiun” Nina :”Lajeng sakmenika inkang ndherekaken simbah sinten ,Bu?” Ibu :”Tindak dhewe”. 14. Tembung kang trep kanggo ngganepi pacelathon ing dhuwur yaiku... a. Teka, dikongkon c. Mara, didhawuhi b. Rawuh, didhawuhi d. Rawuh, dikongkon 15. Atur sing digunakake Nina migunakake basa... . a. Ngoko lugu c. Krama lugu b. Ngoko alus d. Krama alus 16. Diwenehi ati ngrogoh rempela tegese… . a. Tansah munjukake syukur marang Gusti c. Njaluk kabecikan sing luwih gedhe b. Seneng prihatin mesthi mulya uripe d. Gelem ngakoni sedulur marang sing sugih 17. Dhasar bocah luhur, disalahi kancane bola bali nanging dheweke panggah jembar segarane . Tembung entar kang kagaris ngisor ing dhuwur tegese.. . a. Seneng menehi pitulungan c. Kekancan apa anane b. Sugih pangapura d. Urip prasaja 18. Tansah nandhang kuwatir, sumelang. Pratelan ing dhuwur tembung entare... . a. Entheng tangane c. Pingget atine b. Cilik atine d. Mangan ati 19. Ing ngisor iki ora kalebu rimbag daya wacaka, yaiku... . a. b. Pasuketan Pategalan c. Pethuken d. Paseduluran 20. wacane... . a. b. Kudu paseduluran Aja padha padu c. Aja padha pasulayan d. Aja cecongkrahan
BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 8 - SMT GENAP 59 II. Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi premati ! 1. Nindakake srawung supaya bisa ditampa becik kudu bisa ngetrapake unggah-ungguh lan... .Nindakake pacelathon marang wong tuwa prayogane migunakake basa.... . 2. Alus guneme nalika nindakake pacelathon. Alus guneme tegese... . 3. Roning mlinjo, sampun sayah mangga padha ngaso. Batangane wangsalan kasebut yaiku... 4. Muga-muga warga kene uripe padha karta … lan sayuk …. 5. Ati bengkong oleh oncong, tegese... . 6. Muga Allah tansah paring kasarasan. Kasarasan nunggal teges karo... . 7. Tembung sing padha tegese dianggo bebarengan diarani... . 8. Bapak mratelakake supaya awak tetep sehat kudu kerep ngonsumsi panganan kang alami. Tembung kacithak kandel tegese... . 9. Unen-unen utawa tetembungan kang saemper cangkriman kang batangane (wangsulane) wis sinandi ing wanda-wandaning tembung-tembung diarani... . III. Pitakon-pitakon ing ngisor iki garapen kanthi cetha ! 1. Tulisna tuladha wangsalan 2 wae ! Wangsulan : .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... 2. Apa sing ko ngerteni babagan tembung saroja, lan wenehana tuladha 2 ! .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... 3. Tulisna tata kramane micara marang wong liya ! Wangsulan : .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... 4. Tulisen mawa aksara Jawa ! a. Kasembadan b. Kamulyan Wangsulan : .................................................................................................................................... .................................................................................................................................... 5. Gawea tuladha pacelathon ringkes migunakake unggah-ungguh kang trep ! Wangsulan : .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... ..........................................................................................................................................
60 BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 8 - SMT GENAP I. Wangsulana pitakon pitakon ing ngisor iki kanthi milih pilihan a,b,c utawa d sing ko anggep bener ! 1. Paraga ingkang boten kadhapuk ing teks carita Resi Jatayu nginggil inggih menika... a. Raden Lesmana, Dewi shinta c. Raden Janaka, Dasamuka b. Dewi Shinta, Ramawijaya d. Ramawijaya, Jatayu 2. Resi Jatayu menika kancanipun Prabu Dasarata ingkang dados nata ing negari Ayodya. Tembung ingkang kacithak kandel ing teks ing nginggil tegesipun... . a. Raja c. Kanca b. Panguwasa d. Batur 3. Ing ngandhap menika wosing/isi teks wacana Jatayu inggih menika... . a. Dewi Shinta nguyak kidang c. Dewi Shinta ketemu karo Rama b. Lesmana ngleremake dukane Rama d. Raja Alengka jenenge Lesmana Gatekake tembang ing ngisor iki ! Yen wus tinitah wong agung, aja sira gumunggung dhiri, aja raket lan wong ala, kang ala lakunireku, nora wurung ngajak-ajak, satemah anenulari. 4. Tembang macapat ng dhuwur kedadean saka ....gatra a. 1 c. 5 b. 2 d. 6 5. Guru wilangan lan guru lagu gatra kaping V yaiku... a. 8 a c. 9o b. 8o d. 9a 6. Tembung kacithak kandel cakepan ing dhuwur tegese... . a. Sakarepe dhewe c. Ora mikir b. Ngajak d. Ora sida 7. Teks wacana ing nginggil nggadhahi piweling luhur utawi amanat... . a. Ngrampungi perkara grusa grusu c.Tumindak cag-ceg ora prelu dipikir b. Seneng nyrobot darbeke liyan d. Ngadhepi pacoban kanthi sabar 8. Ing ngisor iki kang dadi Raja Alengka asmane ... . a. Prabu Dasamuka. c. Prabu Dasarata b. Raden Ramawijaya d. Raden Lesmana 9. Srawung ing madyaning pasrawungan iku tansah... . a. Pasulayan c. Kurmat-kinrmatan b. Cecongkrahan d. Regejegan 10. Tansah nandhang kuwatir, sumelang. Pratelan ing dhuwur tembung entare... . a. Entheng tangane c. Pingget atine b. Cilik atine d. Mangan ati GLADHI PENILAIAN AKHIR TAHUN
BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 8 - SMT GENAP 61 11. Ing ngisor iki ora kalebu rimbag daya wacaka, yaiku... . a. Pawiyatan c. Pamundhutan b. Panyuwun d. Paseduluran 12. wacane... . a. Para sedherek c. Seneng paseduluran b. Aja padha padu d. Aja cecongkrahan 13. Srawung karo wong kudu duweni... . a. c. b. d. 14. Roro jonggrang kang meruhi kadadean iku rumangsa mongkog atine. Mongkog atine tegese... a. Manteb c. Seneng b. Gela d. Keweden 15. Piweling luhur kang tinemu ing teks wacana Rara Jonggrang yaiku... a. Seneng tumindak angkara murka c. Kejem marang para manungsa. b. Tumindak apa wae kanthi grusa grusu d. Dadi panguwasa kudu luhur 16. Ing ngisor iki sing ora kalebu tuladha carita legenda saka tlatah Jawa Tengah.... . a. Baturaden c. Roro Jonggrang b. Rawa pening d. Asal usul Kutha Banyuwangi 17. Bandung Bandawasa duka jalaran Roro Jonggrang maeka dheweke. Ukara ing dhuwur migunake basa… . a. Ngoko lugu c. Krama alus b. Ngoko alus d. Krama lugu 18. Asal usul Baturaden menawa katulis Aksara jawa dadi… . a. c. b. d. 19. Yen kepengin pinter kudu sregep... . a. c. b. d. 20. Carita kang gegayutan karo dumadine alam utawa asal usul panggonan diarani carita... . a. Legendha c. .Mite b. Fabel d. Sage II. Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi premati ! 1. Unggah-ungguh lan ngetrapake tata krama digunakake nalika... . 2. Nalika guneman iku prayogane aja... .
62 BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 8 - SMT GENAP 3. Njangan gori mbokdhe, jenengan niku aja ethok-ethok budheg. Batangane wangsalan kasebut yaiku... . 4. Muga-muga awake dhewe tansah kaparingan bagas... . 5. Jembar dhadhane , tegese... . 6. Tembung sing padha tegese dianggo bebarengan diarani... . 7. Ibu medharake carita Jatayu ing ngarepe wong akeh. Medharake tegese... . 8. Carita legenda saka tlatah Semarang tuladhane... . 9. Cacahing larik utawa gatra saben sapada ing tembang macapat diarani... . 10. Tembang macapat Kinanthi duweni watak... . III. Pitakon-pitakon ing ngisor iki garapen kanthi cetha ! 1. Tulisna tata kramane micara marang wong liya, 3 wae ! Wangsulan : .................................................................................................................. ....................................................................................................................................... ....................................................................................................................................... 2. Benerna unggah-ungguhe pacelathon ing ngisor iki ! a. Pak, ibu wis mulih durung?” b. Bu,aku arep ngomong apa bener saiki adhik isih lara ?” Wangsulan : .................................................................................................................... ......................................................................................................................................... ......................................................................................................................................... 3. Tulisen ukara ing ngisor nganggo Aksara Jawa! a. Peksi Jatayu mabur b. Dewi Sinta ilang Wangsulan : .................................................................................................................. ....................................................................................................................................... ....................................................................................................................................... 4. Tulisna tuladha carita legenda 4 wae ! Wangsulan : ...................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... 5. Tulisna 5 paraga kang kadhapuk ing carita Wayang Ramayana irah-irahan Resi Jatayu ! Wangsulan : ........................................................................................................................ ............................................................................................................................................. .............................................................................................................................................
BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 8 - SMT GENAP 63 https://www.sinaujawa.com/2021/02/serat-wulangreh-pupuh-tembang-kinanthi.html https://brainly.co.id/tugas/26736013 https://sehatnegeriku.kemkes.go.id/baca/rilis-media/20220109/2139127/kasus-konfirmasi-omicronmelonjak-414-orang-terinfeksi/ https://www.kompas.com/tren/read/2022/02/01/193000765/gejala-varian-omicron-dan-kapanharus-melakukan-tes-covid-19-?page=all Jaya Baya no. 49/ kaca 33 /Agustus Minggu 1 /2011 Joko Priyono. 2005. Kawruh Pepak Basa Jawa Anyar. Surakarta: Pustaka Mandiri Kuswa Endah, M.Pd. 2003. Telaah Pranata Sosial Jawa. Yogyakarta: FPBS UNY Mardiyanto. 2007. Kalarahu Kumpulan Cerita Rakyat Jawa. Jakarta: Departemen Pendidikan Nasional. Margono Notopertono.------- Pakartitama. Klaten: C.V. Rizqi Mandhiri TIM MGMP Basa Jawa Kabupaten Purworejo. Memetri Basa Jawa Kabupaten Purworejo: Grafika Agung Press Padmosukotjo S. 1958. Ngengrengan Kasusastran Djawa 1, 2 . Yogyakarta: Hien Hoo Sing Paku Buwana IV -----------Serat Wulangreh Pemerintah Propinsi Jawa tengah, Jawa Timur dan DIY. 1996. Pedoman Penulisn Aksara Jawa. Yogyakarta: Yayasan Pustaka Nusatama R. S. Subalidinata. Drs.1994. Kawruh Kasusastran Jawa. Surakarta: Yayasan Pustaka Nusatama Siswadi. 1988. Kridha Basa. Klaten: Intan Pariwara Soetarno, Drs. 1994. Mardi Basa. Surakarta: Widya Duta Sri Atun. 2010. Artikel Wawasan: Kecap Tempe Busuk: Semarang Tim. 2010. Standar Isi Muatan Lokal bahasa Jawa W.J.S. Poerwadarminta.1939. Baoesastra Djawa. Batavia: J.B. Wolters Uitgevers Maatschappij N. V. (Http : //Rudikurniawan763.blogspot.co.id) 10/2/2013 Kapustakan
64 BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 8 - SMT GENAP Catetan: ...................................................................................................................................... ........................................... ................................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................................. ........................................................................................................................................................................ ......... ................................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. ............................... ................................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................................. ............................................................................................................................................................... .................. ................................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................................. ......................................................................................................................................... ........................................ ................................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................................. ........................................................................................................................................................................... ...... ................................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................................. ..................................................................................................................................................... ............................ ................................................................................................................................................................................ .................................................................................................................................................................................
BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 8 - SMT GENAP 65 KUNCI WANGSULAN LKS PANABASA KELAS 8 SEMESTER GENAP a. Negesi Tembung 1. Nyekel 11. adhine 2. Nggone,papane 12. Mrihatinke 3. Diliwati 13. Pratandha 4. Emas 14. Alas 5. Sedhih 15. Gawe cilaka 6. Awul-awulan 16. Raja 7. Digawa 17. Lemah 8. Pesen 18. Atine 9. Mlebu 19. Mati 10. Urip 20. Mripate b. Mangsuli Pitakon 1. Resi Jatayu 2. Kanca rumakete Dasarata 3. Nulungi Dewi Shinta 4. Nggoleki dununge Rama 5. Kepengin ngalap garwa 6. Jatayu, Dasarata, Dewi Shinta Rama, Lesmana, Rahwana 7. Tresna marang garwa, sabar, tanggung jawab lsp 8. Amaga Dasamuka duwe aji Pancasona 9. Awake Drodhog, gumeter meh ngemasi / mati 10. Sinta digawa mlayu Dasamuka lan Dasamuka duwe aji Pancasona c. Isi Pokok Carita 1. Shinta kaboyong dening Rahwana 2. Rama nggoleki dununge Shinta 3. Jatayu perang tandhing karo Rahwana 4. Jatayu sadurunge mati pesen marang Rama. 5. Dasamuka duwe aji Pancasona 6. Lsp d. Nyampurnake tembung 1. Panganan 2. Panganen/ kopangan/mangan 3. Panganen 4. Kopangan 5. Mangan 6. Nimbang 7. Timbangen
66 BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 8 - SMT GENAP 8. Timbangan 9. Tinimbang 10. Ditimbang e. Ngowahi tembung krama dadi ngoko. 1. Anggone 1. Awake 2. Dadi 2. Dirampungi 3. Kena 3. Kahanan 4. Kagawa 4. Nggoleki 5. Mangerteni 5. Ati 6. Nemokake 6. Meh wae 7. Dheweke 7. Meneh 8. Getihe 8. Menawa 9. Adhine 9. Ngetokake 10. Sajroning 10. Manuk 11. Lemah 11. Sadurunge 12. Segara 12. Weruh KETRAMPILAN Pitutur Becik 1. Seneng tulung tinulung marang wong sing mbutuhake 2. Aja seneng ngusak bale somahe wong liya 3. Aja ngulinakake tumindak ala 4. Bekti lan kurmat marang sedulur 5. Tresna lan setya marang garwa 6. Lsp Ngowahi basa ngoko 1. Bojone wis ora ana 2. Nembe lunga sawetara ( durung suwi) adohe 3. Akhire bisa kasil 4. Bisa urip maneh 5. Mbudidaya nglilihake atine 6. Ngedhemake sedihe ram 7. Banyu segara arep disatake 8. Banur nggleki nggone 9. Kaya wis arep mati 10. Mulih saka anggne nggoleki Gladhen 1. A 2. A 3. B 4. – 5. C
BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 8 - SMT GENAP 67 6. D 7. B 8. C 9. C 10. D B. Gladhen a. Mangsuli Pitakon 1. Saben tanggal 08 Mei 2. 1863 3. Mbantu lan ngurusi babagan social 4. Sing baku darahe kudu sehat 5. A, AB, B,lan O 6. Sapa wae bisa mriksakake kalebu siswa sekolah. 7. Sewayah-wayah kena apes bisa digunakake. 8. Amrga yen ora ati ati bisa kena alergi lan virus. 9. Becik,apik. 10. Nio karo Eta, Oki karo Ita, Ima karo Roy, Rio karo Boni b. Ngowahi basa Krama - c. Gladhen basa krama 1. Pak guru , menapa panjenenganmenmenika siyos maringi ulangan 2. Budhe, menapa panjenengan sampun pirsa menawi adhik kula sakit tanganipun. 3. Kula mangke wangslipun sekolah radi sonten pak, amargi badhe tumbas buku ing Purworejo. 4. Kula dipundhawuhi bapak ndherekaken simbah dhateng kitha Wonosoba 5. Pak, kula badhe nyuwun pirsa menapa leres menika leres dalemipun Pak Lurah. 6. Bapak,mangke dalu kula badhe nyipeng ing griyanpun Dono, kanca kula. 7. Pakdhe Jono dereng pirsa menawi bapak sampun dhangan gerahipun. 8. Kula wingi sumerep bu uru taksih mundhut ageman ing Peken Bringharjo, Jgja 9. Pak, benjing sonten kula adhe kesah dhateng Jakarta numpak kreta. 10. Bu, ngendikanpun simbah wau, mangke pak Lurah badhe rawuh mriki. 11. Kula badhe matur kaliyan panjenengan ibu , menawi saestunipun samenika ula sampun nyambud damel. 12. Bapak wau mndhut pirsa kaliyan kula , menapa ibu sampun kondur kantor. 13. Pak, Minggu kala wingikula tumbas menda menawi bapak Indro mundut lembu. 14. Bu Ucup kala wngi pirsa Bu Darto taksih dhar wnten ing wandeipun Bu Harti.\ 15. Pakdhe, kula lingsem sanget amargi wa dalu Pak Guru pirsa taksih nedha ing angkringan. d. Mbeneke Unggah-ungguhe 1. Kodur, dherekakaken 2. Panjenengan, ngendika, mireng 3. Pirsa, dhangan, gerahipun. 4. Kesah, pados rasukan 5. Sumerep, lenggahan, ngendikan kaliyam 6. Wangsul, griyanipun 7. Taken ngertos, nyuwun pirsa
68 BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 8 - SMT GENAP 8. Angsal, mendanipun, tumut 9. Dipndhawyuhi, dherekaken 10. Ngrawuhi, dalemipun e. Ejaan baku 1. Adhik esuk mau kepethuk pakdhe isih mundhut gendhis. 2. Kancoamu dikon mlebu aja ana jaba wae. 3. Sapa kang gawe dolanan kuwi? 4. Nggawa banyu aja nganti wutah. 5. Klapa tuwa menawa digawe srundeng ora enak. 6. Budhe mau esuk arep tindak menyang kutha. 7. Adhiku didhawuhi pakdhe supaya methuk ibu. 8. Sawise maca koran aku banjur lunga dolan. 9. Bapak arep mundhut gula ing desa Purwosari 10.Muga-muga rega kabutuhan ora padha mundhak. f. Homograf 1. Wong ora duwe, piranti kanggo nutup pager omah kagawe saka bambu. 2. Gombal kanggo resiki sikil, wegahan 3. Bumbu masak, mangane metu/krungu swarane 4. Isih cilik, karet cilik 5. Cedhak/jejer, ora bolong/mampet 6. Itungan, jenising bambu 7. Wiwit thukul, mungsuhe tandhing kari 4 tim/group 8. Ketemu, stres/ora nggenah 9. Munyuk, panganan saka santen 10. Jenising gamelan, keli/kinthir UJI KOMPETENSI 5 I. Pilihan Ganda NO KUNCI JAWABAN NO KUNCI JAWABAN NO KUNCI JAWABAN NO KUNCI JAWABAN 1 C 6 B 11 C 16 A 2 D 7 C 12 C 17 D 3 C 8 B 13 B 18 C 4 D 9 D 14 C 19 A 5 D 10 A 15 C 20 A II. Mangsuli Pitakon 1. Peksi Jatayu 2. Dasarata 3. Rama 4. Rahwana/Dasamuka 5. Dewi Shinta 6. Mati
BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 8 - SMT GENAP 69 7. Ndherekaken 8. A,B,AB,O 9. Darah 10. Krama lugu III. Essay 1. Seneng tulung tinulung marang wong sing mbutuhake, aja seneng ngusak bale somahe wong liya, aja ngulinakake tumindak ala lsp. 2. Jatayu, Dasarata, Dewi Shinta Rama, Lesmana, Rahwana 3. Homograf yaiku tetembungan loro utawa luwih kang padha tulisane (aksarane) nanging beda pocapane lan tegese. Tuladha : Nalika ana geger jaman Walanda yuswane simbah isih patbelas taun. Geger sisih dhuwur iki mbok tulung kukurna kok krasa gatel temen. 4. Bu, nyuwun pangapunten kula boten saged sowan ng dalem panjenngan wau dalu. 5. a. Gethuke adhik didhahar pakdhe b. Amarga udan aku ora sida methuk simbah WULANGAN 6 SERAT WULANGREH PUPUH KINANTHI A. Gancaran tembang macapat Pada II Dadekna lelakon, kurangi mangan lan turu, aja mikirake kesenengan, amrih bisa nggunakake saprelune,watake wong sing senengane ngumbar kadunyan bisa dititiki saka kurange pekaning batin. Pada III Yen wis ditakdirke dadi penggedhe, aja gumedhe aja dicedhaki wong sing watake ala, la tindak tanduk sing ora prayoga, sebab seneng ora seneng bakal ketularan Pada IV Sanadyan saka keturunane wong cilik, nanging yen watake becik lan omongane apik (mumpangati)iku pantes diakrabi sebab bisa nabahi kawicaksanaanmu. Negesi Tembung
70 BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 8 - SMT GENAP 1. Nulari 11. Rumaketana 2. Ala 12. Pratandha 3. Wulangen 13. Sawetara 4. Ati 14. Ora sida 5. Satria 15. Ngerti 6. Lelakonmu 7. Pinter 8. .Kudu/wajib 9. Pikiraning 10. Turu KETRAMPILAN Gancaran Pada I Sanajan ora melu, nanging mesthi ngerti carane maling, mangkono tumindak ala, wiwitane mung ngerti banjur bisa nglakoni,mangkono ajakane setan. Pada II Tumidak bener iku bakal penak yen wis dilakoni, krasa angel yen durung dilakoni, wegah nglakoni, nanging yen dilakoni bisa menehi mumpangat kanggo awake dhewe. Kawruh Basa a. Paribasa 1. C 2. G 3. D 4. E 5. F 6. I 7. H 8. J 9. A 10.B b. Dasanam 1. D 2. . 3. F 4. A 5. C 6. I 7. G 8. E 9. Wulan. 10.B Gladhen Aksara Jawa 1. akutuku buku 2. simBh dh/se=kulun\ 3. tuku, jmu, lnBmBu
BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 8 - SMT GENAP 71 4. akuafus\fnFn\ lnM=kt\ 5. aibu smPunDzn\smeniksrs\ Nulis latin 1. Kelassanga 2. Nembang maapat 3. Maca geguritan 4. Nyambu gawe 5. Sinau nulis 6. Gladhi upacara 7. Pados ngelmu 8. Munggah gunun semeru 9. Ngibadah marang gusti 10. Seneng ngibadah Nulis aksara jawa 11. numPkJrn\ 12. temB=kinnQi 13. gL[dnMc 14. s/w[konD= 15. amBzunG]iy 16. zupkrtnFurn\ 17. smPunSyh 18. gequ[kHn\ 19. pkGururwuh Nggatuke tembung 1. C 2. D 3. J 4. I 5. E 6. F 7. G 8. H 9. B 10. A Wangsulan aksara jawa 1. A 2. F 3. D 4. E 5. C 6. I 7. B 8. H 9. F 10. J Tembung Saroja 1. E
72 BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 8 - SMT GENAP 2. G 3. H 4. B 5. J 6. D 7. I 8. C 9. A 10. f Kunci Jawaban UJI KOMPETENSI 6 1. A 2. A 3. A 4. D 5. A 6. C 7. C 8. A 9. C 10. D 11. A 12. B 13. B 14. A 15. D 16. C 17. D 18. D 19. B 20. B Mangsuli Pitakon 1. 6 2. 8a 3. Keplok ora tombok 4. Paribasa 5. Dadi lakon,ngurangi dhahar lan turu 6. Anggur salak, Jeruk 7. Asih , tresna 8. Gunung 9. Guru wilangan 10. Sinau Essay 1. Mangga kersa guru 2. Gatrane ana 6, guru wilangan lan guru lagu 8u, 8i,8a, 8i, 8a, 8i
BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 8 - SMT GENAP 73 3. Bapak badhe tindak dhateng jogja mundhut ageman kagem simbah 4. Mangga kersa guru 5. adikTkSih [ksh WULANGAN 7 Mangsuli Pitakon 1. amarga rajane kejem lan ora gelem nggatekake rakyate 2. Prabu Boko, Roro Jonggrang, Bandung Bandawasa, jin 3. Amarga kraton Boko kurang siyaga 4. Bandung Bondowoso 5. Kepengin ngalap garwa 6. Kepengin digawekake candhi cacah sewu rampung ing wektu sewengi. 7. Para prawan sakiwa tengen kraton 8. Kaged krungu swara jago kluruk pratanda wayah esuk teka. 9. Kapethik saka Widya Adi Basa Jawi kaca 10 kanthi ewah-ewahan sawetawis 10. Aja seneng mateni wong liya, dadi raja kudu bisa amanah, aja seneng njaluk tulung marang jin lsp Kunci Jawaban UJI KOMPETENSI III 1. D 2. D 3. B 4. B 5. A 6. B 7. A 8. B 9. C 10. D 11. D
74 BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 8 - SMT GENAP 12. B 13. A 14. D 15. D 16. C 17. A 18. C 19. C 20.D Wangsalan a. 1. Janggel 2. Tegesan 3. Glali 4. Klaras 5. Bathok 6. Klobot 7. Mawa 8. So 9. Sada 10. Kecik 11. Besengut 12. Dangu 13. Guling 14. Angklung 15. Gudheg Tembung Entar a. B b. C c. E d. H e. F f. O
BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 8 - SMT GENAP 75 g. G h. I i. J j. K k. L l. D m. M n. N o. A Uji kompetensi IV 1. A 2. C 3. B 4. C 5. D 6. B 7. A 8. A 9. D 10. C 11. C 12. B 13. D 14. B 15. D 16. C 17. B 18. B 19. C 20. c Kunci jawaban PAT 1. C 2. A 3. B 4. D 5. B
76 BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 8 - SMT GENAP 6. D 7. D 8. A 9. C 10. B 11. B 12. C 13. C 14. C 15. D 16. D 17. B 18. A 19. B 20. B