01.Nen Triet Hoc Viet Nam 01_20

ÑINH KHANG HOAÏT 2017 * NŠn TRIET HOC ViŒtNam * Thái ViŒt DK NENÀ TRIETÁ HOCÏ
VIETÄ NAM
SinhTqöuïaùnD: uNy iKnhhBanìgnh, VN.
Thaùi Vieät, ñinh Khang-Hoåt
* Nguyeân giaûng-vieân:
- Chính Trò taïi Trung Taâm Bieät Chính/XDNT (1964-1967, Vuõng Taøu) Tái bän lÀn thÙ nhÃt, có tu-chÌnh & b°-túc.
- Ban Cao Ñaúng Sö Phaïm Noâng - Laâm - Suùc (1971-1973) Thaùi Vieät DK.
- Thanh Tra Nha Hoïc Vuï Noâng Laâm Suùc, Saøigon, (1971-1973).
- Chöông trình GED thuoäc Ñaïi Hoïc Coäng Ñoàng Portland (PCC - 1994)

TAÙC PHAÅM ÑAÕ XUAÁT BAÛN:

- Vieät Söû Tröôøng Ca (1994).
- Vaán Ñeà Vaên Hoùa Vieät (Vieát chung vôùi Hoaøi Nguyeân, 1994).
- Tieáng Vieät , (1997).
- Tinh Hoa Söû Vieät, (1999).
- Ñieåm Saùch “Phaät Giaùo & Quoác Ñaïo Vieät Nam, 2002.
- Con Ñöôøng Caùch Maïng Vieät - I, (2003).
- Baøn veàø Thieân Chuùa Giaùo vaø Tam Giaùo, (2004).
- Con Ñöôøng Caùch Maïng Vieät - II, 2006 (Vieát chung trong Nhoùm Nghieân

Cöùu Vaên Hoùa Vieät).
- Nhöõng Tính Toát & Xaáu cuûa Ngöôøi Vieät (vieát vôùi Ts. VoõQuí Haân, (2005).
- Tìm Hieåu Kinh Dòch, (2007).
- Hieåm Hoïa Xaâm Laêng & Ñoàng Hoùa cuûa Trung Quoác, (2008)
- Hai Doøng Vaên Chöông Vieät: Baùc Hoïc & Bình Daân, (vieát chung vôùi Ts.
VoõQuí Haân, (2009)
- Teát (vieát chung vôùi Ñinh K. Thanh Haø, (2009).
- Baûn Saéc Vieät Nam, (2010)
- Thôøi Cuoäc VieätNam & Theá Giôùi (Vieát chung trong Nhoùm Nghieân-Cöùu
Vaên Hoùa Vieät), 2010.
- Ñaïo Soáng Vieät (Minh Trieát Vieät , (2011)
-Vaán Ñeà Vaên-Hoïc Daân Gian (Vieát chung vôùi Nhoùm Nghieân Cöùu Vaên Hoùa
Vieät), 2011.
- Vaán Ñeà Vieät Ngöõ, vieát chung trong nhoùm Quan Taâm Vieät Ngöõ, (2013).
- Neàn Trieát Hoïc VieätNam, 2013).
- TÜÖng Quan Chûng T¶c v§i Ngôn Ng» (Vi‰t chung v§i nhóm quan tâm

ViŒt Ng», (1916).

BAÙO CHÍ:
* Chuû Nhieäm:

- Nguyeät San LUOÁNG CAØY (1963)
- Nguyeät San CHÍNH KHÍ (1984)

* Chuû Buùt: Nguyeät San DAÂN YÙ (1995)

Trieát Hoïc Vieät Nam

Trieát Hoïc Vieät Nam NENÀ TRIETÁ HOCÏ
VIETÄ NAM

(Trieát Hoïc Lyù Ñoâng A,
Trieát Hoïc Toång Theå)

Tranh h†a Hoàng Tr†ng Thanh
Thaùi Vieät DK.

Trieát Hoïc Vieät Nam Kính Daâng Toå Quoác Vieät Nam.
Kính ghi ôn caùc vò Anh Huøng Daân Toäc

ñaõ Cöùu Nöôùc, Toàn Chuûng.

Kính ghi ôn sinh thaønh cuûa Cha Meï.

Thaùi Vieät DK.

CHÖÔNG IV: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .265 Muïc Luïc
1/ XuÃt l¶ cho ñåi ViŒt .. . . . . . . . . . . . . . . . . . 267
2/ S¿ khác-biŒt gi»a hai nŠn væn-hóa CHÖÔNG I : Tri‰t H†c
ViŒt - Hoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .271
3/ Tåi sao phäi thoát TÀu / . . . . . . . . . . . . . . . . 281 A/ Vai-trò tÜ-tܪng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1
4/ Làm th‰ nào Ç‹ dÙt TÀu? . . . . . . . . . . . . . . . 293 Nh»ng nét Ç¥cthù cûa væn-nóa ViŒt. . . . . . . ..1
5/ Giäi-thích các tØ-ng» dùng trong sách . . . .309 * HiŒn tåi v§i siêu-nhiên là m¶t.. . . . . . .5
Sách trích-dÅn và tham-khäo . . . . . . . . . . . . . .327 * Nguyên-lš âm dÜÖng sihh-sinh hóa hóa.6
Tham-khäo sách ngoåi quÓc . . . . . . . . . .. . . . 329 * VÛ-trø Çåi-ÇÒng. . . . . . . . . . . . . . . . . .7
* Tính không cÓ chÃp. . . . . . . . . . . . . . ..10
* * Låc quan vŠ Ç©i sÓng. . . . . . . . . . . . . .11
* Lš tÜÖng-ǧi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12
Trieát Hoïc Vieät Nam iv * Tình nam - n» gia Çình. . . . . . . . . . . . .14
* Tinh-thÀn bao-dung, nhân ái . . . . . . . 15
*Tính thæng-hoa . . . . . . .. . . . . . . . . . . . .16
* Tình non nܧc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17
* Tinh-thÀn tích-c¿c ÇÃu-tranh. .. . . . . .18

B/ Nhu-caàu cuûa Trieát Hoïc: . . . . . . . . . . . . . . .22
* Bieát veà nguyeân-thuûy. . . . . . . . . . . . . . . 23
* Bi‰t vŠ cÙu-cánh . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23
* Bieát veà chaân-töôùng. . . . . . . . . . . . . . . . . 24

C/ Ñònh nghóa cuûa Trieát Hoïc . . . . . . . . . . . . . .24

D/ BiŒn-chÙng pháp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27
ñ/Ti‰n trình hình thành tÜ-tܪng, h†c-thuaät -

Hoïc thuyeát. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30
E/ CÃu-trúc cûa tri‰t-h†c . . . . . . . . . . . . . . . . . .31
F/ M¶t sÓ vÃn-ÇŠ trong tri‰t-hôc. . . . . . . . . . . . .32
G/ ñÒ-bi‹u cÃu-trúc cûa tri‰t-h†c . . . . . . . . . . .33
. H/ Các h†c thuy‰tb tri‰t-h†c. . . . . . . . . . . . . . .34
I/ VÛ-trø-quan (Hình nhi thÜ®ng) .. . . . . . . . . .41

- VÛ-trø quan cûa PhÆt giááo . . . . . . . . . . . .. 41
- VÛ-trø quan cûa phái Duy Tâm . . . . . . . . . . .42

Thaùi Vieät DK. i

* VÛ-trø quan cûa pháiDuy VÆt.. . . . . . . . . . ..44 * Nhân bän. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
* Duy Sinh phái . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45 * Nhân chû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .149
* Nhân tính . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
CHÖÔNG II : Neàn Trieát Hoïc VieätNam . . . . . . . . . 49 I/ -ng døng tri‰t h†c Lš ñông A vào
A/ Nhân Bän Th¡ng Nghïa . . . . . . . . . . . . . . . .50 xã-h¶i quan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .157
B/ Thiên - nhân tÜÖng d». Tam Taøi (Thieân - Ñòa K/ BiŒn-chÙng Duy Dân . . . . . . . . . . . .. . . . . .160
- Nhaân) , ThÖ ‘VÎnh Tam Tài ’. . . . . . . . . . .55
C/ ñÃu-tranh cho lë sÓng còn. . . . . . . . . . . . . . 56. L Ki‰n-thi‰t cûa Duy Dân. . . . . . . . . . . . . . . . .164
D/ SÓng låc quan (Ch‰t không có nghïa là h‰t
(sinh sinh chi vÎ dÎch). . . . . . . . . . . . . . . . . .65 M/ Duy Dân h†c-thuÆt . . . . . . . . . . . . . . . . . . .167
ñ/ Nhân tính . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 * Bình sän kinh t‰ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .171
E/ Bäng tóm-t¡t tính ngÜ©i trong các tÜ-tܪng, * Bän vÎ h†c thuy‰t . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .175
tri‰t h†c & tông-giáo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83 * Tuyên-ngôn cûa Çäng Cách-mång
Duy Dân . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .183
F/ Bäng t°ng-lÜ®c nŠn tri‰t-h†c ViŒt.Nam .. . . .89 * Thanh minh cùng các anh, chÎ, em dòng
G/ Bäng t°ng-lÜ®c VÛ-trø-quan Nhân-sinh quan, sÓng, Træm ViŒt trong cõi . . . . . . . . . . . . ..197
* Gió ñáy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .214
xã-h¶i quan trong nŠn tri‰t-h†c ViŒtNam. . . . .93
CHÖÔNG III: Tri‰t h†c Lš ñông A . . . . . . . . . . . . . .97 N/ Nh»ng chû-nghïa hiŒn Çåi . . . . . . . . . . . . . .217

A/ 9 quan-Çi‹m chính-thÓng trongtri‰t-h†c.. . .97 1/ Phái Duy Tâm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .217
B/ BÓi cänh phát-sinh. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 2/ Phái Duy VÆt Karl Max . . . . . . . . . . . . . ..217
C/ Chû trÜÖng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .103 3/ Phái Duy Sinh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .219
D/T°ng cÜÖng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 4/ LuÆn vŠ tri‰t h†c sº . . . . . . . . . . . . . . . . . .222
ñ/ Tài-liŒu tham khäo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104 5/ Các nŠn tri‰t h†c Çã vi-phåm . . . . . . . . . . .223
E/ Ðng-døng tri‰t h†c Lš ñông A vào 6/ S¿ hình thành và cÃu-trúc cûa Ƕng-l¿c
vÛ-trø-quan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107. h†c Lš D0ông A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .224
F/Giän ÇÒ tóm lÜ®c (VÛ-trø-quan) . . . . . . . . .111 7/ VÃn ÇŠ nhân-loåi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .224
G/ BiŒn-chÙng Duy Nhiên.. . . . . . . . . . . . . . . .112 8/ Tính chÃt và møc tiêu cûa š thÙc hŒ. . . . . .225
9/ VÃn ÇŠ chân-lš . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .226
Bài džc thêm ñåo TrÜ©ng Ngâm . . . . . . . ..133 10/ -ng-døng cûa thuy‰t toàn-diŒn . . . . . . . 227
H/ -ng-døng tri‰t h†c Lš ñông-A vào 11/ Nguyên-lš hܧng thÜ®ng . . . . . . . . . . . . .232
‘nhân-sinh quan’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .142 12/Nguyên lš cæn bän vŠ các trøc t†a-Ƕ . . . .235

Trieát Hoïc Vieät Nam ìi O/ Nh»ng th‹ ch‰ c¿c quyŠn xâm-lÜ®c . . . . . .237
- TruyŠn thÓng xâm-læng . . . . . . . . . . .237

P/ Nh»ng måo-hóa và xjuyên-tåc. . . . . . . . . . . . . 249
Q/ L§p sÖn cÛa các tông-giáo ngoåi nhÆp. . . . . .255

Thaùi Vieät DK. ìii

Trieát Hoïc Vieät Nam viii Thay Lôi Töïa

Hôn baát-cöù luùc naøo, hieän nay nhaân-loaïi soáng
trong söï ñe-doïa, coù theå bò tieâu-dieät vì nhöõng phaùt-minh
vuõ khí taân-kyø!

* Khoa-hoïc vaø kyõ-thuaät tieán-boä moät caùch mau
leï, trong khi ñoù tieán-trình daân-chuû vaø nhaân-chuû laïi ì-
aïch nhö chieác xe boø laên treân ñöôøng gioác ñaù goà-gheà!

* Nhöõng tranh-chaáp quoác-teá veà quyeàn-löïc vaø
quyeàn-lôïi vaãn tieáp-dieãn döôùi nhieàu hình-thöùc!

* Con ngöôøi vaãn coøn laàm-than, thoáng khoå vì söï
tieán-hoùa nhaân-loaïi chöa ñi ñoâi vôùi söï töï-giaùc tröôùc thôøi-
ñaïi, chöa phaûn-tænh veà quaù-khöù, chöa phaûn quang ñoái
vôùi vuõ-truï, vaø moät tieán-hoùa veà töông-lai!

* Ngöôøi daân vaãn chöa coù cô-hoäi ñoàng ñeàu ñeå yù
thöùc ñöôïc quyeàn-lôïi vaø nghóa-vuï!

* Neàn kinh-teá vaãn coøn bò luõng-ñoaïn trong tay moät
caù-nhaân hay beø nhoùm!

* Ñôøi soáng tinh-thaàn cuûa con ngöôøi vaãn coøn bò
hoang-mang trong nhöõng loàng chuïp vuõ-truï-quan sieâu-
hình, vaø bò lôïi-duïng bôûi caùc tay “phuø thuûy” taâm linh
hoaøn-vuõ!

Thaùi Vieät DK. v

* Trong khi ñoù, thaûm thay: Nhaân quyeàn”, “Daân Heát “Du Muïc Xaâm Laán” , tieáp “ ñåi Hán Thieân
quyeàn”, “Nhaân ñaïo”, “Baùc aùi” “Hoøa bình”, “Thöông Trieàu Chuû Nghóa”, ñeán “Xaâm Löôïc ñoàng Hoùa”, roài “
thuyeát”, vaø bieát bao danh-töø hoa-myõ khaùc laïi ñöôïc coå- Thöïc Daân ñeá Quoác”, ñeán “Xaõ Hoäi Chuû Nghóa”, “Daân
ñoäng, hoâ-haøo aàm-ó, treân thöïc-teá chæ laø nhöõng tieáng vang Chuû Töï Do” ....
voïng töø ñaùy vöïc!
Taát caû chæ laø nhöõng lôùp sôn cuûa thôøi-ñaïi. Chuùng
Ñaõ ñeán luùc: ñaõ laøm môø ñi nhöõng neùt son ñaùng giaù vaø ñích-thöïc trong
neáp soáng nhaân baûn, traøn ñaày tình ngöôøi cûa dân ViŒt.
- Vaát boû ñi nhöõng uûy-mò, aûo-hoùa vong thaân ñeå
khoâi-phuïc baûn-vò “Ngöôøi” saùnh cuøng Trôøi - Ñaát (Tam Khôûi Ha,ï Canh Daàn, 2016.
Taøi). Caån ñeà,

- Töï tu, töï taïo nhìn thaúng vaøo thôøi-ñaïi vôùi suoát Ñinh Khang Hoaït
maët vaø taäp-ñaïi-thaønh caùc tö-töôûng ñeå thaùo gôõ nhöõng
nuùt bieán, khai-thoâng cho theá-heä töông-lai. Thaùi Vieät DK. vìi

- Giaûi-phoùng con ngöôøi khoûi thaân noâ-leä, khoâng
nhöõng trong loái soáng, maø ngay trong loái caûm nghó, leõ ra
phaûi thieát-laäp ñöôïc neàn nhaân chuû ngay trong ñôït caûm
nghó - “ Ñaïo giaû, phi thieân chi ñaïo, phi ñòa chi ñaïo -
Nhaân chuû sôû ñaïo daõ.” (Tuaân Töû), hoaëc nhö Granet:
“Ni Dieu, ni loi”, khoâng thaàn-linh, khoâng luaät-phaùp,
vì heã theo “nhaân chuû” thì ñaïo soáng laáy tieâu-chuaån nôi
con NGÖÔØI.

- Giaùc-ngoä trieät-ñeå veà “nhaân chuû”; moïi kieán
thieát caàn ñaët treân “nhaân baûn” môùi coù theå ñem laïi an
bình cho nhaân loaïi.

- Laáy loaøi ngöôøi laøm goác, laáy xaõ-hoäi ngöôøi treân
töï tính laøm goác thì moïi hieän-töôïng soáng taïo ra bôûi
ngöôøi, vì ngöôøi vaø cho ngöôøi.

- Trôû veà vôùi “Ñaïo Soáng Vieät” ñeå phuïc-hoài vaø
öùng-duïng ñieàu “thöông ngöôøi nhö theå thöông thaân”,
khoâng ñieàu-kieän, khoâng giaùo-ñieàu, khoâng lyù-thuyeát
xuoâng, thì cuoäc soáng môùi thöïc-söï an laønh, vaø thöïc-söï
thanh-bình.

Daân Vieät ñaõ traûi quaù nhieàu ñau thöông cuûa caùc
thôøi-ñaïi!

Trieát Hoïc Vieät Nam vi

Bình Tr†ng nhÖn-nhÖn gi» m¶t m¿c Chöông I
T¿a Lê Lai ngÀn-ngÆt xung chín lÀn...
Tri‰t H†c
(LÜ«i GÜÖm ViŒt)
SÓng không nh»ng sÓng cho mình mà còn cho A/Vai Trò tÜ tܪng.
gia-Çình, quÓc-gia và dân-t ¶c. SÓng không chÌ cho hiŒn
tåi, mà cÛng vì dï-vãng, và tÜÖng-lai. Danh töø “chuùng sinh” cuûa Phaät giaùo goò chung
Luât-t¡c khoa h†c Çã quy-ÇÎnh xã-h¶i chi-phÓi cho taát caû “ñoäng vaät”, goàm caû con ngöôøi.
tØng ngÜ©i, ngÜ®c låi š-chí tØng ngÜ©i có th‹ chuy‹n
bi‰n ÇÜ®c xã-h¶i, (nhân ÇÎnh th¡ng thiên) là th‰. Rieâng “con ngöôøi”, ta phaûi noùi theâm laø “Ñoäng
vaät coù tö töôûng”. Coù tö töôûng laø coù suy nghó, nhöng
Có bi‰t ÇÜ®c Çåo h†c m§i hi‹u th‰ nào là nô-tài, neáu suy nghó chæ vuïn-vaët thì chæ taïo neân nhöõng haønh-
nhân-tài và thiên-tài,... ñoäng rôøi-raïc, noùi caùch khaùc chæ laø nhöõng ñoäng taùc, cöû-
chæ “khoâng ñaâu”!
SÓng chÌ có nghïa khi chính mình š-thÙc rõ vŠ
mình, làm chû ÇÜ®c chính mình, cái ‘ta’ phäi t¿ th¡ng, Suy nghó caàn roõ-raøng, keát-hôïp thaønh moät chöông-
t¿ mình làm chû chính mình. trình. Chöông-trình caøng cao roäng, möùc-ñoä phoå-quaùt
caøng lieân-heä ñeán nhieàu laõnh-vöïc trong cuoäc soáng.
Cái ‘Ta ’ ÇÜ®c tÒn tåi và thæng-hoa la nh© ª xã-
h¶i, nhân-loåi. Nhân-loåi coi nhÜ là m¶t bän-vÎ l§n, mà Thöïc-taïi cho ta thaáy hieän-töôïng soáng bao giôø
các cÖ-næng là ‘Dân T¶c’. cuõng ñöôïc saûn sinh ra bôûi ba phaïm-truø: Töï-nhieân, xaõ-
hoäi vaø tö tuôûng. thöôøng-xuyeân vaän-ñoäng vaø keát-hôïp.
Ÿ ‘Dân T¶c’ là cä nh»ng gì g†i là ‘quÓc hÒn’,
‘quÓc túy, là hình-änh nh»ng ngày cuÓi næm, con dân lÛ Do ñoù, luaät taéc cuûa ba phaïm-truø “töï nhieân”,
lÜ®t v‰ quê æn t‰t,...Nhà giáo Lš Chánh Trung Çã ví: ‘Dân “xaõ-hoäi” vaø “tö töôûng” coäng thoâng vôùi nhau laø moät
t¶c ví nhÜ bi‹n cä im l¥ng, con dân chÌ là nh¿ng Ç®t sóng söï vaän-ñoäng keát-hôïp vaø thoáng-nhaát.
nÓi ti‰p nhau rì-rào trong khoänh-kh¡c Ç‹ rÖi vào yên
l¥ng. NhÜng Çó không phäi là yên l¥ng cûa s¿ ch‰t, mà Töø nguyeân-lyù naøy, ruùt ra hai nguyeân-taéc:
chính là s¿ sÓng Çang l¥ng-lë vÜÖn lên xuyên qua lòng * Tö-töôûng - thieân-nhieân vaø xaõ-hoäi taùc-duïng hoã-
vÛ-trø. S¿ yên l¥ng cûa dân-t¶c tåo nên l©i nói cûa chúng töông.
ta, và n‰u có nh»ng ngÜ©i trong chúng ta không tin nÖi
vïnh-cºu, thì dân-t¶c së là nguÒn an-ûi qúy báu nhÃt ÇÓi Thaùi Vieät DK. 1
v§i h†, vì h† bi‰t r¢ng khi h† trª vŠ v§i im-l¥ng, nh»ng
Ç®t sóng khác së nÓi ti‰p h† thì-thÀm nh»ng l§i nói cûa
con ngÜ©i, con ngÜ©i ViŒt Nam và khi h† trª thành m¶t
quá-khÙ không phäi là hÜ-vô, mà së ÇÜ®c gi» låi trong
cái th¿c-tåi siêu-viŒt cûa dân t¶c cho ljn tÆn cùng lich-
sº...’

V§i con ngÜ©i, ngoài hai quy luÆt sinh-lš và vÆt
lš, còn có quy luÆt tâm-lš. ñây là tính-chÃt Ç¥c-thù cûa

Trieát Hoïc Vieät Nam 4

* Khoâng theå taùch rôøi 3 phaïm-truø ñoù, ñeå chæ tròn xoáy trôn Óc có nút t‰t (Nút t‰t là nút ch¥n, Ç‹ bܧc
nghieân-cöùu ñoäc nhaát moät phaïm-truø. ti‰n hóa không bÎ tu¶t hÆu).

Tö-töôûng, vuõ-truï vaø xaõ-hoäi thoáng nhaát, laø Nút t‰t Ç‹ không
nguyeân-lyù thöù nhaát cuûa söï hoïc hieåu. Noù laø moät boå bÎ lùi låi
ñeà cuûa “nguyeân lyù toång th‹ ”, moät trong nhöõng nguyeân-
lyù toång-quaùt cuûa khoa-hoïc trí-thöùc aùp-duïng vaøo vieäc Vòng tròn xoáy trôn Óc có nút t‰t.
hoïc, hieåu.
Cho nên ÇÙng trܧc cºa ngõ th©i-Çåi m§i, cÀn
{Chaân lyù = vuõ khí} Çi ljn m¶t phán-Çoán tÓi hÆu:

Tö-töôûng, vuõ-truï, (1) - ñem trí thÙc loài ngÜ©i ÇÓi chi‰u v§i s¿ th¿c
xaõ-hoäi b¶c l¶;

[Coâng cuï tìm chaân lyù] - ñ‹ xác-ÇÎnh cái gi§i-hån cûa chân-lš.
Chính nh© có tÜ-tܪng mà con ngÜ©i khác v§i m†i
Tö-töôûng: Ç®ng-vÆt khác. ChÌ có loài ngÜ©i m§i tåo nên lÎch-sº,
- Vöøa laø phaûn-aûnh cuûa vuõ-truï vaø xaõ-hoäi; væn-hóa. Chính ª Çi‹m này, mà coi con ngÜ©i ÇÒng hång
- Vöøa laø coâng cuï vaø vuõ-khí tinh-thaàn; v§i m†i sinh-vÆt, hay coi con ngÜ©i là tôi m†i cûa m¶t
- Caáp-döôõng naêng-löïc cho loaøi ngöôøi trong quùa thÀn tÜ®ng không tܪng, thì Çó là ÇiŠu hå nhøc vai-trò
ngÜ©i n‰u không muÓn nói là ‘phi nhân ’.
trình sinh-hoaït ñaáu-tranh. Con ngÜ©i khác v§i các Ƕng vÆt ª nÖi con ngÜ©i
- Tuyeät ñích coâng-taùc cuûa tö-töôûng laø tìm-toøi có sáng-tåo tính, xã-h¶i tính và š-thÙc viŒc mình làm.
Có bi‰t th‰ nào là Çáng ch‰t, m§i hi‹u th‰ nào là
chaân lyù, maø nhu duïng laø chìa-khoùa Ç‹: Çáng sÓng. S¿ sÓng thÆt là qÙy, nhÜng bi‰t ch‰t nhiŠu
- Khai hóa, khi còn cao qúy hÖn. Trong lÎch-sº có nhiŠu anh-hùng,
- Khám-phá nh»ng luÆt-t¡c cæn-bän mà ta cÀn n¡m dÛng tܧng ch†n cái ch‰t nhÃt th©i lÃy cái sÓng muôn
thuª, nhÜ
gi» và vÆn-døng cho møc-Çích sinh-tÒn.
Thaùi Vieät DK. 3
Quy-luÆt vŠ t¿-nhiên, ta thÃy chúng cung-cÃp
công-cø tác-døng vào vÆt-chÃt;

CuÓi l¶-trình cûa tÜ-tܪng là t°ng th‹. TÜ-tܪng
tác-døng vào t°ng th‹, nâng tØ trång-thái thÃp lên trång-
thái cao hÖn. Do Çó chu-trình cûa tÜ-tܪng là m¶t vòng

1- Voâ Ngaõ Phaïm Khaéc Haøm, Baûn thaûo “Trieát Lyù Lyù-Ñoâng A”, naêm
1997.

Trieát Hoïc Vieät Nam 2

Ao-öôùc baáy laâu nay. con ngÜ©i.
Kìa non non, nöôùc nöôùc,ï maây maây,
Ñeä nhaát ñoäng, hoûi raèng ñaây coù phaûi? TØ nguyên lš vÛ-trø - xã-h‡i - tÜ-tܪng thÓng nhÃt
Thoû-theû röøng mai chim cuùng traùi, ÇÜ®c th¿c chÙng trong xã-h¶i nông nghiŒp trÒng lúa nܧc,
Löûng-lô döôùi nöôùc, caù nghe kinh. nên ta thÃy nh»ng nét Ç¥c-thù cûa væn-hóæ ViŒt:
Thoaûng beân tai moät tieáng chaøy kình
Khaùch tang haûi giaät mình trong giaác moäng. * HiŒn tåi v§i siêu-nhiên là m¶t.
Naøy suoái giaûi oan, naøy chuøa Cöûa Voõng
Naøy am Phaät Tích, naøy ñoäng Cöûu Quyønh Ngöôøi Vieät nhìn thieân-nhieân khoâng laáy gì laøm xa
Nhaùc troâng leân, ai kheùo veõ hình laï. Thieân-nhieân nhieàu khi coøn ñöôïc nhaân-caùch-hoùa. Tuïc-
Ñaù nguõ saéc long-lanh nhö gaám deät. ngöõ Vieät thöôøng noùi: OÂng Xanh, baø Nguyeät, chuù Cuoäi,
Thaêm-thaúm moät haøng loàng boùng nguyeät chò Haèng,...
Gaäp gheành maây loái uoán thang maây...
hay : Baùc thang leân hoûi oâng Trôøi,
(Chu Maïnh Trinh) Baét baø Nguyeät Laõo ñaùnh möôøi caúng tay.

Theo nhaän-ñònh cuûa trieát-gia kieâm toaùn lyù-hoùa (Ca Dao)
Bertrand Russell: “Ba ñieàu maâu-thuaãn caên-baûn cuûa nhaân- Cuûa trôøi, trôøi laïi laáy ñi,
loaïi töø xöa ñeán nay laø söï maâu-thuaãn giöõa con ngöôøi vôùi Döông hai maét eách laøm chi ñöôïc trôøi.
thieân-nhieân, giöõa con ngöôøi vôùi con ngöôøi, vaø con ngöôøi
ñoái vôùi chính mình.” (Ca Dao)

Thöïc ra, phaûi noùi laø ba moái töông-quan giöõa con Trôøi trong tröôøng-hôïp ñöôïc nhaân-caùch-hoùa,
ngöôøi vôùi thieân nhieân, giöõa con ngöôøi vôùi xaõ-hoäi vaø vôùi töôïng-tröng cho thieân lyù ñaïi ñoàng, baûo-veä, nuoâi-döôõng
chính mình. Tuy ba laø moät. vaïn vaät. Ñaïo Trôøi khoâng bieät-laäp, maø ñoàng-nhaát vôùi
baûn tính tieân-thieân cuûa chuùng sinh.
Laâu nay, AÂu Taây ñaõ ñaët naëng vaán-ñeà thieân-nhieân,
AÙ Chaâu ñaõ chuû veà xaõ hoäi, vaø AÁn Ñoä ñaõ chuyeân veà vaán ñeà YÙ-töôûng naøy ñaõ iên saâu vaøo taâm-hoàn ngöôøi daân
taâm lyù. Thaät ra, neáu nhìn theo töøng dieän thì coù 3 maët, Vieät, “Cha meï sinh con, Trôøi sinh tính”,
nhöng nhìn toång-theå thì chæ laø moät vaán ñeà toaøn dieän cuûa
con ngöôøi. Lyù töï-nhieân goïi laø tính. Y theo tính maø khoâng
traùi vôùi leõ töï-nhieân goïi laø “ñaïo”. Laáy söûa sang, vun
Noùi theo Vieät : “Vu-õtruï - xaõ-hoäi - Tö-töôûng thoáng troàng chaán-höng cho ñaïo, töùc laø “giaùo”.
nhaát”, hay “Tam taì gæa, Thieân - Ñiaï - Nhaân”. Nhaø chí só
Traàn Cao Vaân ñaõ toùm yù naøy trong baøi thô “Vònh Tam Chuùng ta thöôøng nghe noùi: Thoå thaàn, Ñaát thieâng,
Taøi”: ñòa linh nhaân kieät, trôøi chu ñaát dieät, trôøi khoâng chòu ñaát,
ñaát chaúng chòu trôøi,...
Trôøi, Ñaát sinh ta coù yù khoâng?
Chöa sinh trôøi, ñaát coù ta trong. Ñaát Buït ñem neùm chim trôøi
Chim trôøi bay maát, ñaát rôi xuoáng ñaàu. (Ca Dao)
Trieát Hoïc Vieät Nam 8
hay: Em veà ngoaøi Hueá
Möôùn oâng thôï moäc
Ñuû ñuïc, ñuû traøng
Maàn moät caùi thang

Thaùi Vieät DK. 5

hoaëc: Ba möôi saùu naác Nuùi vaø nöôùc laø hai yeáu-toá taïo neân hoàn khí trong thô
Baùc töï döôùi ñaát vaên.
Leân tôùi treân trôøi
Hoûi thaêm duyeân nôï ñoåi dôøi veà ñaâu ? Theo giaùo- sö Nguyeãn Ñaêng Thuïc vieát trong “Lòch
Söû Tö Töôûng Vieät Nam”:
(Ca Dao)
“Ngöôøi phöông Ñoâng ñem caùi voâ hình xuoáng cuoäc
Laâm raâm khaán vaùi Phaät - Trôøi. ñôøi haøng ngaøy cuûa hoï, hoï soáng vôùi theá-giôùi thaàn-bí aáy.
Xin cho cha meï ôû ñôøi vôùi con. Nhôø coù nhöõng caùi gì hoï tuôûng ñaõ thaáy ñöôïc. Traùi laïi,
ngöôøi AÂu Taây soáng beân leà caùi voâ hình vaø khoâng thaân- maät
(Ca Dao) vôùi noù, phuû-nhaän noù, vì khoâng bieát coù noù.

Thaùi-ñoä naøy laø moät quaù-trình thöïc-hieän, tieán-hoùa “YÙù thöùc thaàn-thoaïi thuoäc vaøo cô-caáu cuûa söï nhaän-
soáng ñoäng, chöù khoâng phaûi moät heä-thoáng suy-luaän ñoùng ñònh vò-trí giöõa ngöôøi vôùi vuõ-truï. Söï nhaän-ñònh aáy quyeát-
khung. Bôûi theá,ø töø vaät-chaát ñeán tinh-thaàn, töø thöïc-teá ñeán ñònh cho cuoäc sinh toàn cuûa nhaân-loaïi trong hoaøn-caûnh cuûa
lyù-töôûng, laø caû moät quaù-trình vaän-ñoäng tieán tôùi uyeån- noù. Ngay töø buoåi ñaàu, sau khi nhaän ñònh vò-trí vôùi hoaøn
chuyeån cuûa söï soáng hieän sinh, phaûi thích-öùng vôùi hoaøn- caûnh, nhaân loaïi, ly khai caûnh hoãn nhaát, maát caûnh thieân
caûnh chöù khoâng phaûi moät khaùi-nieäm hôïp lyù cuûa trí- thöùc. ñöôøng, thieân thai laïc loái (le paradis est perdu). Vaø chæ
Bôûi theá, giaùo-só L. Cardieøre cho raèng: “Ngöôøi Vieät soáng muoán nhôù laïi, muoán trôû laïi caùi thieân-ñaøng nguyeân lai ñeå
khoâng Thöôïng ñeá, nghóa laø quan-nieäm veà moät ñaáng toái cao laïi thaáy ñöôïc quaân bình cho taâm hoàn maø coù thaàn-thoaïi
khoâng ñöôïc hoï ñeå yù” (la motion d’un EÂtre supreâme lui xuaát-hieän ôû taát caû caùc xaõ-hoäi bình-daân”.
eùchappe)ø maø raát tín-ngöôõng.
“Tinh thaàn tìm noái hieän-thöïc vôùi sieâu- nhieân qua
Chính cuõng bôûi thaùi-ñoä phaûn trí-thöùc aáy maø hoï tieáp- hang ñoäng nuùí non. Hang ñoäng ñaõ laøm nguoàn caûm-höùng
thu,ï cuøng tieâu-hoùa moät caùch töï-nhieân , côûi-môû taát caû cho ngheä-thuaät cho vaên-só Vieät Nam duøng myõ caûm kinh-
giaùo-lyù ñaõ du-nhaäp vaøo ñaát hoï. Ñaïo Laõo, ñaïo Nho, ñaïo nghieäm ñeå thaêng-hoa tình caûm caù nhaân vaøo theá-giôùi
Phaät, ñaïo Thieân Chuùa, ñaïo Toå Tieân, ñaïo Chö Vò, taát caû sieâu-hình Boàng Lai, tieân caûnh, baát töû tröôøng sinh. Töø
soáng chung beân caïnh nhau thaân-maät vaø cuøng nhau hoøa- Thöùc vôùi Giaùng Tieân maø saân khaáu baét ñaàu töø haït
hôïp hoã-töông nôi taâm-hoàn daân Vieät moät caùch deã-daøng, ít
khi xung-ñoät... Tieân Du, Baéc Ninh, nôi coù nhieàu coå m¶. Ñoäng thieân,
sôn thuûy aûnh-höôûng thaâm saâu vaøo tö töôûng Vieät Nam,
* Nguyeân-lyù aâm döông sinh-sinh hoùa-hoùa, bieåu- tö töôûng bình daân ôû doøng Ñaïo Noäi laø moät thöù Ñaïo
hieän ra muoân hình vaïn traïng. Cho neân, tinh-thaàn tìm noái giaùo daân-toäc, vì noù ñaõ noái tuïc suøng-baùi anh-huøng daân
hieän-thöïc vôùi sieâu-nhieân coøn theå-hieän qua Hang, Ñoâïng. toäc vôùi suøng-baùi thaàn tieân.”

Hang ñoäng voán aâm-u, ñöôïc coi laø nôi vaõng lai cuûa * Vuõ-truï ñaïi ñoàng:
thaàn tieân baát töû, moät theá-giôùi “taøng ö maät ”. Hang ñoäng
khoâng nhöõng ñöôïc nhaân-daân ñeán haønh höông, suøng-baùi, maø Xöa nay, thi nhaân Vieät thöôøng du-ngoaïn nhöõng
coøn laø ñeà-taøi baát taän cho vaên, thi-só. Caûnh thieân-nhieân cuûa nôi coù phong caûnh ñeïp, ñeå deã daâng traøo yù thô.
hang ñoäng höôùng tôùi moät theá-giôùi sieâu-nhieân.
Thuù Höông Sôn
Sôn baát taïi cao, höõu tieân taéc danh. Baàu trôøi caûnh buït, thuù Höông Sôn,
(Nuùi noåi tieáng laø nhôø coù tieân, chöù khoâng phaûi ôû cao).
Thaùi Vieät DK. 7
Trieát Hoïc Vieät Nam 6

tin-töôûng vaøo voøng troøn xoaùy troân oác ngu ï yù thaâm- Ta cuøng trôøi, ñaát, ba ngoâi saùnh
traàm veà trieát-lyù nhaân sinh cuûa vaên-hoùa ñoàng ruoâïng, Trôøi ñaát cuøng ta moät chöõ ñoàng
vaên-hoùa thaûo moäc, laø theá-giôùi bieán-hoùa veà löôïng tính Ñaát nöùt ta ra, trôøi chuyeån ñoäng,
maø baát bieán veà phaåm tính. Ta thay trôøi môû ñaát meânh moâng.
Trôøi che, ñaùt chôû, ta thong-thaû,
Söï tin-töôûng naøy ñaõ mang vaøo tinh-thaàn daân toäc Trôøi , ñaùtû, ta ñaây ñuû hoùa coâng.
moät nieàm laïc-quan yeâu ñôøi, duø traûi bao thöû-thaùch. Nhôø
tin-töôûng truyeàn-thoáng cuûa daân-toäc coù lai sinh neân qua Neàn-taûng cuûa ñaïo soáng Vieät phaùt-xuaát töø kinh-
caùc thôøi-ñaïi, gaëp caùc caûnh-ngoä eùo-le, caùc nhaø tö töôûng nghieäm soáng hoøa-haøi qua ngheà troàng luùa nöôùc, qua caùi
Vieät vaãn traøn ñaày hy-voïng. Hoaøng Quang, moät danh nhìn lieân-töôûng vaø töông-dung ñoái-öùng, noù hoùa-giaûi,
só thôøi leâ Maït, thôøi toái-taêm cuûa lòch-söû daân-toäc, trong ñieàu-hôïp caùc maâu-thuaãn giöõa hai ñaàu cöïc-ñoan cuûa caùi
baøi “Hoaøi Nam khuùc” ñaõ cao ngaâm: bieát phaân-bieät.

Ñaïi haøn chi haäu, taát höõu döông xuaân”, (Sau giaù Caùi bieát phaân-bieät hai ñaàu cöïc-ñoan - coù khoâng,
reùt, aét xuaân sang). toát xaáu, thieän aùc, v.v... laø nguyeân-nhaân phaùt-sinh caùc tö-
töôûng “duy” (duy taâm, duy vaät, duy sinh, duy lyù, duy
Söï tuaàn-hoaøn cuûa thôøi tieát, “ xuaân sinh, haï tröôûng, thaàn,...) ñoái-nghòch nhau, tranh-chaáp moät maát moät coøn,
thu lieãm, ñoâng taøn” (Xuaân sinh-soâi naûy-nôû, haï tröôûng gaây ra chieán-tranh trieàn-mieân khaép nôi. Noù cuõng laø
thaønh, thu heùo, ñoâng taøn), ngay sau muøa ñoâng laø xuaân nguyeân-nhaân phaùt-sinh ñoái nghòch, hoãn-loaïn, khuûng-
sang, neân môùi noùi “Xuaân baát taän, trôøi cho coù maõi.” hay hoaûng, beá-taéc, laøm khoå-luïy con ngöôøi trong ñôøi soáng
“Xuaân khöù, xuaân lai xuaân baát taän.” Ñoù laø lyù-do tin töôûng vaät-chaát vaø tinh-thaàn...
vaøo nguoàn soáng tröôøng cöûu.
Xaõ-hoäi Vieät voán laø xaõ-hoäi noâng-nghieäp. Qua
* Lyù töông-ñoái (Tö duy ñoái-öùng) : cheá-ñoä quaân ñieàn (chia ñeàu ruoäng ñaát), noâng daân naøo
cuõng coù ruoäng ñeå caøy caáy, sinh nhai, trong khi ñoù nhieàu
AÂm - Döông tuy ñoái-laäp, nhöng thoáng-nhaát treân quoác gia, ngay caû ôû AÙ Chaâu, vì khoâng coù cheá-ñoä
moät truïc, nhö hai cöïc Baéc - Nam treân ñiaï-baøn, nhö cha quaân ñieàn, hay boû cheá-ñoä ñoù maø noâng daân bieán thaønh
vôùi meï trong gia-ñình, laø lyù “Thaùi hoøa” trong trôøi noâng-noâ. Ngheà noâng gaén lieàn vôùi moâi-tröôøng thieân-
ñaát,... nhieân vaø xaõ-hoäi, neân tö töôûng cuûa noâng-daân laø haøi-
hoøa,
Söï soáng baét nguoàn töø nöôùc. Nöôùc caàn-thieát cho
söï soáng cuûa con ngöôøi, nhöng nöôùc cuõng laø moái hieåm- Ruû nhau ñi caáy ñi caøy.
hoïa ñe-doïa con ngöôøi, naøo laø cheát ñuoái, ñaém thuyeàn, Baây giôø khoù nhoïc, coù ngaøy phong löu.
soùng thaàn, möa baõo, luõ luït. Nöôùc laø moät tai hoïa lôùn Treân ñoàng caïn, döôùi ñoàng saâu
maø daân Vieät xöa ñaõ phaûi lo choáng ñôõ vaát-vaû. Naïn luõ- Choàng caøy, vôï caáy, con traâu ñi böøa”
luït ôû ñoàng-baèng soâng Hoàng ñaõ phaûn-aûnh trong caâu
chuyeän Sôn Tinh vaø Thuûy Tinh... (Ca Dao)

Töø kinh-nghieäm soáng cuï-theå cho thaáy nöôùc Treân thöïc-teá cho thaáy ñôøi soáng con ngöôøi coù
töông-quan chaët-cheõ vôùi vuõ-truï (töï nhieân), ñoàng thôøi
Trieát Hoïc Vieät Nam 12
Thaùi Vieät DK. 9

thöôøng haèng tieáp-xuùc vôùi tha nhaân trong xaõ-hoäi ôû moïi Vaát-vaát vô-vô cuõng nöïc cöôøi!
sinh-hoaït, vaø luoân-luoân nhôø tö-tuôûng daãn daét trong moïi Caêm-caêm, cuùi-cuùi coù hôn ai ?
hoaït-ñoäng. Vì th‰, thôøi Lyù, Traàn ñaõ hoøa-hôïp ñaïo lyù coå Nay coøn chò chò, anh anh ñoù,
truyeàn (ñaïo Noäi) vôùi tam giaùo (Phaät, Khoång, Laõo) laøm Mai ñaõ oâng oâng, muï muï roài.
moät. Nhôø vaäy ñaõ ñem laïi gaàn 400 naêm thònh-ñaït. Coù coù, khoâng khoâng lo heát kieáp
Khoân khoân, daïi daïi, cheát xong ñôøi.
* Tính khoâng cÓ chaáp (linh-ñoängï) Chi baèng laùo-laùo, lô-lô vaäy
Nguû nguû, aên aên, noùi chuyeän chôi.
Nöôùc khoâng coá-chaáp ôû moät hình-thöùc naøo, thích-
nghi vôùi moïi hoaøn-caûnh, ôû baàu thì troøn, ôû oáng thì daøi, ôû (Voâ Danh)
ao thì ngöng, ôû soâng thì chaûy. Thôøi-tieát laïnh ôû 32 o F thì * Laïc quan veà ñôøi soáng :
ñoïng laïi thaønh nöôùc ñaù. Trôøi bình-thöôøng ôû theå loûng, khi
noùng böùc thì boác hôi. Muoái hay ñöôøng boû vaøo trong nöôùc Kinh-nghieäm ñôøi soáng qua thôøi-gian lao taùc vôùi
ñeàu bò hoøa tan (deã-daøng dung hoùa). Nöôùc dung-naïp taát-caû, ñaát-ñai, vaø thôøi-tieát, ngöôøi noâng-daân nhaän thaáy muøa
nhöng vaãn giöõ ñöôïc baûn chaát nöôùc cuûa mình. ñoâng khoâng bao giôø vónh-vieãn, maø ñöôïc keá tieáp baèng
söï hoài-sinh cuûa thieân-nhieân, moät bieåu-hieän caùc traïng-
Chính ñöùc tính “voâ chaáp” ñaõ cho thaáy baûn-chaát baát thaùi môùi, vaø voâ-haïn cuûa söï soáng. Khoâng coù gì cheát
ñònh hình, vaø baát ñònh theå cuûa nöôùc; aûnh-höôûng ñeán tính vónh-vieãn, taát-caû ñeàu quy vaøo ñieåm khôûi-thuûy ñeå môû
khoâng chaáp-nhaët vaøo moät heä-thoáng tö-töôûng, moät tín- ñaàu cho moät muøa xuaân töôi ñeïp.
ngöôõng hay moät chuû-nghóa naøo. Chính vì theá maø Nho -
Laõo - Phaät toång-hôïp, hoøa-haøi döôùi thôøi Lyù - Traàn (Tam Kinh-nghieäm naøy gaây neân tinh-thaàn laïc-quan vaø
giaùo ñoàng quy). yeâu ñôøi, lieân-quan ñeán nguoàn soáng tröôøng-cöûu (sinh
sinh, hoùa hoùa), nhaân loaïi xoaùy theo hình troân oác coù nuùt
Ñaïo cuûa Laõo Töû tuy xa vôøi thöïc-teá, nhöng lyù- teát (coù nuùt teát nghóa laø coù tieán boä, maø khoâng bò tuït laïi
töôûng thanh-thoaùt tuyeät vôøi cuûa Laõo hoïc ñaõ roïi roõ tính- tình traïng cuõ), sinh sinh chi vò dòch) vaø söï tuaàn-hoaøn
chaát “traàn tuïc”, thoâ-keäch cuûa toå-chöùc xaõ-hoäi vôùi cöông- qua thôøi tieát (xuaân, haï, thu, ñoâng).
thöôøng traät-töï theo Khoång hoïc.
“Eveything has sprung from immortal life and is
Cuøng moät chieàu höôùng vaø coøn maïnh hôn Laõo hoïc vibrating with life, for life is immense” (Moïi vaät ñeàu töø
laø Phaät hoïc. Ñaëc-tính cuûa Phaät hoïc laø khoâng löu yù ñeán nguoàn soáng tröôøng-cöûu xuaát-hieän vaø rung ñoäng vôùi
vaán-ñeà toå-chöùc vaø ñieàu-haønh xaõ-hoäi. nguoàn soáng thì voâ haïn, voâ bieân.) R. Tagore.

Töø ñoù, oâng cha cuõng yù thöùc ñöôïc raèng moïi haønh- Söï tuaàn-hoaøn nguyeân-thuûy phaûn chung (böôùc ñaàu
ñoäng muoán ñaït keát-quaû toát phaûi bieát tuøy thôøi, tuøy choã, tuøy laïi quay veà choã cuoái) töông-töï nhö voøng troøn, ñaâu cuõng
vieäc, tuøy ngöôøi, (tuy thôøi chi nghóa ñaïi tai). laø khôûi ñieåm, vaø cuõng laø chung ñieåm. Ñoù laø voøng troøn
noùi veà phöông-dieän toaøn-theå tuyeät-ñoái, coøn ôû phöông-
Cuoäc ñôøi laø söï bieán-chuyeånkhoâng ngöøng. Vôùi taâm dieän phaàn boä töông-ñoái, hieän -sinh thì luoân-luoân coù söï
söï naøy, Khoång Töû khi ñöùng treân caàu, troâng nöôùc chaûy voäi ñoåi môùi. Noùi caùch khaùc, thì ñaáy laø moät voøng troøn xoaùy
than-thôû: “Theä gæa nhö tö phuø, baát xa truù daï = Treân caàu, troân oác (voøng troøn töø taâm ñieåm xoaùy roäng daàn leân). Nieàm
döôùi soâng, ngaøy ñem nöôùc chaûy khoâng ngöøng!”
Thaùi Vieät DK. 11
Neân chaêng:

Trieát Hoïc Vieät Nam 10

Chuùa Giaùo, vaø “Töø Bi” trong Phaät Giaùo ôû choã chuù coù theå chôû thuyeàn nhöng cuõng coù theå laøm cho ñaém
troïng veà nhaân sinh, soáng ñoäng, soáng thöïc, khoâng bò thuyeàn. Trieát-lyù soáng ñoù ñöôïc huyeàn-thoaïi-hoùa vaø
ñoùng khung trong moät heä-thoáng suy luaän; khoâng buoäc baùc-hoïc hoùa qua bieåu-töôïng toå keùp Tieân Roàng vôùi
theo moät ñieàu-kieän naøo. oùc töôûng-töôïng voâ cuøng phong-phuù, ñaày saùng-taïo
treân neàn-taûng tö duy cuûa ñoái-öùng vôùi caùi nhìn lieân
Nhaân trong Khoång giaùo ñi ñoâi vôùi lyù trí; baùc-aùi töôûng : Töôùng vaø duïng cuûa Roàng laø döông, nhöng
trong Thieân Chuùa giaùo ñi ñoâi vôùi laøm ñeïp loøng Chuùa, theå cuûa Roàng laø aâm (ôû döôùi nöôùc, tieàm phuïc); töôùng
hay muoán ñöôïc ban ôn phöôùc, giaùo daân phaûi thôø laïy vaø duïng cuûa Tieân laø aâm, nhöng theå laïi laø döông
Thöôïng ñeá, vaø con ngöôøi chæ laø nhöõng toâi tôù heøn moïn (ôû treân nuùi, töôi saùng).
cuûa Thöôïng ñeá! Töø bi trong Phaät giaùo ñi roäng ñeán chuùng
sinh (vaïn vaät)... Bao-quaùt trong vuõ-truï, khoâng moät choán naøo,
phuùt naøo khoâng coù aâm döông. Trong “aâm coù döông,
* Tính thaêng hoa (boác hôi) : trong döông coù aâm”. Dieãn roäng ra: non - nöôùc, döông
noùng - aâm laïnh, cöùng - meàm, ñoäng - tónh, ... tuy hai maët
Ngoaøi tính baát ñònh hình, baát ñònh theå, dung naïp, nhöng moät theå. Baát-cöù vaät gì cuõng coù “aâm vaø döông”,
hoøa-tan, thích-nghi, töï-do, bình-ñaúng, v.v... nuôùc coøn caû hai laø moät, khoâng theå taùch rôøi nhau. Khoâng coù khí
coù tính boác hôi (thoaùt xaùc), döùt-boû taát-caû . Cho neân. (döông) thì khoâng coù caùi sinh, khoâng coù aâm thì khoâng
ngoaøi oùc thöïc-teá, taâm hoàn ngöôøi Vieät coøn coù khuynh- coù hình. Khi aâm cöïc thì döông baét ñaàu manh nha;
höôùng döùt-boû danh lôïi (nhö thaùnh Taûn Vieân, thaùnh ngöôïc laïi döông cöïc thì aâm naûy nguoàn (AÂm - döông
Gioùng), döùt-boû duïc-voïng thaáp heøn, höôùng tôùi chaân - tieâu tröôûng, phaûn phuïc tuaàn hoaøn”, ñoù laø lyù vaän haønh
thieän - myõ, vöôn tôùi nhöõng giaù-trò tinh-thaàn sieâu-vieät cuûa trôøi ñaát.)
vónh-cöûu.
Coù leõ thaám-nhuaàn saâu xa quy-luaät naøy, neân ca-
Töï laéng trong, töï thanh-loïc, töï boác hôi, vöôït- dao, tuïc-ngöõ Vieät coù nhöõng caâu nhö :
thoaùt theå loûng trôû thaønh theå khí, gôïi leân hình-aûnh töï
löïc, töï thaéng nhöõng yeáu heøn, thuù tính, ích-kyû, ñoá-kî,... “Cuøng taéc bieán”, “Cöïc laïc sinh bi ” laø trong
coøn aån-taøng trong taâm trí. Noùi caùch khaùc, töï thaéng laø tuyeät-ñoái ñaõ coù töông-ñoái vaäy.
laøm chuû nhöõng caûm thuï, nhöõng xuùc-ñoäng, nhöõng tö-
töôûng heïp-hoøi, coá-chaáp. Töï thaéng laø tieán-trình daãn tôùi Loái tö duy ñoái öùng laø tuï ñieåm hoùa-giaûi ñoái-laäp,
nhaân chuû . Ñoù laø ñieàu-kieän caàn vaø ñuû ñeå nhaân tính vöôït-thoaùt maâu-thuaãn, ñöa ñeán toång-hôïp hoøa-haøi (ñoái
laøm chuû tö duy vaø haønh-ñoäng. laäp thoáng nhaát). Thaàn toå keùp Tieân Roàng laø bieåu-
töôïng ñoái öùng, dieãn-ñaït quan-nieäm ñoái-laäp thoáng-nhaát
Baøn tôùi tinh thaàn “thaêng hoa” (töï laéng, töï thanh trong tö duy ngöôøi Vieät .
loïc) töùc laø noùi ñeán “thanh danh”, hay tinh thaàn töï troïng.
Noùi ñeán “thanh danh” (Danh thôm, Tieáng toát), khaùc vôùi Ñaây laø cô -sôû aûnh-höôûng söï hình thaønh tinh-thaàn
“coù tieáng taêm, coù uy quyeàn baét ngöôøi khaùc suy toân ”. toång-hôïp vaø dung-hoùa cuûa daân-toäc Vieät.

Söï soáng thaät laø quùy, nhöng bieát cheát nhieàu khi Baøn ñeán “leõ töông ñoái” ôû ñôøi, ta thöôøng nhôù ñeán
truyeänù - “Naêm anh muø sôø voi ”. ÔÛ ñieåm naøy, ta thaáy
Trieát Hoïc Vieät Nam 16
Thaùi Vieät DK. 13

taâm tö ngöôøi Taây phöông thích-hôïp vôùi luaän-lyù ñôn Vì maây cho nuùi leân trôøi,
thuaàn, hay laø hay, dôû laø dôû, khoâng coù caùi hay dôû cuøng Vì côn gioù thoaûng, hoa cöôøi vôùi traêng.
chung trong moät theå duy nhaát. Hoï khoù töôûng-töôïng ñöôïc
coù caùi bao goàm ñöôïc caû vuoâng troøn, ñaày vôi vaøo moät hay Non xanh bao tuoåi non giaø?
theå... Vì chöng söông tuyeát hoùa ra baïc ñaàu!
(Ca Dao)
Chính theo leõ “töông ñoái” ôû ñôøi, maø ca-dao Vieät
môùi coù caâu: Phaûi ngöôøi maø cuõng phaûi ta ”. Ñôøi soáng Ñeán vaät voâ-tri cuõng ñöôïm neùt nhaân sinh:
Vieät, neáp soáng Vieät haàu-nhö gaén lieàn vôùi nhöõng nguyeân-
lyù töông-ñoái, caân-baèng, trung chính: Khaên thöông nhôù ai, khaên rôi xuoáng ñaát?
Khaên thöông nhôù ai, khaên vaét treân vai?
Töông-ñoái ñoái-laäp giöõa caùc vaät theå, tö kyû lieân- Khaên thöông nhôù ai, khaên chuøi nöôùc maét?
heä töông-ñoái vôùi nhau maø vaän-ñoäng cuøng ñi ñeán theá Khaên thöông nhôù ai maø ñeøn khoâng taét?
quaân-bình. ÔÛ ñôøi coù dò-bieät neân coù maâu-thuaãn. Song Khaên thöông nhôù ai, maét nguû khoâng yeân?
coù dò-bieät môùi coù keát-hôïp hoøa-haøi nhö hai cöïc töø tröôøng
cuûa moät thoûi nam-chaâm . AÙp-duïng vaøo xaõ-hoäi, chính- (Ca Dao)
trò, coù chaáp-nhaän dò-bieät môùi coù töï-do daân-chuû.
Söï hoøa-haøi giöõa con ngöôøi vôùi thieân-nhieân ñöôïc theå-
* Tình nam nöõ vaø gia ñình: Tinh thaàn phoùng- hieän trong nhöõng ngaøy “Teát”, hoäi xuaân.
khoaùng vaø bình-ñaúng :
Caùc troø vui xuaân nhö “ñaùnh goøn”, “baét chaïch trong
AÛnh-höôûng ngheà noâng, ngheà chaân laám tay buøn, chum”,... ñuû chöùng-toû vaên hoùa Vieät khaùc vôùi vaên hoùa
gaàn-guõi thieân-nhieân, neân noâng daân Vieät giaøu tình-caûm, Hán. ÔÛ TÀu cho ñeán ngaøy nay, vì coát-loõi tinh-thaàn
bình-dò vaø phoùng-khoaùng. goác du-muïc, neân “troïng nam khinh nöõ ”.

Coøn böùc tranh naøo hoøa-ñoàng giöõa con ngöôøi vôùi Khi chöa coù taäp-quaùn Haùn Nho do boïn quan
thieân-nhieân hôn: laïi Taøu du-nhaäp, aùp-ñaët thì treân döôùi xaõ-hoäi Vieät
ñeàu troïng töï-do luyeán aùi (truyeän Tieân Dung vaø Chöõ
Gioù vaøo ve-vuoát maù ñaøo; Ñoàng Töû). . .
Maù ñaøo quyeän gioù, loái naøo gioù ra?
Nhö vaäy, Vieät hoïc laø moät söï-kieän coù thöïc, noäi
(Ca Dao) dung khaùc-bieät vôùi moïi hoïc-thuaät ñaõ du-nhaäp vaø
Thieân-nhieân mang tình ngöôøi, loøng ngöôøi traûi roäng thoáng trò xaõ-hoäi Vieät. Töø nhöõng hocï- thuaät cuõ nhö Nho
vaøo thieân-nhieân hoïc, Phaät hoïc,... ñeán nhöõng hoïc thuaät môùi nhö Christo-
grec-Latin, vaø Maùc-Xít - Leâ-Nin.
Vì söông cho nuùi baïc ñaàu,
Vì chöng gioù thoåi cho raàu-ró hoa! * Tinh thaàn bao-dung, nhaân aùi:

(Ca Dao) Nöôùc laø vaät coù theå thu nhaän taát caû, baát cöù thöù
Thieân-nhieân, caây-coû cuõng laây neùt laõng-maïn, tình- gì neùm vaøo nöôùc, dô hay saïch, muøi vò hay maàu saéc
töù cuûa con ngöôøi: naøo cuõng maëc, ñeàu chaáp-nhaän caû.

Trieát Hoïc Vieät Nam 14 Tình thöông yeâu cuûa daân Vieät khaùc vôùi loøng
“nhaân” trong Khoång giaùo, hay “baùc aùi” trong Thieân

Thaùi Vieät DK. 15

phía beân traùi toâi, anh Gaáu naèm ôû phía beân phaûi toâi, coøn coøn cao quùy hôn. Trong lòch-söû ñaõ coù nhieàu anh-huøng,
anh Coïp chòu khoù naèm ñaèng sau toâi. Caùc anh coù nghe duõng töôùng choïn caùi cheát nhaát thôøi laáy caùi soáng
leänh cuûa toâi thì môùi maéng ñöôïc trôøi. muoân thuôû.

Taát caû ñeàu nghe leänh cuûa Coùc. Saép ñaët xong ñaâu Soáng khoâng nhöõng soáng cho mình, maø coøn cho
ñaáy, Coùc môùi nhaûy leân maët troáng ñaùnh ba hoài aàm vang gia-ñình, quoác-gia vaø daân-toäc; soáng khoâng chæ cho hieän
nhö saám ñoäng. taïi, maø cuõng vì dó-vaõng, vaø töông-lai.

Ngoïc Hoaøng ñang nguû tröa moät caùch löôøi bieáng, Cho neân, vì danh thôm (danh-döï), ngöôøi ta coù
bò tieáng troáng loâi ñình ñaùnh thöùc daäy neân böïc-töùc, baét theå hy-sinh tính maïng ñeå baûo-toaøn.
thieân loâi ra xem coù chuyeän gì? Thieân Loâi löôøi bieáng voäi
phuûi buïi vaø maïng nheän giaêng daây treân löôõi buùa taàm seùt, Con coø maø ñi aên ñeâm
caém coå chaïy ra. Thieân Loâi ngaïc nhieân vì ôû ngoaøi cöûa Ñaäu phaûi caønh meàm, loän coå xuoáng ao
thieân ñình chaúng thaáy coù moät ngöôøi naøo caû, chæ thaáy moãi
moät con coùc xuø-xì xaáu-xí ñang ngoài cheãm-cheä treân maët OÂng ôi! OÂng vôùt toâi nao
troáng cuûa nhaø trôøi. Thieân Loâi heát nhìn con Coùc laïi nhìn Toâi coù loøng naøo, oâng haüng xaùo maêng
löôõi buùa taàm seùt khoång loà cuûa mình, vaø thôû daøi vì caùi buùa
to quaù maø Coùc nhoû quaù, ñaùnh chöa chaéc ñaõ truùng ñöôïc. Coù xaùo thì xaùo nöôùc trong
Chôù xaùo nöôùc ñuïc ñau loøng coø con.
Thieân Loâi beøn caém coå vaøo taâu Ngoïc Hoaøng. Ngoïc
Hoaøng nghe xong, böïc laém, beøn sai con Gaø trôøi bay ra (Ca Dao)
moå cheát chuù Coùc hoãn xöôïc kia. * Tình Non Nöôùc :

Gaø Trôøi vöøa hung-haêng bay ra thì Coùc ñaõ nghieán Noùi ñeán tình “non nöôùc”, chuùng ta laïi nhôù ñeán baøi
raêng ra hieäu, laäp töùc chaøng Caùo nhaûy ra caén coå gaø tha ñi thô “Quoác keâu caûm höùng” cuûa nhaø thô Tam Nguyeân
maát. Coùc laïi ñaùnh troáng loâi ñình. Ngoïc Hoaøng caøng giaän- Yeân Ñoå:
döõ, sai choù nhaø trôøi xoå ra caén Caùo. Choù vöøa xoàng-xoäc
chaïy ra thì Coùc laïi nghieán raêng ra hieäu. Laäp töùc anh Khaéc-khoaûi saàu ñöa gioïng löûng-lô,
Gaáu löøng-löõng xoå ra ñoùn ñöôøng taùt cho Choù moät ñoøn trôøi Ñaáy hoàn Thuïc Ñeá thaùc bao giôø?
giaùng. Choù cheát töôi. Naêm canh maùu chaûy ñeâm heø vaéng,
Saùu khaéc hoàn tan, boùng nguyeät môø.
Coùc laïi thuùc troáng loâi-ñình, ñaùnh thöùc Ngoïc Hoaøng. Coù phaûi tieác xuaân maø ñöùng goïi,
Ngoïc Hoaøng beøn sai ThieânLoâi ra trò toäi gaáu. Hay laø nhôù nöôùc vaãn naèm mô?
Ban ñeâm roøng-raõ keâu ai ñoù?
Thieân Loâi laø vò thaàn trôøi coù löôõi taàm seùt, moãi laàn Giuïc khaùch giang hoà, daï ngaån-ngô.
vung leân thì thaønh seùt ñaùnh ngang trôøi, thaønh saám ñoäng
boán coõi. Söùc maïnh cuûa Thieân Loâi khoâng ai bì ñöôïc. Ngoïc Ñeán ñaây cuûng taïm ñu ñeå chuùng ta suy ngaãm
Hoaøng yeân trí laàn naøy cöû ñeán oâng Thieân Loâi ra quaân thì nhöõng neùt ñeïp cuûa daân toäc ViŒt.
caùi ñaùm Coùc, Caùo aét haún laø tan xaùc. Vì theá khi oâng Thieân
Loâi vaùc löôõi taàm seùt ñi laø Ngoïc Hoaøng laïi co chaân naèm “Caây coù goác môùi xanh caønh töôi ngoän,
treân ngai vaøng maø nguû tieáp. Nöôùc coù nguoàn môùi bieån caû soâng saâu.”.

Trieát Hoïc Vieät Nam 20 M¶t th¿c th‹ nhân-loåi thÓng-nhÃt ngày nay Çang
manh-nha cÀn phäi vÜ®t qua nhiŠu vÆn-Ƕng khó-khæn

Thaùi Vieät DK. 17

m§i có th‹ trܪng-thành ljn sinh-hoåt hòa-ÇÒng, keá gì ñeå cöùu mình, cöùu muoân loaøi. Söùc maïnh cuûa chuùng
ÇÒng ti‰n. Ngay cä khi Çåt ÇÜ®c ljn tu°i trܪng-thành chæ ñeå baét naït nhau, chöù ñaâu coù theå laøm gì noåi oâng
Ãy, thì sinh-hoåt hòa-ÇÒng cÛng là m¶t vÜ©n hoa træm trôøi. Duy coù anh chaøng Coùc Tía beù nhoû, xaáu xí kia maø
s¡c, muôn hÜÖng chÙ không phäi m¶t s¡c, m¶t hÜÖng coù gan to. Anh tính chuyeän leân thieân ñình kieän trôøi ñeå
nào. laøm möa cöùu muoân loaøi. . . .

LÎch-sº nhân-loåi xÜa nay Çã có bi‰t bao nhiêu Khôûi ñaàu, chæ coù moät mình, nhöng anh ñaâu coù
tÜ-tܪng. NhiŠu tÜ-tܪng Çã làm cæn-cÙ cho tông-giáo, naûn. Ñi qua moät vuõng ñaàm khoâ, Coùc Tía gaëp Cua Caøng.
làm nŠn-täng cho cÜÖng-thÜ©ng Çåo-lš, làm khuôn thܧc Cua hoûi Coùc ñi ñaâu? Coùc beøn keå roõ söï tình vaø ruû Cua
cho các t°-chÙc, Çoàn-th‹; làm cæn-bän, ÇÜ©ng-lÓi cho cuøng ñi kieän trôøi. Ban ñaàu Cua ñònh baøn ngang. Thaø
giao-t‰, vÆn-Ƕng, truyên-truyŠn... cheát ôû ñaây coøn hôn, chöù Trôøi xa theá, ñi sao tôùi maø
kieän vôùi tuïng. Nhöng nhöõng con vaät ôû quanh Cua nghe
ñi‹n hình các hŒ tÜ-tܪng l§n nhÜ: Duy Tâm (Duy Coùc noùi laïi tranh nhau maø baøn ngang baøn luøi, laøm cho
ThÀn), Duy VÆt, Duy Sinh, Duy ThÙc, v.v....Çã gây nên Cua noåi giaän. Noùi ngang baøn ngang laø chuyeän cuûa Cua,
nh»ng bi‰n-cÓ vï-Çåi trong lÎch-sº nhân-loåi, nhÜng chÌ theá maø hoï laïi daùm tranh maát caùi quyeàn aáy, caùi quyeàn
vì hiŠu sai hay chÜa rõ vŠ ‘nhân tính’, và ‘nhân bän’ nên ñöôïc pheùp “ngang nhö Cua” cô maø. Theá la Cua laøm
con ÇÜ©ng xây-d¿ng cho nhân sinh cÕn g¥p nhiŠu tr¡c- ngöôïc laïi. Cua tình nguyeän cuøng ñi vôùi Coùc.
trª.
Ñi ñöôïc moät ñoaïn nöõa, Coùc gaëp coïp ñang naèm
* Tính-thaàn tích-cöïc ñaáu-tranh: phôi buïng thôû thoi-thoùp. Gaáu ñang chaûy môõ roøng-
roøng vaø khaùt chaùy hoïng. Coùc ruû gaáu vaø coïp ñi kieän
Tinh-thaàn tích-cöïc ñaáu-tranh ñaõ taïo neân söùc trôøi. Coïp coøn löôõng-löï thì gaáu ñaõ gaït ñi maø raèng:
soáng kyø-dieäu cuûa daân-toäc. Neáu ngöôøi ta kinh sôï khaû
naêng ñoàng hoùa cuûa noøi Hoa (Taøu), thì ngöôøi ta caøng - Anh Coùc noùi coù lyù, chaúng coù leõ chuùng mình cöù
boäi phuïc khaû-naêng “ñeà khaùng ” cuûa daân-toäc Vieät. Tinh naèm ôû ñaây ñôïi cheát khaùt caû ö . . .Ta theo anh Coùc
thaàn ñaáu tranh ñeå sinh toàn, ñeå baûo veä ñaát nöôùc, trong thoâi. Ñeán ngang nhö anh Cua coøn theo anh Coùc ñöôïc
truyeän “Coå Tích Nöôùc Nam” coøn ñeå laïi caâu chuyeän thì taïi sao chuùnh mình khoâng theo.
ngoä-nghónh, vaø vui nhoän laø truyeän “Coùc leân kieän oâng
Trôøi”: Caû boïn nhaäp laïi thaønh ñoaøn Ñi theâm moät chaëng
nöõa gaëp ñaøn ong ñang khoâ maät, vaø con Caùo bò löûa nöôùng
“Ngaøy xöûa ngaøy xöa, coùc vaãn saàn-suøi, xaáu-xí, chaùy xeùm loâng. Caû hai con vaät naøy cuõng haêng-haùi nhaäp
nhöng coùc noåi tieáng giöõa muoân loaøi laø moät con vaät tuy vaøo ñoaøn loaøi vaät ñi kieän trôøi do Coùc caàm ñaàu.
beù nhoû, nhöng raát gan daï. Gan coùc tiaù maø laïi. Vaøo moät
naêm, kh6ng roõ naêm naøo, trôøi laøm haïn haùn khuûng-khieáp! Coùc daãn caùc baïn ñi maõi, ñi maõi ñeán taän cöûa thieân
Naéng löûa heát thaùng naøy ñeán thaùng khaùc, thieâu chaùy ñình. Khi ñi treân ñöôøng, caû boïn ñeàu haêng-haùi, nhöng ñeán
caây coái, huùt caïn nöôùc soâng ngoùi, ñaàm hoà. Muoân loaøi tröôùc cöûa Trôøi oai nghieâm, boïn coïp, gaáu, caùo, ong, cua
khoâng coøn moät gioït nöôùc ñeå uoáng. Caùc con vaät to lôùn ñeàu sôï, duy chæ coù Coùc laø gan lieàn, doõng-daïc ra leänh:
huøng maïnh xöa nay, taùc oai taùc quaùi trong röøng ñeàu
naèm leø löôõi maø thôû ñeå chôø cheát, khoâng ai nghó ñöôïc - Baây giôø caùc anh phaûi nghe lôøi toâi. Kia laø chum
nöôùc cuûa Trôøi, anh Cua vaøo naáp trong aáy. Anh Caùo naáp ôû
Trieát Hoïc Vieät Nam 18
Thaùi Vieät DK. 19

3- Bieát veà chaân töôùng: Thieân Loâi vöøa huøng-hoå vaùc buùa taàm seùt ra ñeán
cöûa thieân ñình, thì Coùc ñaõ nghieán raêng ra leänh, laäp töùc
* Chaân töôùng cuûa töï mình. Chuû ngaõ ôû nôi chaøng Ong naáp treân caùnh cöûa bay vuø ra, vaø cöù nheø vaøo
ñaâu? Laáy göông naøo maø soi toû? * Chaân töôùng cuûa muõi Thieân Loâi maø ñoát. Noïc Ong ñoát ñau laém, muõi Thieân
söï vaät: Xaõ-hoäi vôùi töï nhieân, thaät laø hoãn-mang, phöùc- Loâi raùt nhö phaûi boûng. Nhôù laø ôû cöûa trôøi coù chum nöôùc.
taïp! Thieân Loâi voäi-vaøng vöùt caû buùa taàm seùt, nhaûy uøm vaøo chum
nöôùc chaïy troán. Naøo ngôø vöøa nhaûy uøm vaøo chum nöôùc, thì
* Chaân töôùng cuûa chaân-lyù: OÂi thoâi! Thaät anh Cua Caøng naáp trong ñoù töø bao giôø, ñaõ chôø saün ñeå
laø mòt-muø, laáy ñaâu laøm tuyeät-ñoái?. . . giöông ñoâi caøng nhö ñoâi goïng kìm, caép chaët laáy coå. Thieân
Loâi ñau quaù, gaøo theùt, gaøo theùt vuøng-vaãy vôõ caû chum nöôùc
Ñoâng, Taây, Kim, Coå: nhaø trôøi. Thieân Loâi tìm ñöôøng chaïy troán thì Coùc Tía laïi
nghieán raêng ra leänh. Laäp töùc Coïp naáp sau Coùc Tía nhaûy
Nho thì baøn ñeán “tính”, “meänh”; boå ra gaàm leân moät tieáng vang ñoäng xeù tan xaùc Thieân Loâi.
Phaät thì caàn “minh taâm huaán tính”, “ñaïi
giaùc”, “töï giaùc”. Ngoïc Hoaøng thaáy theá sôï quaù beøn xin giaûng hoøa vôùi
Laõo thì caàn hoïc “tu tieân”, “tröôøng thoï”ï, “toàn Coùc. Töø ñoù, heã Coùc nghieán raêng laø trôøi laäp-töùc ñoå möa,
chaân”. neân ñoàng dao coù caâu haùt raèng:
Gia Toâ caàn “thaùnh linh maëc-khaûi”, theå
nghieäm Chuùa Trôøi. Con coùc laø caäu oâng Trôøi,
-... Ai maø ñaùnh noù thì Trôøi ñaùnh cho.

Roài ra, caùi bieát cuûa loaøi ngöôøi ñi töø tuyeät- (Ca Dao)
ñoái luaän (dogmatisme) ñeán voâ-tri luaän (agnosticisme)
cho ñeán kinh-nghieäm luaän (pragmatisme), hoaëc giaû Thaùi Vieät DK. 21
voâ thaàn (atheùisme), höõu thaàn (theùisme), phaøm thaàn
(pantheùisme), hoaëc duy taâm söû quan, duy vaät söû
quan, duy sinh söû quan,... ba -beø- baûy-moái! Thaät laø
khoán-khoù khi muoán tìm caùi bieát, caùí soáng nôi minh...

C/ Ñònh-nghóa cuûa Trieát-hoïc:

Noùi ñeán “trieát hoïc ”, thöïc-söï ôû Phöông Ñoâng,
hai chöõ trieát-hoïc chæ môùi xuaát-hieän töø khi coù
phong-traøo vaên-hoùa AÂu Taây du nhaäp. Tröôùc ñoù,
ngöôøi ta thöôøng chæ baøn ñeán: Ñaïo hoïc, Taâm hoïc
hay Lyù hoïc. . . Tuy nhieân, neáu nghieân-cöùu kyõÕ veà
lòch-söû tö-töôûng vôùiø muïc-ñích hoaït-ñoäng cuûa tinh-

Trieát Hoïc Vieät Nam 24

B/ Nhu-cÀu cûa tri‰t-h†c; Thöôøng vaäy voâ danh vaêng-vaúng
Maø hay höõu thöïc bôøi-bôøi...
Ngay tØ xa xÜa, bi‰t bao nhiêu vÃn-ÇŠ Çã nêu lên,
nào là ông tr©i, bà ÇÃt (vÛ trø), nào là th‰ s¿, nào là than (Thái DÎch)
phÆn con ngÜ©i. ... Cùng m¶t câu hÕi, nhÜng tùy theo TÃt cä nh»ng l©i vÃn, than trên ÇŠu là nh»ng vÃn-ÇŠ
lÆp-trÜ©ng, chính-ki‰n, quan-Çi‹m,... mà có câu Çáp khác cûa Trieát Hoïc lÜu tâm t§i.
nhau.
Trang Töû noùi: “Ñöôøng soáng coù bôø, ñöôøng bieát
Khi con ngÜ©i g¥p cÖn khÓn-khó, ngÄng nhìn lên thì khoâng beán”. Cho neân tìm bieát laø tìm cheát. Nhöng
tr©i, dÆm chân trên ÇÃt, t¿ hÕi phäi chæng tr©i, ÇÃt kia Çã töø xöa tôùi nay, coù bieát môùi soáng ñöôïc, bieát laø ñieàu
gây nên? caàn-thieát cuûa soáng. Soáng ñi ñoâi vôùi bieát...

Thuª tr©i ÇÃt n°i cÖn gió bøi, Bieát laø caùi truïc cuûa soáng, Descartes noùi: “Je
Khách má hÒng nhiŠu n‡i truân-chuyên. pense donc je suis = Toâi soáng vì toâi bieát”. Bieát
Xanh kia thæm-th£m tÀng trên, laøcoâng-cuï cuûa ñôøi soáng, ñoàng-thôøi laø neàn-taûng vaø
Vì ai gây d¿ng cho nên n‡i này!... yeåm-trôï cuûa soáng.

(Chinh Phø Ngâm) Söï bieát cuûa loaøi ngöôøi coù theå chia lam ba phöông-
Không thoát khÕi sÓ phÆn ai-oán, chÌ Çành th°n- dieän:
thÙc trong chÓn phòng không hiu-quånh:
1- Bieát veà nguyeân-thuûy:
Cái quay búng s¤n trên tr©i,
M©-m© nhân änh nhÜ ngÜ©i Çi Çêm.... * Caùi caên-cô cuûa trôøi ñaát, töø ñaâu maø sinh
ra, caùi “toái thaùi sô”, caùi tö kyû nguyeân-nhaân (la cause
(Cung Oán Ngâm Khúc) en soi), caùi lyù-taéc hoaøn-thaønh vuõ-truï. Bieát ñeán ñaâu,
Coi cu¶c Ç©i nhÜ m¶ng äo, thúc-thû trܧc s¿ an vuõ-truï coù teân ñeán ñoù. Bieát thaåm-thaáu töø caùi cöïc
bài cûa Tåo-hóa: nhoû ñeán caùi cöïc lôùn, cho ñeán caû voâ cöïc.

Kìa th‰ cøc nhÜ in giÃc m¶ng * Caên-nguyeân cuûa söï vaät, ôû ñaâu maø ñeán
Máy huyŠn vi mª Çóng khôn lÜ©ng, (laø lyù? laø taâm? laø löïc?)
VÈ chi æn uÓng s¿ thÜ©ng
CÛng còn tiŠn ÇÎnh khá thÜÖng l† là. 2- Söï bieát veà cöùu-caùnh:
ñòi nh»ng kÈ thiên ma bách chi‰t
Hình thì còn, bøng ch‰t Çòi nau * Cöùu-caùnh yù-nghóa cuûa nhaân sinh - Soáng
Thäo nào khi m§i chôn dau ñeå laøm gì?
ñã mang ti‰ng khóc ban ÇÀu mà ra.
* Cöùu-caùnh giaù-trò cuûa nhaân sinh - Soáng
(Cung Oán Ngâm Khúc) coù yù-vò gì?

Sâu-r¶ng, bao-quát hÖn: * Cöùu-caùnh y-quy cuûa nhaân sinh - Soáng göûi
thaùc vŠ, bieát ñaâu laø queâ ôû?
Moät voøng khoâng ñaùy, ñaùy sinh ngöôøi
Thaùi Vieät DK. 23
Ngaûnh laïi troâng ñi maáy vieät khôi

Trieát Hoïc Vieät Nam 22

töï noù trôû thaønh moät “hieän ñeà” môùi, roài maâu-thuaãn thaàn, thì coù theå noùi: khoâng nhöõng Taây, maø Ñoâng
vôùi chính noù ñeå phaùt-hieän ra “phaûn ñeà” môùi. Hai Phöông ñeàu ñaõ coù trieát-hoïc töø laâu.
beân dung-hoøa vôùi nhau ñeå taïo thaønh “hôïp ñeà”. Cöù
nhö theá, bieän-chöùng phaùp laäp ñi laäp laïi. Trieát, nghóa ñôn-giaûn, laø pheùp lyù-luaän, tö-
duy giuùp ta heä-thoáng-hoùa nhöõng gì ta thaáy, bieát.
AÙp-duïng trong ñôøi soáng tinh-thaàn, vaên-hoïc,
kinh-teá, chính-trò, bieän-chöùng phaùp taïo ra söï tieán- - Trieát laø caâu traû lôøi veà nhöõng vaán-ñeà caên-
boä, tinh-thaàn daân-chuû cuûa AÂu Myõ. Loøng caàu tieán, baûn, nhö “Soáng” vaø “cheát”? Baûn-theå söï vaät
luoân ñoåi môùi, nhôø pheâ-bình, ñoái-laäp, tranh-luaän, ñeå (nhaân-sinh-quan, xaõ-hoäi-quan, ñaïo-ñöùc-quan, theá-
tìm caùch dung-hoøa caùc laäp-tröôøng khaùc-bieät, maø giôùi-quan,...). 1
tieán daàn ñeán söï hoaøn thieän, hoaøn-haûo, chöù khoâng
khö-khö cho mình laø ñuùng, trong khi chöa nhìn - Trieát, theo Hoà Thích trong “Trieát-Hoïc Söû
ñöôïc toaøn dieän cuûa vaán-ñeà. Thöïc Duïng” laø moân nghieân-cöùu nhöõng vaán-ñeà
thieát-yeáu, töø nguoàn-goác cuûa nhaân-sinh ñeå tìm ra
Baøn ñeán söï “phieán-dieän, hay nhìn moät maët”, moät giaûi-quyeát caên-baûn.
(thieáu tính-caùch “toaøn dieän”), truyeän “Naêm anh muø sôø
voi” keå laïi: “Moät hoâm coù moät ñoaøn xieäc ñeán moät thaønh- -Trieát laø caâu traû lôøi veà nhöõng vaán-ñeà nhö
phoá. Vì laø ñoaøn xieäc noåi tieáng, vaø coù nhieàu thuù vaät vaán-ñeà con ngöôøi - töø ñaâu? Vuõ-truï? Baûn-theå hoïc?
bieåu-dieãn nhöõng troø ngoaïn-muïc. Khi ñoaøn xieäc vaøo Huyeàn-hoïc?, ñaïo hoïc ? Lyù hoïc?, Sieâu-hình? Lyù hoùa
thaønh-phoá, caùc treû-em chaïy coi raát ñoâng, nhaát laø khi sinh?, v.v...
thaáy ñaøn voi, con bieát ñöa voøi quaán ngöôøi leân löng voi,
con bieát quøy hai goái tröôùc, con bieát ñöa moät chaân tröôùc -Caâu traû lôøi cuûa trieát naèm ôû ñaâu?
ñeå vaãy,....caùc em hoan-hoâ raàm trôøi, laøm maáy chuù xaåm
ngoài caùc heûm phoá cuõng naùo-nöùc muoán bieát voi hình thu - Thöa, naèm ôû moïi nôi, toaøn boä ñôøi soáng loaøi
øra sao, laø gioáng vaät nhö theá naøo maø tinh-khoân ñeán theá. ngöôøi.

Naêm oâng thaøy boùi muø (xaåm) lieàn ruû nhau ñeán Theo tri‰t-gia Emile Breùhier (1876-1952):
raïp xieác ñeå coi voi (thöïc söï laø ñi sôø voi). Sau khi ñöôïc “Trieát-hoïc laø moät hoaït-ñoäng cuûa tinh-thaàn
chuû ñoaøn “xieäc” ñoàng yù, anh naøi coi voi daãn 5 oâng coù heä-thoáng. Trieát-hoïc khoâng theå caét haún lieân-heä
thaøy boùi muø laïi leàu voi. Naêm oâng thaøy boùi muø, moãi oâng cuûa noù vôùi toaøn theå ñôøi soáng tinh-thaàn. Ñôøi soáng
sôø moät boä phaän cuûa voi. OÂng sôø voøi voi thì noùi “noù tinh-thaàn coøn dieãn-taû baèng caùc khoa-hoïc, toân-giaùo,
thun nhö con ñæa vó-ñaïi”, oâng sôø vaøo chaân voi noùi “noù ngheä-thuaät, cuoäc ñôøi xaõ-hoäi vaø luaân-ly ”ù.
gioáng nhö caùi coät nhaø”, oâng sôø vaøo tai voi thì noùi “noù
gioáng nhö caùi quaït to”, oâng sôø vaøo ñuoâi voi noùi “noù - Trieát-gia ñeå yù ñeán taát-caû giaù-trò tinh-thaàn cuûa
gioáng nhö caùi choåi”, oâng sôø vaøo ngaø voi thi hoâ noù thôøi-ñaïi mình ñeå phaùn-ñoaùn, bình-phaåm hay caûi-bieán
gioáng nhö caùi ñoøn xoùc gaùnh luùa”. chuùng. Khoâng coù nôi naøo maø khoâng coù moät coá-gaéng
ñeå toå-chöùc xeáp-ñaët caùc giaù-trò cho coù thöù-töï.
Theá laø naêm oâng caõi nhau, oâng naøo cuõng cho
chæ mình laø ñuùng, vì chính tay mình sôø thaáy, keát 1- Lyù Ñoâng A, “Taâm Lyù Thaàn Linh Hoïc/ Ñöôøng Soáng vaø
Ñöôøng Bieát”, Gioù Ñaùy xb. naêm, 1967.
Trieát Hoïc Vieät Nam 28
Thaùi Vieät DK. 25