มรณานุสติธรรม หลวงพ่อประสิทธิ์ ปุญญมากโร

ธรรมเทศนา ณ วัดป่ าหมใู่ หม่
(เรื่องมรณานุสตธิ รรม)

หลวงพอ่ ประสทิ ธิ์ ปญุ ญมากโร
วนั ท่ี ๒๖ มกราคม ๒๕๕๐

ฟังเสยี งซง่ึ เป็นเสยี งธรรมของพระพทุ ธศาสนามาชา้ นาน
ยาวมาถงึ ๒๕๕๐ปีน่ี นีค้ ือเป็นเสยี งธรรมของพระพทุ ธเจา้ ท่ีทา่ น
ไดแ้ สดงไวก้ บั โลกมนษุ ยเ์ รา ยาวนานซง่ึ อายขุ องพวกเราท่ีเกิด
กนั อยทู่ ่ีมาฟังธรรมอย่ขู ณะนีก้ ็มีนิดเดียว สเู้ สียงธรรมท่ี
พระพทุ ธเจา้ ทา่ นสอนมา ๒๕๐๐ กวา่ ปีไมไ่ ด้ เหตนุ นั้ วนั นีพ้ วก
เราก็ตอ้ งแสดงความตงั้ ใจ แสดงความดใี จในสถานท่ีฟังธรรม
แหง่ นี้ เพราะวา่ การฟังธรรมท่ีนีซ้ ง่ึ มีธรรมท่ที าํ ใหเ้ กิดขนึ้ เป็นตน้
ของงานก็คือทา่ นอาจารยก์ าํ แพง ผทู้ า่ นไดถ้ ึงแกช่ วี ิตหรอื
มรณภาพไปจากพวกเรา ก็ไดเ้ ป็นผทู้ ่ีไดท้ าํ การปฏบิ ตั ิธรรม การ
บาํ เพญ็ กศุ ลประกอบพธิ ีทางพระพทุ ธศาสนาใหเ้ กิดมีขนึ้ ท่ีน่ี
แลว้ ก็มีพวกญาติโยมหรอื ศษิ ยานศุ ษิ ยข์ องทา่ นท่ีเคารพนบั ถือ
ท่านมากมายหลายภาคหลายจงั หวดั มารว่ มกนั ทาํ บญุ ได้

1

รว่ มกนั ฟังธรรม ณ ท่ีแหง่ นี้ เราก็เป็นผทู้ ่ีไดย้ ินธรรมท่ี
พระพทุ ธเจา้ ทา่ นเทศนไ์ วย้ าวนาน

ใหพ้ วกเราตงั้ จติ ฟังดว้ ยความท่ีวา่ เรายงั มีบญุ เรายงั ไมไ่ ด้
ตายไปจากรา่ งกาย จากพระพทุ ธศาสนา ดงั ท่ีภาษิตท่ียกไวน้ นั้
วา่ มรณธมฺโมมหฺ ิ มรณํ อนตโี ต เราทกุ คนมีความตายประจาํ
รา่ งกายทกุ คน เรามีความตายประจาํ รา่ งกายแตเ่ รายงั ไมถ่ ึง
เวลาตาย เรายงั มีชีวิตอยู่ ไมเ่ หมือนอย่างอาจารยก์ าํ แพง ท่าน
ไดถ้ ึงแก่ความตาย ถงึ แกม่ รณะไป อนั นนั้ เรยี กวา่ เป็นธรรมท่ีเป็น
อดีตไปแลว้ สว่ นพวกเรายงั เป็นปัจจบุ นั ธรรมอยู่ คือยงั มชี ีวิตอยู่
แตย่ งั ไมต่ าย แตค่ วามท่ีเรายงั มีชีวติ อยู่ เราก็เป็นผทู้ ่ีมธี รรมทีนี้

ด่งั ท่านบอกวา่ เรามีรา่ งกายผชู้ ายผหู้ ญิงทกุ คนก็คือผมู้ ีธรรม
มีสมบตั ปิ ระจาํ ตวั ทงั้ หมด เราเป็นผทู้ ่ีไมไ่ ดฟ้ ังธรรมะของ
พระพทุ ธเจา้ เราไม่ไดค้ ดิ ใหเ้ ป็นธรรม เราคดิ วา่ ตวั ของเรา
รา่ งกายของเรา เรามีความผกู พนั ในรา่ งกายของเราธรรมดา มี
ชีวติ ขนึ้ มาตงั้ แตเ่ กิด แตพ่ ระพทุ ธเจา้ ทา่ นมาสอนใหเ้ รารูต้ วั ของ
เราวา่ เป็นธรรม เป็นสมบตั ทิ ่ลี า้ํ คา่ ในรา่ งกายในชีวติ ของเราแต่

2

ละคนน่ี สมบตั ิทงั้ หลายในโลกนีจ้ ะมีมากมายนบั ประมาณไม่
ถว้ น ทา่ นบอกวา่ ไม่มีคณุ คา่ เทา่ รา่ งกายของเราแตล่ ะคนซง่ึ มีไม่
มาก ไมก่ วา้ ง ไม่ไกล ไมใ่ หญ่ ท่านบอกอยา่ งนี้ น่ีคอื หลกั ธรรม
พระกรรมฐานท่ีทา่ นปฏิบตั แิ ละท่านไดฟ้ ังในจิตท่ีภาวนาอย่นู ่ี
ทา่ นจะไดย้ ินในจติ วา่ เป็นของท่ีมีคณุ คา่ มากเพราะวา่ สมบตั ิ
ทงั้ หลายในโลก อยา่ งท่ีพวกเราเป็นญาตโิ ยมน่ี เป็นฆราวาสน่ี
เราก็ม่งุ เราก็อยากจะไดส้ มบตั ิภายนอกใหห้ าไดม้ ากๆ ใหไ้ ดม้ ี
ใหไ้ ดเ้ หลือกินเหลอื ใชอ้ ยา่ งนี้ เราไมไ่ ดค้ ิดดธู รรมะคณุ ความดที ่ีมี
ในตวั เรา ไมเ่ ขา้ ใจวา่ สมบตั ทิ ่ีมีคณุ คา่ มากกวา่ คือพระธรรม
คาํ ส่งั สอนของพระพทุ ธเจา้ มคี ณุ คา่ มากกวา่ คอื ตวั ของพวกเรา
ซง่ึ เป็นหลกั สมบตั หิ รอื เป็นตน้ สมบตั ทิ ่ีเราไดม้ าจากเกิดคอื
รา่ งกายของพวกเรานี้

แตค่ วามคดิ ธรรมดาของเราเรยี กวา่ คนธรรมดาก็คิดวา่ ดี ท่ี
เรามีรา่ งกายใหเ้ ราไดเ้ ป็นเจา้ ของไดเ้ กิดไดม้ ีชีวิตอยอู่ ยา่ งนี้ เรา
คิดรูแ้ ตเ่ พียงเท่านี้ เราก็มีความรกั ความผกู พนั ความหวงแหนใน
รูปรา่ งกาย รกั ษารา่ งกายกบั จติ เป็นชีวติ คกู่ นั มาอยา่ งนตี้ ลอด

3

แตถ่ า้ เราเอามาปฏบิ ตั ทิ ีนี้ เราเอามารูต้ ามหลกั ธรรมคาํ สอน
พระพทุ ธเจา้ วา่ เป็นสถานท่ีท่ีเกิดท่ีมีในศาสนา มีธรรมะตลอดถงึ
มีพวกโภคะสมบตั ติ า่ งๆก็จะมีในรูปรา่ งกายของเราน่ที งั้ หมด
ทา่ นเลยเอาธรรมคอื คาํ สอนพระพทุ ธเจา้ ท่ีสอนไวก้ บั รา่ งกาย
สอนไวก้ บั ชวี ิตของพวกเราชาวพทุ ธเน่ยี แหละ สอนสบื ทอดกนั
มาตงั้ แตค่ รงั้ พระพทุ ธเจา้ ของเรายงั มพี ระชนมช์ ีพอยู่ ก็ยาวนาน
มาถงึ พวกเรา พวกเราก็ไดฟ้ ังตอ่ เน่ืองกนั มาจนตลอดถงึ พระอรยิ
เจา้ ครูบาอาจารยท์ ่ที า่ นปฏบิ ตั ิ ท่านฟังธรรมะของพระพทุ ธเจา้
สบื ทอดไมใ่ หข้ าดสายจนมาถึงพวกเราทกุ วนั นี้ ใหพ้ วกเราไดร้ ูว้ า่
ตวั ของเราเป็นหลกั ของพระพทุ ธศาสนาและเป็นท่ีมาของ
พระพทุ ธศาสนาและเป็นท่ดี บั ท่ีไปของพระพทุ ธศาสนาดว้ ย

อยา่ งท่ีวา่ ความตายอยา่ งท่ีเราเคยสวด เคยไดย้ นิ ประจาํ ใน
ชีวติ ของเรา เราก็พดู กนั ไดย้ นิ กนั ประจาํ ทา่ นใหเ้ รามารูม้ า
พิจารณามาปฏิบตั ิมาแกไ้ ขในเรอ่ื งของความตายน่นั ใหต้ งั้ สติ
ขนึ้ ไวก้ บั รา่ งกาย อยา่ งท่วี า่ มรณธมฺโมมหฺ ิ ใหร้ ูจ้ กั วา่ ความตาย
ของเราท่ียงั เป็นอยทู่ กุ วนั นี้ ยงั ไม่ถงึ เวลา ยงั ไมถ่ งึ เวลาตาย ยงั มี

4

ลมหายใจเขา้ ออกอยา่ งนี้ เราก็รูว้ า่ ความตายกย็ งั เป็นอนาคต
ยงั อย่ขู า้ งหนา้ ยงั ไม่มาถงึ ชีวติ คอื ลมหายใจเราปัจจบุ นั แตเ่ ราก็
นอ้ ม นอ้ มความตายท่ีอย่ขู า้ งหนา้ ท่ีมนั ยงั ไม่มาถึงเขา้ มาใสจ่ ิต
ของเราใหไ้ ดร้ ูข้ นึ้ ในปัจจบุ นั ในจติ ท่ีเรารูอ้ ยเู่ น่ียวา่ น่ีคอื ความ
ตาย ความตาย ชีวิตรา่ งกายของคนเรานนั้ เราปอ้ งกนั เรา
กาํ หนดเอาเองไม่ได้ เป็นชวี ติ ของพญามจั จรุ าชท่ีจะนาํ เราไป
หรอื จะกาํ หนดหรอื จะตดั สนิ ชีวติ ของเรา พญามจั จรุ าชท่านพดู
เป็นช่ือ เป็นช่ือของธรรม ถา้ พดู เป็นภาษาของเราก็เรยี กวา่ ความ
ตาย เป็นเจา้ ของกาํ กบั รา่ งกายของเรามาแตเ่ กิด ความแกค่ วาม
เจ็บความตายน่นั เป็นผกู้ าํ กบั พญามจั จรุ าชเป็นเจา้ ของควบคมุ
เราอยตู่ ลอด เราเป็นผทู้ ่ีใตอ้ าํ นาจอยใู่ นเครอื ขา่ ย อยใู่ นเชือกผกู
รดั ของพญามจั จรุ าช

จงึ วา่ มรณธมโฺ มมฺหิ เม่ือเรากาํ หนดเอาแตห่ ลกั ความตาย
มาเป็นธรรมขอ้ เดียวเทา่ นนั้ เราก็จะรูธ้ รรมขนึ้ รูจ้ กั วา่ ธรรมมนั
เกิดความตายเกิดจากรา่ งกายท่ีเรามีอย่เู น่ียแหละ แตเ่ ราไมต่ าย
มนั กท็ าํ ใหเ้ กิดขนึ้ อยา่ งท่ีเราทาํ กจิ ทกุ อย่างทกุ วนั นีเ้ รากท็ าํ เพ่ือ

5

ความตาย เราก็ทาํ เพ่ือปอ้ งกนั ตาย เรากเ็ พ่อื รกั ษาชีวิตไมใ่ หต้ าย
วา่ อยา่ งนี้ อยา่ งชาวบา้ นน่ีเราม่งุ หวงั ตงั้ ใจคดิ จะสรา้ งหลงั สมบตั ิ
ทรพั ยส์ นิ เงนิ ทองตา่ งๆอยา่ งนี้ เราก็มงุ่ มาเพ่ือวา่ เอามาไวเ้ พ่ือ
ปอ้ งกนั ตาย เพ่ือใชเ้ พ่ือบรโิ ภครกั ษาชีวิตรา่ งกายใหเ้ ป็นอยู่ อนั นี้
มนั ก็เป็นจดุ หมายเก่ียวกบั ความตายทงั้ หมดทีนี้ เหตนุ นั้ ถา้ เรา
กาํ หนดเรอ่ื งความตาย เราก็จะรูธ้ รรมไดด้ ว้ ยหลกั รา่ งกาย หลกั
ชีวิต หลกั ความตายท่ีมีประจาํ ตวั ของเราทกุ คนได้

เม่ือเรามากาํ หนดใหภ้ าวนามรณานสุ ติน่ี คอื มีสติระลกึ
อารมณเ์ ดียวเทา่ นนั้ คือเรอ่ื งความตายเทา่ นนั้ ใหม้ นั รูเ้ ร่อื ง จงึ ให้
รูด้ ว้ ยจติ ของเราท่ีเป็นความรูท้ ่ีมีอย่ทู ่ีเป็นหลกั ธรรมหลกั พระ
ศาสนาท่ีเราเอามาเป็นเครอ่ื งกาํ หนดดจู นมีผรู้ ูด้ ตู ามส่ิงท่ีไมม่ ี
ความตาย เอามากาํ หนด เอามาดอู ยา่ งท่ีวา่ เอามากาํ หนดมา
พจิ ารณารา่ งกายอยา่ งนี้ ทีแรกก็ตอ้ งฝึกเอามาคิดเอามากาํ หนด
เอามาพิจารณาใหม้ นั มีอารมณอ์ ย่ใู นตวั ของเรา ใหม้ นั มีความ
กระฉบั อยกู่ บั ตวั ของเรา ใหม้ ีความรูอ้ ย่ตู ดิ กบั ตวั ของเรา ดว้ ย
อาการความตายน่นั แลว้ ก็ใหน้ กึ วา่ มรณานสุ สติ คือสิง่ ท่เี ราเหน็

6

ท่ีเราดู เราพจิ ารณาอย่นู ่ีก็คอื ตวั ตายอนั นี้ คือเป็นตวั อยา่ งท่ีเรา
สวดกนั อยกู่ รรมฐาน ทกุ คนจะลว่ งพน้ ความตายไปไมไ่ ด้ ทา่ นวา่
อยา่ งนี้ เราก็รูอ้ ยวู่ า่ ไม่มีใครลว่ งพน้ ความตายท่ีมีรา่ งกายดว้ ยกนั
มาในโลกน่ี พวกท่ที กุ คนท่วั โลกเราก็จะเหน็ กบั ตามาประจาํ วา่
จะมีคนตายใหเ้ หน็ อย่ตู ลอดอยา่ งนี้ เราไมต่ อ้ งไปหาดู เรา
กาํ หนดมาดทู ่ีรา่ งกายท่ีตวั ของเรา เรามีอยเู่ ป็นผรู้ ู้ มีผทู้ ่ีบอกเร่อื ง
ความตายอยใู่ นตวั ของเรา แตเ่ ราไม่รูเ้ ร่อื งวา่ มนั เกิดมาจากไหน
มนั ทาํ ไมจงึ ตาย และใครมาทาํ ใหต้ าย เราก็จะไดแ้ กค้ วามรูอ้ ีก
เพ่ือจะไดม้ ีสติปัญญาท่ีเราอาศยั เขา้ ใจคณุ ธรรมะของ
พระพทุ ธเจา้ ท่วี า่ ตาย เพราะวา่ มนั มีเร่อื งท่จี ะใหเ้ ป็นใหต้ าย
อย่างท่ีวา่ ตน้ มนั ก็ไมต่ าย

ความเกิด อยา่ งท่ีวา่ ความเกิด ความแก่ ความเจบ็ ความ
ตาย อนั นที้ ่านถือวา่ เป็นธรรมทตู เป็นธรรมท่ีดี เป็นเทวธรรมท่ี
จะสอนใหเ้ ราเป็นเทวบตุ รเทวดาได้ เราเป็นญาตเิ ป็นโยมก็ถา้ มา
รูธ้ รรมอย่างนี้ เราก็เป็นจติ เทพจิตผดู้ หี ละทีนี้ เราไม่ไปทาํ บาป
ทาํ ทกุ ข์ ทาํ ผดิ คาํ สอนพระพทุ ธเจา้ กเ็ รยี กวา่ เป็นทางท่ีใหเ้ ราเกิด

7

เป็นเทพเป็นพรหมผดู้ ีได้ เพราะวา่ เรารูจ้ กั วา่ ท่ีเกิดท่ีมาของเรา
ความเกิด เราเกิดไดม้ าจากธรรม จากสมบตั ขิ องกรรมท่ีจาํ แนก
แบกแบง่ มาใหเ้ รา เราไดม้ าแลว้ เราจะตอ้ งรกั ษาปฏบิ ตั ิ จะตอ้ ง
ดแู ลใหด้ ี ไมใ่ หเ้ ป็นบาป ไมใ่ หเ้ สียหาย ไมใ่ หท้ าํ ลายตา่ งๆอย่างนี้
อย่างท่ีเรารบั ศีลมีศลี เราก็รบั มาเพ่ือรกั ษาสมบตั ิ รกั ษาชีวิต
รกั ษาความตายของเรานะแหละ คือคนมศี ลี แลว้ การรกั ษาดี
ปลอดภยั แลว้ คนมีศีลแลว้ ไมท่ าํ ผดิ ศีลไมค่ รา่ ชีวิตเขาแลว้ มนั ก็
ไมม่ ีความเสยี หาย ไม่มีความวิบตั ิ ไม่มวี ิบากเกิดขนึ้

ทา่ นบอกวา่ ตลอดถึงท่ีการท่เี รามาปฏบิ ตั ิจติ ของเราใหร้ ูจ้ กั
หลกั มรณานสุ ตธิ รรม เราก็เกิดความสงบจิต เกิดความสลด
สงั เวชในจติ ของเรา เพราะวา่ เราไมเ่ คยเขา้ ใจ เราไม่เคยปฏบิ ตั ิ
ไมเ่ คยเจรญิ สตใิ นหลกั มรณานสุ ตอิ ยา่ งนี้ พอเราปฏิบตั เิ อา มี
ความรูเ้ ขา้ ไปถึงจิตภายในของเรา เราก็เกิดความกลวั บา้ ง ความ
สลดสงั เวช ความท่ีจะเกิดปัญญาท่ีจะหาทางแกค้ วามเกิดตาม
หลกั ธรรมคาํ สอนของพระพทุ ธเจา้ หละทนี ี้ เราจะแกอ้ ยา่ งไร แก้
ไม่ใหม้ นั เกิดมนั ตาย เราจะตอ้ งมาแกม้ าเรม่ิ ตน้ หละทีนี้ เรา

8

จะตอ้ งมาปฏบิ ตั ิ จะตอ้ งมาแกท้ ่ีกรรมท่ีนาํ มาเกิด มาเกิดเป็น
รา่ งกายอยา่ งนี้ มนั มีความเกิดมนั มีรา่ งกายเป็นท่ีอาศยั จติ เป็น
ท่ีอย่เู ป็นเจา้ ของครองมาอยา่ งนี้ มนั ก็มาเกิด แตถ่ า้ มนั ไมม่ ี
รา่ งกายมนั เกิดไม่ไดห้ ละทนี ี้ อยา่ งท่ีใครเกิดก็เหมือนกนั สตั ว์
เกิดก็เหมือนกนั ทกุ ประเภทหละ มนั จะตอ้ งมีมาจากรา่ งกาย มา
จากท่ีกอ่ ท่ีเกิดอย่างนี้ แตถ่ า้ เราจะแก้ เราก็ตอ้ งแกท้ ่ีตายท่ีเกิด
อยา่ งน่ี จะไม่ใหม้ นั เกิด จะตอ้ งปอ้ งกนั จะตอ้ งถอดถอนจะตอ้ ง
แยกแยะสว่ นตา่ งๆออกอยา่ งนี้ อย่างท่เี รามีบา้ น เราไมใ่ หบ้ า้ น
เป็นรูปเป็นหลงั น่ีเราจะทาํ อยา่ งไร เราก็จะตอ้ งลอื้ เราก็จะตอ้ ง
ลา้ งจะตอ้ งถอนออกอยา่ งนี้ มนั ก็จะไมเ่ ป็นรูปเป็นหลงั หละทีนี้
ไมเ่ ป็นบา้ นไมเ่ ป็นท่ีอย่ขู องจติ

เหตนุ นั้ ทา่ นมาปฏบิ ตั ิเพ่ือแกค้ วามเกิดทีนี้ มาฟังธรรม มา
ฟังคาํ สอนของพระพทุ ธเจา้ ท่ีทา่ นมาปฏิบตั ิเพ่ือแกค้ วามเกิดใน
หลกั ธรรมทตู เรามาแกอ้ ยา่ งนีท้ ีนี้ เรามาปฏบิ ตั ิมาคดิ กนั มา มา
ใชป้ ัญญา ใชค้ วามรูท้ ่ีมีอยกู่ บั ตวั ของเราน่นั นะ่ เราก็มาดู มนั
เกิดท่ีไหน มนั เกิดท่ีกายท่ีกรรม มนั เป็นตวั ทาํ ตวั ประสงคต์ วั ปรุง

9

แตง่ ขนึ้ มาอยา่ งนี้ เราจะตอ้ งมาแกต้ รงนี้ แตค่ นเราอยา่ ง
ชาวบา้ นน่ีเคา้ ไมค่ อ่ ยคดิ จะแกเ้ พราะเขาตดิ โลกหลงโลกมานาน
ไมว่ า่ ใครนะ่ ตลอดถึงพระสงฆส์ ามเณรก็เหมือนกนั ถา้ เรามา
บวช เรายงั ไมป่ ฏิบตั ิ เราก็ยงั ไม่รูเ้ รอ่ื งแก้ ไมร่ ูเ้ รอ่ื งท่ีจะปฏบิ ตั ิ
จะตอ้ งมีผมู้ ีบารมี มีศรทั ธา มีปัญญาเกิดขนึ้ เสยี ก่อนถงึ จะรูจ้ กั
เร่อื งท่ีจะแกก้ รรมแกค้ วามเกิดได้ คอื เหน็ โทษเหน็ ทกุ ข์ กอ็ าศยั
ความเหน็ อนั นนั้ เป็นหลกั ท่จี ะเขา้ ไปแกค้ วามเกิดได้ อยา่ งเรา
ชาวบา้ นเราไมเ่ หน็ ธรรมเหน็ ทกุ ขท์ ีนี้ เราเหน็ ความสขุ เราเหน็
ความดี เราเหน็ วา่ รา่ งกายเราเป็นสง่ิ ท่ีเราเป็นเจา้ ของครอบครอง
เป็นผทู้ ่ีจะแตง่ เอาไดอ้ ย่างนี้ อย่างท่ีวา่ เราเจ็บไขไ้ ดป้ ่วยหรอื เรา
จะตายอยา่ งนี้ เราก็เกิดความทกุ ข์ เกิดความทรมานในจติ ใน
กายขนึ้ เพราะเราไม่ไดพ้ ิจารณาใหเ้ ห็นไปตามความเกิดความ
ทกุ ขค์ วามลาํ บากตา่ งๆน่ี เราเหน็ ความสขุ เราเห็นความสบาย
เราเหน็ ชีวิตท่ีเราไดอ้ าศยั ดว้ ยรา่ งกายของเรายงั ไม่มีอะไรท่ีจะ
เตอื นท่ีจะสอนเราทีน่ี อยา่ งเรายงั ไม่เจบ็ ไม่ป่วย ยงั อยดู่ ีสบายอยู่
น่ี แตว่ า่ หลงความสขุ ทีนี้ หลงรา่ งกาย แตถ่ า้ เวลามนั ทกุ ขเ์ อา

10

มากๆ หรอื เวลามนั ทกุ ขจ์ นปอ้ งกนั ไม่ได้ แกไ้ มไ่ หวถงึ ตายอยา่ งนี้
มนั ก็ไมม่ ีใครหละทีนที้ ่ีจะไปหลบหลกี ได้ ไม่มีใครท่ีจะปอ้ งกนั ไว้
ได้

นีถ้ า้ เราเขา้ ใจอยา่ งนีเ้ ราก็เป็นผทู้ ่ีจะตอ้ งเอาธรรมะท่ี
พระพทุ ธเจา้ ทา่ นสอนใหเ้ รามาแกค้ วามเกิด แก่ เจบ็ ตายน่นั ให้
ได้ เราก็แกไ้ ปไดใ้ นสว่ นท่ีเราพอรูไ้ ด้ สว่ นท่ียงั ลกึ ยงั มองไมเ่ หน็
เราก็ตงั้ ใจไวท้ ีนี้ เวลาเราทาํ บญุ เราทาํ ความดีตา่ งๆ เราฟัง
ธรรมะท่ีไหน เราก็เอาความรูธ้ รรมะ เอาคาํ สอนพระพทุ ธเจา้ ท่ี
ทา่ นสอนยาวมาตงั้ ๒๕๐๐กวา่ ปีน่นั เอามาปฏิบตั มิ าแกม้ าสอน
จติ ของพวกเราท่ีเราหลงตามมายาวนาน ตงั้ หลายพนั ปีน่นั น่ะ
เอามาแก้ คอื มนั ไม่รูจ้ กั ความทกุ ขร์ ูจ้ กั โทษ ไมร่ ูจ้ กั ความลมุ่ หลง
ในรา่ งกายอยา่ งนี้ เราก็จะไดเ้ อาความรูพ้ วกนีไ้ ปสอนจติ ของเรา
อย่างนี้ เอาไปทกั จติ ของเราใหม้ นั รูใ้ หม้ นั ต่ืนขนึ้ อยา่ งท่ีวา่ มนั มี
ความสขุ อย่างนี้ มนั สขุ ท่ีไหน ความสขุ ของรา่ งกาย ความสขุ ของ
ชีวติ ชาวบา้ นก็คือไดก้ ินอ่ิมนอนหลบั ไม่เจบ็ ไม่ไข้ ไมม่ ีโรคภยั
เบียดเบยี นทรมานแคน่ นั้ น่นั เรากม็ ีความสขุ ในชีวติ แตเ่ ราหาไป

11

จรงิ ๆหละทีนี้ แลว้ มนั ไปสขุ ท่ีไหน น่ี เราจะตอ้ งไลไ่ ป ในการท่ีเรา
ฟังธรรมเราก็จดจาํ หละทีนี้ เราก็ปฏิบตั ิเราก็ใชส้ ตดิ ไู ปอยา่ งนี้ ให้
รู้ ไม่ใช่วา่ เราสง่ ความรูค้ วามคดิ ไปนอกตวั เรา หรอื ไปใสเ่ สียง
ธรรมอย่างนีม้ นั ก็ไม่ถกู ท่ี เราจะตอ้ งนอ้ ม ตอ้ งกาํ หนดคนื มาหา
จิต หากายของเราใหร้ ูว้ า่ มนั เกิด มนั เป็นอยทู่ ่ีน่ี เรอ่ื งธรรม เรอ่ื ง
เทศน์ เรอ่ื งแสดงตา่ งๆน่ี มนั แสดงอย่ใู นท่ีของเรา อย่ใู นตวั ของ
เราหมด

อย่างท่ีวา่ มรณานสุ ติอยา่ งนี้ มนั ก็ตายใหเ้ ราเหน็ คือความ
ตายท่ีเป็นธรรมะท่ีสอนเราอยปู่ ัจจบุ นั ทา่ นบอกวา่ ก็คือความ
ตายสนั้ ๆ อยา่ งท่ีเราตายเวลาเรามาน่งั ฟังธรรมท่ีน่ี เราเกิดมาน่งั
แตเ่ ราน่งั นานมนั เหน่ือยแลว้ หมดเวลา เราก็ตอ้ งเลกิ ไป ก็ยา้ ยไป
ลกุ ไป น่ี มนั กต็ ายไปแลว้ ทนี ี้ เพราะมนั เกดิ ท่ีน่ีมนั ก็ตายท่ีน่ี ทา่ น
ใหเ้ อาความดคี วามรูต้ า่ งๆน่มี าสอนใหเ้ กิดเป็นปัจจบุ นั ขนึ้ ให้
เหน็ ความเกิดตายสนั้ ๆ ถา้ เราเหน็ อนาคตท่ีเราจะตายไปหลาย
สบิ ปีขา้ งหนา้ อยา่ งนี้ อนั นมี้ นั เป็นความท่ีไมถ่ กู ปัจจบุ นั ธรรม
ท่านวา่ ตอ้ งมาดชู ีวติ ปัจจบุ นั สนั้ ๆอยา่ งนี้

12

แลว้ ก็ยงั สนั้ เขา้ ไปอกี คอื ดลู มหายใจเขา้ ออกของเรา คือดู
ชีวติ ท่ีละเอยี ดออ่ นท่ีสนั้ ทา่ นจงึ สอนใหเ้ ราภาวนา ใหอ้ านาปาน
สติ ใหก้ าํ หนดดลู มหายใจเป็นเครอ่ื งประกอบอนั นี้ ก็อาศยั วา่
บอกใหเ้ รารูค้ วามตายอนั สนั้ ความตายปัจจบุ นั ท่เี รามีอยู่ คอื
ตายอย่างท่ีวา่ เกิด…เราหายใจเขา้ ไป มนั เกิด มนั ไดเ้ ขา้ ไปขา้ ง
ในตวั แตห่ ายใจออกไปมนั กต็ ายไป แตต่ ายไปแลว้ มนั อยากเกิด
อกี เราก็สดู ลมหายใจเขา้ มาอีกอย่างนี้ สดู เขา้ มาอีก มนั หมด
คณุ คา่ ท่ีจะอยใู่ นตวั และก็ตอ้ งพน่ ออกไปอีกอย่างนี้ มนั เป็นการ
สอนความเกิดตายอย่ใู นตวั ของเราตลอดหละทีนี้

ถา้ เรากาํ หนดสตภิ าวนาอยา่ งนีม้ นั สอนใหเ้ รารูจ้ กั ความตาย
ในปัจจบุ นั รูจ้ กั ความตายในรา่ งกายของเราท่ีมีอยปู่ ระจาํ ทกุ คน
ใหร้ ูจ้ กั มรณานสุ สติ มีสตริ ูอ้ ยวู่ า่ เราตายทกุ ขณะทกุ ระยะทกุ
เวลาหละทีนี้ ไม่ใชร่ อวนั ตายในขา้ งหนา้ หลายปีขา้ งหนา้ อยา่ งนี้
หรอื บางทีเราคดิ วา่ เรายงั แข็งแรง หรอื เรายงั อายไุ ม่มาก เรายงั
ไมถ่ ึงเวลาตายอยา่ งนี้ เราก็คดิ ได้ แตค่ วามตายมนั ไมเ่ ป็นไปได้
อย่างนนั้

13

ก็ยกตวั อย่าง อย่างอาจารยก์ าํ แพงอย่างนี้ อายทุ า่ นก็ไมไ่ ด้
เขา้ แก่ชราหลายสิบปี แตท่ า่ นก็ตายมรณภาพไปดงั ท่ีพวกเรา
ไดม้ ารว่ มประชมุ ทาํ บญุ ในงานศพอยเู่ น่ยี พอรูข้ า่ ววา่ ทา่ น
มรณภาพ คนท่ีรูจ้ กั กนั ก็ยงั ต่ืนวา่ เอะ๊ ทาํ ไม ทา่ นก็ไมไ่ ดเ้ จ็บไข้
ไดป้ ่วยทรมาน แตไ่ ม่น่าจะตายอยา่ งนี้ เราก็พดู กนั ไปอยา่ งนนั้
แตเ่ รอ่ื งความตายมนั ไมเ่ ป็นไปตามท่ีเราพดู ตามท่ีเรานกึ มนั
เป็นไปไดส้ นั้ ๆง่ายๆอยา่ งนี้ อย่างท่ีวา่ ลมหายใจเขา้ มนั ไม่ออก
ลมหายใจออกมนั ไม่เขา้ ทา่ นก็บอกวา่ มนั ก็ตายเด๋ียวนนั้ เหตนุ นั้
คนท่ีมารูจ้ กั เรอ่ื งความตายในปัจจบุ นั ก็จะเป็นคนท่ีจะต่นื ขนึ้ คอื
รูช้ ีวิต รูธ้ รรมขนึ้ ในตวั รูจ้ กั ท่จี ะสรา้ งคณุ ความดใี หต้ วั เอง จะเป็น
คนไมป่ ระมาทในชวี ิตทา่ นวา่ เพราะวา่ เรอ่ื งชีวิตของเรานนั้ มนั
เป็นของท่ีมีนดิ มีไม่ย่งั ยืนนาน ทา่ นบอกวา่ เม่ือมีอะไรมากระทบ
ถกู ตอ้ งมนั ก็ตายงา่ ยๆอยา่ งท่ีเราเห็นกนั ท่วั ไปอยา่ งนี้

น่ีแหละเม่ือเราทา่ นทงั้ หลายไดร้ ูจ้ กั หลกั ธรรมท่ีเกิดจากการ
ท่ีเรากาํ หนดเอาความตายเป็นหลกั อย่างนี้ เราก็จะเป็นผทู้ ่ีรูจ้ กั
แก้ รูจ้ กั แกค้ วามตาย รูจ้ กั สบื สายมาจากความเกิด วา่ มนั มา

14

จากท่ีไหน มนั ก็มาจากความเกิด มนั ก็ตอ้ งมาถึงความตายได้
ตน้ กบั ปลายมนั ก็เป็นเครอ่ื งบอกใหเ้ รารูอ้ ย่างนี้ เราตอ้ งเอา
ความรูข้ องพระพทุ ธเจา้ ทนี ี้ ของพระพทุ ธศาสนาไปบอกไปสอน
จิตของเรา ไปวา่ กบั ความคดิ ของเรา ท่เี ราคิดเป็นเรอ่ื งของโลก
ธรรมดา อยา่ งท่ีเราพดู วา่ มรณธมโฺ มมหฺ ิ เราแปลวา่ เรามีความ
ตายเป็นธรรมดา ความตายเป็นธรรมดาแตถ่ า้ เรามาเขา้ ใจใน
หลกั ธรรมในการปฏิบตั ิ เรากร็ ูแ้ ตว่ า่ ความตายเป็นธรรมเทศนา
ความตายเป็นเคร่อื งสอนจติ ของเราใหร้ ูว้ า่ มนั เกิดมาจากท่ีไหน
แลว้ อะไรมนั ตายอยา่ งนี้ เราก็จะไดท้ บทวน จะไดใ้ ครค่ รวญแลว้
จะไดร้ ูเ้ รอ่ื งหละทีนี้

อะไรมนั ตายอยา่ งนี้ ก็รา่ งกายมนั ไมท่ าํ งาน ชีวติ ลมหายใจ
มนั หยดุ ทาํ งานอย่างนี้ ก็รูแ้ ลว้ วา่ คอื ความตาย แตส่ ว่ นจติ ของ
พวกเราดงั้ เดมิ น่นั มนั ไมต่ าย ทา่ นก็เปรยี บเหมือนวา่ จติ กบั
รา่ งกายก็เหมือนเจา้ ของกบั บา้ น เจา้ ของบา้ นกบั บา้ นอย่างนี้
เม่ือบา้ นเราอยไู่ มไ่ ด้ เราก็ตอ้ งยา้ ยออกไป เราจะตอ้ งเท่ยี วไปท่ี
อ่ืน แตส่ ว่ นบา้ นมนั ก็ตามเราไปไม่ไดท้ ีนี้ อย่างรา่ งกายนะ่ มนั ก็

15

อยตู่ ายอยกู่ บั ท่ี น่ิงอยกู่ บั ท่ี น่นั สว่ นเจา้ ของบา้ นมีอะไร เราจะ
เก็บสมบตั ิไปในบา้ นท่ีเราเกิดมาอย่ตู ลอดชีวิตของเราหลายสิบปี
แตล่ ะคน เราจะยา้ ยบา้ นไปท่ีอ่นื จะไปหาท่ีท่ีจะไปอยู่ ท่ีจะไปหา
ความดี ความสะดวกสบายตา่ งๆ อยา่ งเรายา้ ยบา้ นอยา่ งนีเ้ ราก็
จะตอ้ งอาศยั มรดกสมบตั ิท่เี ราหาไดจ้ ากบา้ นนี้ จากท่ีน่ีจากชาติ
นีท้ ่ีเราจะไปสรา้ งชาตหิ นา้ อนั นีเ้ ป็นสาํ หรบั ชาวบา้ นคนธรรมดา

แตพ่ ระพทุ ธเจา้ พระอรยิ เจา้ ท่านไม่ไดไ้ ปสรา้ งทีนี้ ทา่ นเอาไว้
กบั ท่ี ทา่ นไมไ่ ดไ้ ปกอ่ ไม่ไดไ้ ปเกิด เพราะทา่ นมีสมบรู ณแ์ ลว้
ทา่ นมีลน้ เหลอื พอ ทา่ นเอาทิง้ แลว้ อยา่ งพระพทุ ธเจา้ พระอรยิ
เจา้ ของเราทา่ นทงิ้ ใหโ้ ลกหมดทีนี้ เราก็จะมาไดส้ มบตั สิ บื ทอด
มาถงึ พวกเราทกุ วนั นี้ อยา่ งท่ีเรามีอยู่ เราไดอ้ ย่ทู กุ วนั นีก้ ส็ มบตั ิ
ของพระพทุ ธเจา้ ของบรรพบรุ ุษท่ีทงิ้ มา สงิ่ ทงั้ หลายท่ีเราไดอ้ ยู่
เราก็เป็นสมบตั ิของคนตายทงั้ นนั้ แหละทนี ี้ เป็นสมบตั ิท่ที ่านได้
ทิง้ มาแตเ่ รากห็ ลงมาเป็นเจา้ ของมาถือมาดใี จมาหวงแหนอะไร
ตา่ งๆกนั อย่างนี้ เพราะเราไม่รูท้ ่ีมาท่ีไป เราก็ถือวา่ เป็นเจา้ ของ
จรงิ ๆ เราใหค้ นอ่ืนเราแบง่ ใครเราก็ไม่ยอม ก็เกิดกิเลสขนึ้ เกิด

16

ความโลภขนึ้ เกิดความโกรธขนึ้ เกิดความหลงขนึ้ ก็เพราะเรามา
คิดเอา มาถือเอาอย่างนี้

น่ีแหละเม่ือพวกเราทา่ นทงั้ หลายไดถ้ ือเอาหลกั ความตาย
มาเป็นเครอ่ื งสอนจิต มาเป็นเครอ่ื งปลกุ จติ ของเราใหร้ ูข้ นึ้ ใหร้ ู้
จิตรูต้ วั ขนึ้ หละทีนี้ ใหร้ ูว้ า่ ท่ีเราถือวา่ ตวั ของเรา เราเป็นสมบตั ิ
ของเราหรอื ส่ิงตา่ งๆท่ีเราไดม้ า เราเป็นของเราทงั้ หมดอยา่ งนี้
อนั นีค้ วามคิดหลงคดิ ไมถ่ กู แตถ่ า้ เรารูว้ า่ เป็นสมบตั ิของธรรม
เป็นสมบตั ขิ องพระพทุ ธศาสนา เป็นสมบตั ขิ องท่านผรู้ ูท้ ่ีจะมา
สอนเราใหแ้ กไ้ ข ใหค้ นื ไวท้ ่ีเดมิ เราไมม่ าหวง เราไมม่ าผกู พนั
อย่างนี้ เราเสยี สละทกุ ส่ิงทกุ อยา่ ง อยา่ งท่ีเราเป็นชาวบา้ นอยา่ ง
นีก้ ็เหมือนกนั ถา้ เรารูธ้ รรมรูท้ ่ีมาของศาสนาของพระพทุ ธเจา้
ของเรา เราก็จะไดไ้ ม่หลงทางโลกทีนี้ เรากจ็ ะไดร้ ูก้ ายรูจ้ ติ ของ
เรา มีสติระลกึ ตวั อย่ใู นมรณานสุ ติตลอดน่นั น่ะ ถงึ เราพดู กนั
ท่วั ๆไป เราก็พดู อยอู่ ย่างท่ีเรามีคนตายมีญาติมีใครตอ่ ใคร
มากมาย ก็พดู กนั เวลาตาย ก็ เออ้ ไม่เหน็ ใครเอาสมบตั ิตดิ ตวั ไป
ไดซ้ กั อย่าง เราก็พดู แตเ่ วลาเราทาํ น่นั มนั ก็ไมเ่ ป็นไปตามคาํ พดู

17

ทีนี้ คือการทาํ มนั ยงั เป็นกิเลสมนั ยงั ความหลง ความถือตา่ งๆ
อยา่ งนี้ แตค่ าํ พดู เราก็พดู วา่ เอาไปไมไ่ ด้ แตก่ ิเลสมนั ไมว่ า่ มนั ก็
ทาํ ใหเ้ รารกั เราถือ เราหวงแหนตา่ งๆ น่ีคาํ พดู กบั การทาํ มนั ไม่
ถกู กนั

เหตนุ นั้ เรามาปฏิบตั เิ รามาฟังธรรมของพระพทุ ธเจา้ ให้
เขา้ ใจ รูจ้ กั โลกรูจ้ กั ธรรมหละทีนี้ สว่ นท่ีเป็นโลกก็คือใหอ้ ย่ตู าม
โลก สว่ นท่ีเป็นธรรมก็เอาเขา้ ไปไวใ้ นใจ แลว้ ไปปฏิบตั ใิ จใหม้ ี
ธรรมอยู่ มีสตมิ ีผรู้ ูอ้ ย่ตู ลอดทีนี้ น่นั นะ่ ท่านบอกวา่ เป็นท่ีของ
พระพทุ ธเจา้ พระอรยิ เจา้ นะน่นั เป็นธรรมท่ีไมต่ าย ท่ีทา่ นเรยี กวา่
อมตธรรม หรอื เรยี กวา่ อมรณะธรรม คอื เป็นธรรมท่ีไม่ตาย คือ
ธรรมของพระพทุ ธเจา้ แตท่ นี ีเ้ ราชาวพทุ ธทงั้ หลาย เราควรจะ
ปฏิบตั ิ ควรท่ีจะพจิ ารณาใหเ้ ขา้ ใจถงึ กเิ ลสของเราห่อหมุ้
มากมายหนาแนน่ เพียงใด เราก็พยายามท่ีจะขดั เกลา พยายาม
ท่ีจะแกไ้ ขตามสติกาํ ลงั ของพวกเราท่ีจะทาํ ไดท้ ีนี้ นอกนนั้ เราก็
ตอ้ งใชค้ วามอดทน ใชค้ วามศรทั ธาความวริ ยิ ะตา่ งๆใหเ้ ขม้ แขง็
ขนึ้ เพราะวา่ เรามาแกก้ รรมแกก้ ิเลสแกโ้ ลกท่ีเขามาหอ่ หมุ้ เรามา

18

ก่อนน่ี มนั หนาแนน่ มนั ลกึ ลบั เพราะวา่ โลกเคา้ เป็นเจา้ ของมา
กอ่ นอยา่ งนี้

สว่ นธรรมสว่ นศาสนา พระพทุ ธเจา้ ทา่ นมารูม้ าสอนตอน
หลงั ก็จะเอามาแกไ้ ข เราจะตอ้ งใชว้ ธิ ีใชก้ าํ ลงั ท่ีจะปฏบิ ตั ิทีนี้ ขดั
จติ ใจของพวกเราใหม้ นั รูจ้ กั ใหร้ ูจ้ กั ท่วี า่ ความตาย อยา่ งท่ีวา่
มรณา …มรณธมฺโมมฺหิ มรณํ อนตโี ต ซง่ึ เรามีความตายเป็น
ธรรมดาจะลว่ งพน้ ความตายไปไมไ่ ด้ เราก็จะไดร้ ูจ้ กั ทางแกไ้ ขที
นี้ จะแกไ้ ขไมใ่ หต้ าย คือแกไ้ ขท่ีจิตของเราน่นั แหละ ท่ีความคิดท่ี
ความเกิดท่ีมนั มีอยนู่ ่นั น่ะ ท่ีมนั เกิดน่นั เกดิ น่ีแลว้ มนั ก็ตายน่นั
ตายน่ี คิดท่ีน่ีก็เปล่ียนความคดิ ไปท่ีน่นั ก็ตายไปแลว้ เรอ่ื งลม
หายใจก็เหมือนกนั เราหายมาตงั้ แตว่ นั เกดิ จนถงึ ปัจจบุ นั น่ี เรา
นบั ไมถ่ ว้ นหละทีนีแ้ ตล่ ะคนน่ะ อย่างวา่ มากมาย แตเ่ ราไม่ไดต้ วั
หยดุ ไม่ไดต้ วั สงบ ไม่ไดต้ วั พกั อยา่ งพระพทุ ธเจา้ ของเรา อยา่ ง
นนั้ เราเอาชีวติ เอามรณานสุ สติมาสรา้ งความดี ซง่ึ เป็นเคร่อื งแก้
ความไม่รู้ บาปกิเลสตา่ งๆน่นั น่ะ ใหเ้ ป็นตวั แกไ้ ดท้ ีนี้ เกดิ เป็น
ความดีความรูข้ นึ้ มา เราก็แกไ้ ด้ เปล่ยี นแปลงความรูค้ วามคดิ ได้

19

เราก็จะเป็นผมู้ ีภมู ิ มีชนั้ มีธรรม มีเครอ่ื งอย่ทู ีนี้ เรยี กวา่ เป็นผทู้ ่ี
พน้ จากนรก ไม่ตกอบายภมู ไิ ด้ เพราะเรารูจ้ กั ทางหลีกทางแก้
อย่างนี้

เม่ือพวกเราทา่ นทงั้ หลายท่ีไดม้ าน่งั ฟังธรรมะ และกม็ าน่งั
บาํ เพญ็ บญุ ในงานศพอาจารยก์ าํ แพงผทู้ ่ีทา่ นไดถ้ ึงแกม่ รณภาพ
ไป เราผมู้ ีชีวิตอยเู่ รายงั มีรา่ งกายตวั ท่ีจะทาํ กรรมดีใหเ้ กิดมีในตวั
ของเราทกุ คน ท่ีเราจะตอ้ งมารูจ้ กั เรอ่ื งความตายใหเ้ ขา้ ใจชดั เจน
แลว้ เราก็เป็นผทู้ ่ีจะทาํ ความดใี หช้ ีวิตรา่ งกายของเรามีคณุ คา่
ตามฐานะกาํ ลงั ของเราแตล่ ะคน นอกนนั้ บญุ กศุ ลทงั้ หลายท่ี
ไดม้ าบาํ เพ็ญรว่ มกนั ในวนั นี้ บญุ ของเราท่ีเราได้ ก็อยา่ งท่ีเราเรม่ิ
พิธีทาํ มาน่นั นะ่ ไดฟ้ ังพระอภธิ รรม ไดส้ มาทานศีล ๕ ไดฟ้ ังพระ
สทั ธรรมเทศนาในหลกั ของมรณานสุ ติธรรมโม ใหเ้ ขา้ ใจเร่อื ง
ความตายซง่ึ มีประจาํ ตวั ของเราแตล่ ะคน แลว้ ใหร้ ูจ้ กั ท่จี ะปฏบิ ตั ิ
เพ่ือแกค้ วามตายใหห้ ายไปจากตน ใหเ้ ราหลดุ พน้ จากบาปกรรม
กิเลสตา่ งๆท่ีเคา้ เป็นเจา้ ของมาก่อนอยา่ งนี้ เราก็มีกศุ ลอนั

20

ย่งิ ใหญ่เกิดขนึ้ ในการฟังธรรมท่ีเรยี กวา่ ธมั มสั สวนมยั ก็เกิดขนึ้
ในใจ

บญุ กศุ ลทงั้ หลายใดท่ีพวกเราไดท้ าํ นีเ้ รากน็ อ้ มจิตรวมการ
อทุ ศิ สว่ นกศุ ลแผผ่ ลไปใหด้ วงจิตดวงวญิ ญาณของทา่ นอาจารย์
กาํ แพงผทู้ า่ นถึงแก่มรณภาพไปจากพวกเราน่นั ดว้ ยความ
เคารพรกั ความห่วงใยความท่ีคนุ้ เคยรูจ้ กั เป็นญาตมิ ติ รกนั มา
อยา่ งนี้ เราก็รว่ มแผเ่ มตตาจติ แผก่ ศุ ลไปใหท้ ่าน ใหด้ วงจติ ดวง
วิญญาณของท่านไดร้ บั รูแ้ ละไดอ้ นโุ มทนาในกศุ ลท่ีพวกเราทา่ น
ทงั้ หลายศรทั ธาญาตพิ ่ีนอ้ ง ตลอดถงึ บรรดาพระสงฆส์ ามเณรท่ี
เป็นเพ่ือนสหธรรมิกซง่ึ เป็นกาํ ลงั ในการอทุ ศิ สว่ นกศุ ลใหท้ ่านได้
รบั รูแ้ ลว้ ขอใหท้ า่ นไดร้ บั รูด้ ว้ ยดวงวญิ ญาณของทา่ น ใหท้ ่าน
ไดร้ บั อนโุ มทนาในกศุ ลทงั้ หลายนี้ ก็ขอใหท้ า่ นไดพ้ น้ จากทกุ ข์ มี
ความสขุ เจรญิ อย่ใู นศาสนาของพระสมั มาสมั พทุ ธเจา้ ดงั ได้
อธิบายมากพ็ อสมควรแก่กาลเวลา เอวงั กม็ ีดว้ ยประการะฉะนี้

ท่ีมา: https://youtu.be/tNtairDGxF4

21