วิมุตติจิต สมเด็จญาณ

วิมุตตจิ ติ
สมเด็จพระญาณสงั วร สกลมหาปรณิ ายก
บดั นี้ จกั แสดงธรรมะเป็นเครอ่ื งอบรมในการปฏบิ ตั ิอบรมจิต
ในเบือ้ งตน้ ก็ขอใหท้ กุ ๆ ทา่ นตงั้ ใจนอบนอ้ มนมสั การ พระผมู้ ี
พระภาคอรหนั ตสมั มาสมั พทุ ธเจา้ พระองคน์ นั้ ตงั้ ใจถงึ พระองค์
พรอ้ มทงั้ พระธรรมและพระสงฆเ์ ป็นสรณะ ตงั้ ใจสาํ รวมกาย
วาจาใจใหเ้ ป็นศีล ทาํ สมาธิในการฟัง เพ่ือใหไ้ ดป้ ัญญาในธรรม
จิตนีเ้ ป็นศนู ยก์ ลางแหง่ กรรม คือการงานท่ีกระทาํ ทกุ อยา่ ง
และแหง่ สขุ และทกุ ข์ กบั ทงั้ เป็นท่ีตงั้ แห่งทงั้ สว่ นดีอนั เรยี กวา่
บารมี ทงั้ สว่ นช่วั อนั เรยี กวา่ อาสวะ เป็นสงิ่ ท่ีมีคา่ อยา่ งย่งิ ใน
บคุ คลทกุ ๆ คน เป็นท่ีเก็บแห่งสง่ิ ท่ีประสบพบพานมาในอดตี
ทงั้ หมด เพราะฉะนนั้ จติ ตภาวนาการอบรมจติ จงึ เป็นสงิ่ จาํ เป็น
และเป็นสงิ่ สาํ คญั จะทาํ ใหป้ รากฏคณุ คา่ ของจิตย่ิงขนึ้ ๆ
พระสมั มาสมั พทุ ธเจา้ ขณะท่ีทรงบาํ เพ็ญเพียรเพ่ือความตรสั
รู้ ก็ไดท้ รงทาํ จติ ตภาวนา อบรมจิตนีใ้ หเ้ ป็นสมาธิอนั บรสิ ทุ ธิ์

1

และวิธีท่ที รงไดส้ มาธิอนั บรสิ ทุ ธิ์นนั้ ก็มิใชท่ รงไดจ้ ากคณาจารย์
ท่ีไดท้ รงศกึ ษาโดยเฉพาะ

คอื มใิ ช่ทรงไดจ้ ากท่านอาฬารดาบสกาลามโคตร ท่านอทุ ก
ดาบสรามบตุ ร แมว้ า่ ขนั้ ของสมาธิท่ีทรงศกึ ษาไดใ้ นสาํ นกั ของ
ท่านอาจารยท์ งั้ สองนนั้ จะเป็นขนั้ ฌานสมาบตั กิ ็ตาม

แตว่ า่ มิใชฌ่ านสมาบตั ิสาํ หรบั ท่ีจะใหต้ รสั รูพ้ ระโพธิญาณ
เป็นพระพทุ ธเจา้ แตว่ า่ เป็นฌานสมาบตั ิเพ่ือท่ีจะไปเกิดในพรหม
โลกชนั้ รูปพรหม อรูปพรหม แตว่ า่ ทรงไดห้ ลกั การปฏิบตั สิ มาธิ
อนั บรสิ ทุ ธิ์ เพ่ือพระโพธิญาณนนั้ จากเดก็ ๆ นนั้ เอง และเดก็ ท่ีได้
สมาธิอนั เป็นแบบใหท้ รงถือเอามาปฏบิ ตั ติ อ่ นนั้ กม็ ใิ ชเ่ ดก็ อ่ืนไกล
แตว่ า่ เป็นเดก็ คือวา่ พระองคเ์ องเม่ือเป็นพระกมุ าร ตามเสด็จพระ
ราชบิดาไปในพิธีแรกนาขวญั ในขณะท่ีพระบิดาทรงประกอบ
พระราชพธิ ีแรกนาขวญั นนั้ พระองคเ์ องซง่ึ เป็นพระราชกมุ ารเดก็
ก็ไดป้ ระทบั น่งั ณ ภายใตร้ ม่ หวา้ จติ ของพระองคร์ วมเขา้ มา
กาํ หนดลมหายใจเขา้ ออก ก็ทรงไดส้ มาธิท่ีบรสิ ทุ ธิ์ อนั นบั วา่ เป็น
ขนั้ ปฐมฌาน

2

ท่ีวา่ เป็นสมาธิท่ีบรสิ ทุ ธิ์นนั้ ก็เพราะวา่ รวมเขา้ มาโดยท่ีมไิ ด้
ม่งุ หวงั อะไร จติ รวมเขา้ มาอย่างไมม่ งุ่ หวงั อะไร จงึ เป็นสมาธิท่ี
บรสิ ทุ ธิ์ และการไดส้ มาธิท่ีบรสิ ทุ ธิ์ของพระองคเ์ ม่ือเป็นพระราช
กมุ ารเด็กนนั้ ก็ไมม่ ีวิธีปฏบิ ตั ิอยา่ งโนน้ อยา่ งนีอ้ ะไรมากมาย จิต
รวมเขา้ มากาํ หนดลมหายใจเขา้ ออกของพระองคเ์ อง เพราะวา่
ทกุ คนก็ตอ้ งหายใจเขา้ หายใจออกอย่ตู ลอดเวลา จะไปขา้ งไหน
ก็ตอ้ งหายใจเขา้ หายใจออก ไมว่ า่ จะเดินยืนน่งั นอน
เพราะฉะนนั้ เม่ือน่งั สงบอยเู่ ฉยๆ ลมหายใจเขา้ ออกก็ปรากฏ
เพราะวา่ ไม่ไดไ้ ปนกึ อะไรท่ีอ่นื ก็จบั ลมหายใจเขา้ ออกท่ปี รากฏ
นนั้ กาํ หนด จติ กาํ หนดก็ไดส้ มาธิ

และจติ ของเด็กนนั้ ยงั ไมม่ ีนวิ รณอ์ ะไรมาก ยงั ไม่มีกามฉนั ท์
พยาบาท ถีนมิทธะ อทุ ธจั จะกกุ กจุ จะ วจิ กิ ิจฉาอะไรมาก หรอื
เกือบจะไม่มี และก็ไมไ่ ดม้ ่งุ หวงั อะไร ไมไ่ ดม้ งุ่ จะไปเป็นเทวดา
เป็นพรหม เป็นอะไรทงั้ หมด ไมม่ ีตณั หาในกามในภพอะไรเขา้
มาเจือปน จงึ เป็นสมาธิท่ีบรสิ ทุ ธิ์ ก็เป็นอนั วา่ เหมือนอย่างทรง
เรยี นสมาธิไดจ้ ากแบบของเด็ก ซง่ึ เป็นจิตท่ีบรสิ ทุ ธิ์ไมม่ นี ิวรณ์ ก็

3

ทรงจบั เอาแบบสมาธิท่ีบรสิ ทุ ธิ์นมี้ าทรงปฏิบตั ิตอ่ โดยทาํ จิตให้
สงบกาํ หนดลมหายใจเขา้ ออก ไม่มงุ่ หวงั อะไร ม่งุ ใหจ้ ติ สงบเขา้
มา จติ จงึ สงบจากกาม จากอกศุ ลธรรมทงั้ หลาย ไมม่ ีนิวรณ์ ก็
เรม่ิ เป็นสมาธิท่ีบรสิ ทุ ธิ์

และก็ทรงนอ้ มจิตท่ีบรสิ ทุ ธิน์ ีเ้ พ่ือรู้ ทา่ นก็แสดงวา่ ทรงไดพ้ ระ
ญาณคอื ความหย่งั รูร้ ะลกึ ชาตไิ ด้ ยอ้ นหลงั ไปชาติหนง่ึ สองชาติ
สามชาติ ส่ชี าติ หา้ ชาตเิ ป็นตน้ ไปมากมาย อนั เรยี กวา่ ปพุ เพนิวา
สานสุ สติญาณ ญาณคือความหย่งั รูร้ ะลกึ นิวาส ซง่ึ ในท่ีนีแ้ ปล
กนั วา่ ขนั ธเ์ ป็นท่ีอาศยั อยใู่ นกาลก่อนได้ คาํ วา่ นิวาสนีม้ าใชเ้ ป็น
ช่ือของบา้ น เชน่ ใชใ้ นภาษาไทยวา่ สวางคนิวาส แปลวา่ สาํ หรบั
ในพระญาณนมี้ ่งุ ถงึ ขนั ธ์ รูปขนั ธน์ ามขนั ธ์

คอื ขนั ธ์ ๕ นี้ ไดช้ ่ือวา่ เป็นนิวาส คือเป็นท่ีอาศยั อยู่ หรอื เป็น
บา้ นของสตั วท์ งั้ หลาย สตั วก์ ็คือผทู้ ่ียงั มีความขอ้ งอยู่ ยงั ตอ้ ง
แลน่ ไปอย่ตู ามอาํ นาจของตณั หา คอื ความดิน้ รนทะยานอยาก
ของจิตใจ ช่ือวา่ สตั ว์ และก็เป็นโลกอยา่ งหน่งึ เรยี กวา่ สตั วโลก ก็
หมายถงึ สตั วค์ ือผทู้ ่ียงั มีความขอ้ งอยดู่ งั กลา่ ว ไมว่ า่ จะเป็น

4

มนษุ ย์ เทวดา มาร พรหม ไม่วา่ จะเป็นสตั วเ์ ดรจั ฉาน เป็นสตั ว์
นรก เป็นเปรต อสรุ กาย เม่ือยงั มีความขอ้ งอยู่ หรอื กิเลสเป็น
เครอ่ื งขอ้ งอยู่ ก็เรยี กวา่ เป็นสตั วท์ งั้ นนั้ คือสตั วโลก ตงั้ อยภู่ ายใน
จิตนีเ้ อง ก็มนี ิวาสคือมีบา้ นเป็นท่ีอาศยั อยใู่ นชาตนิ นั้ ๆ ก็คือขนั ธ์
รูปขนั ธน์ ามขนั ธน์ ีแ้ หละ ก็ทรงระลกึ ถึงพระองคเ์ องซง่ึ อาศยั อยู่
ในนิวาส คือบา้ นอนั ไดแ้ กข่ นั ธเ์ ป็นท่ีอาศยั อย่ดู งั กลา่ ว ยอ้ นหลงั
ไปได้ ตลอดจนถึงรายละเอยี ดตา่ งๆ เชน่ ช่ือโคตรคอื สกลุ สขุ
ทกุ ขอ์ ะไรตา่ งๆ ในชาตนิ นั้ ๆ

อนั ความระลกึ ชาติหนหลงั ไดด้ ่งั นีเ้ รยี กวา่ ปพุ เพนิวาสานุส
สตญิ าณ ญาณท่ีเป็นอนสุ สติ คอื ระลกึ ยอ้ นหลงั ไดถ้ ึงขนั ธเ์ ป็นท่ี
อาศยั อยใู่ นปางก่อน คราวนีก้ ็ตอ้ งพิจารณาวา่ จติ นีเ้ องเก็บเรอ่ื ง
ท่ีผ่านๆ ไป ซง่ึ ไดป้ ระสบพบพานแลว้ ไวไ้ ดท้ งั้ หมด ไม่มีบกพรอ่ ง
และเม่ือไดส้ มาธิดจี นถงึ ฌานสมาบตั ิก็สามารถท่ีจะระลกึ ลงไป
ถึงจติ ท่ีบรสิ ทุ ธิ์นนั้ อนั ยงั เกบ็ เร่อื งท่ีผา่ นไวไ้ ดท้ งั้ หมด เรอ่ื งท่ีผา่ น
ไวไ้ ดท้ งั้ หมดจงึ ปรากฏขนึ้ มาเป็นความรู้ ซง่ึ เรยี กวา่ ญาณ รูท้ ่ี
ระลกึ ยอ้ นหลงั ไปได้

5

อาการท่ีระลกึ ยอ้ นหลงั ไปไดน้ ีแ้ หละเรยี กวา่ เป็นตวั สติ คอื
อนสุ สติท่ีใชใ้ นท่นี ี้ ก็เป็นความหมายเชน่ เดียวกบั สตคิ ือความ
ระลกึ ไดท้ ่ีเป็นธรรมะท่ีเป็นกาํ ลงั ของทกุ ๆ คน ท่ที า่ นอธิบายวา่
ระลกึ ถงึ การงานท่ีทาํ คาํ ท่ีพดู แลว้ ไวแ้ มน้ านได้ ซง่ึ เป็นสตใิ น
ปัจจบุ นั ชาตนิ ี้ เม่ือใครมีสตดิ ีก็ระลกึ ไดถ้ ึงการงานท่ีทาํ คาํ ท่พี ดู ไว้
เม่ือวานนีไ้ ดด้ ี เม่ือวานซนื นีไ้ ดด้ ี เม่ือเดอื นท่ีแลว้ ไดด้ ี เม่อื ปีท่ีแลว้
ไดด้ ี ด่งั นีเ้ ป็นตน้ ยอ้ นหลงั ไปได้ แตว่ า่ เร่อื งท่ีระลกึ นนั้ ก็มิใชว่ า่ จะ
เป็นเรอ่ื งท่ีสรา้ งขนึ้ มาใหม่ แตเ่ ป็นเร่อื งท่ีผา่ นมาแลว้ ท่ียงั เก็บไว้
ในจิตสว่ นท่ีบรสิ ทุ ธิ์อยา่ งย่งิ นนั้ เอง

เพราะฉะนนั้ เม่ือตงั้ ใจทาํ สมาธิใหด้ ี ไดส้ มาธิดแี ลว้ ก็สามารถ
ท่ีจะระลกึ ยอ้ นหลงั ไปได้ ตามสมควรแกก่ าํ ลงั ของสติ อนั เกิด
จากสมาธิท่ีด่ิงลง เป็นความรูข้ นึ้ มาทนั ที ซง่ึ เป็นพระญาณขอ้ นี้
และตอ่ จากนนั้ ก็ทรงไดพ้ ระญาณท่ีหย่งั รูว้ า่ สตั วท์ งั้ หลาย ตอ้ ง
เป็นไปตามกรรม ทาํ กรรมช่วั ก็ตอ้ งไปเกิดในชาตทิ ่ชี ่วั มคี วาม
ทกุ ขต์ า่ งๆ ทาํ กรรมดีก็ใหไ้ ปเกิดในชาตทิ ่ีดมี ีความสขุ ตา่ งๆ

6

เป็นไปตามกรรม ก็เป็นอนั วา่ ทรงไดพ้ ระญาณคอื ความหย่งั รู้
สงู ขนึ้ ไปอีก

อนั เรยี กวา่ จตุ ูปปาตญาณ ความหย่งั รูถ้ ึงจตุ คิ ือความ
เคล่ือน อปุ บตั ิ คือความเขา้ ถงึ ในชาตภิ พนนั้ ๆ ของสตั วท์ งั้ หลาย
ของพระองคเ์ องดว้ ย และของผอู้ ่ืนอกี ดว้ ย เพราะฉะนนั้ ก็
เป็นอนั วา่ ไดต้ รสั รูเ้ รอ่ื งกรรม ตงั้ แตก่ ่อนท่ีจะตรสั รูเ้ ป็น
พระพทุ ธเจา้ อนั นบั วา่ เป็นพระญาณท่ี ๒

อาสวกั ขยญาณ
และตอ่ จากนนั้ กท็ รงจบั ไดถ้ งึ ตน้ เหตุ ก็คอื อาสวะกเิ ลส กิเลส
ท่ีดองจิตสนั ดาน ตรสั รูเ้ ขา้ ไปถงึ อาสวะกเิ ลส กิเลสท่ีดองจติ
สนั ดาน อนั ทาํ ใหไ้ ดท้ รงพบ อรยิ สจั จท์ งั้ ๔ คอื ทกุ ข์ เหตเุ กิดทกุ ข์
ความดบั ทกุ ข์ ทางปฏิบตั ใิ หถ้ งึ ความดบั ทกุ ข์ อาสวะกิเลสท่ีดอง
จิตสนั ดาน เหตเุ กิดอาสวะ ความดบั อาสวะ ทางปฏิบตั ิใหถ้ ึง
ความดบั อาสวะ ซง่ึ พระญาณท่ี ๓ นี้ เรยี กวา่ อาสวกั ขยญาณ
ความรูเ้ ป็นเหตสุ นิ้ อาสวะ

7

และเม่ือทรงพบตน้ เหตดุ ่งั นีแ้ ลว้ วิชชาความรูแ้ จม่ แจง้ ตาม
เป็นจรงิ ก็บงั เกดิ ขนึ้ อวชิ ชาคอื ความไมร่ ูก้ ็ดบั ไปหมด อาสวะ
ทงั้ หลายก็ดบั ไปหมด เพราะฉะนนั้ จงึ ทรงพบความดบั ทกุ ข์ เม่ือ
ทรงไดพ้ ระญาณท่ี ๓ นี้ จงึ ไดท้ รงเป็นพทุ โธ คอื เป็นผตู้ รสั รูแ้ ลว้
สตั ตภาวะ ภาวะเป็นสตั วค์ ือผขู้ อ้ งก็สนิ้ ไปหมดไป ปรากฏเป็น
พทุ ธภาวะ ความเป็นพระพทุ ธเจา้ คอื เป็นผตู้ รสั รู้ ผรู้ ู้ ผพู้ น้
พระพทุ ธเจา้ พระพทุ ธะ พระผตู้ รสั รูน้ นั้ กลา่ วสนั้ ก็คอื รูพ้ น้ ไมใ่ ชร่ ู้
ติดรูย้ ดึ รูส้ ่งิ ใดยดึ สิง่ นนั้ ติดสงิ่ นนั้ น่นั คือ สตั ตะ ผขู้ อ้ ง แตว่ า่ รูส้ ิ่ง
ใดพน้ สงิ่ นนั้ วางสง่ิ นนั้ ก็เป็นพทุ ธะ คือเป็นผรู้ ู้ เป็นพระพทุ ธะคอื
เป็นพระผตู้ รสั รู้

เพราะฉะนนั้ ทงั้ หมดนีก้ ็เน่ืองมาจากจิตนีเ้ อง ทาํ จติ ตภาวนา
ฝึกจติ ใหเ้ ป็นศลี ฝึกจิตใหเ้ ป็นสมาธิ และฝึกจติ ใหเ้ ป็นปัญญา
ขนึ้ มา

เม่ือเป็นด่งั นีศ้ ลี ก็ตงั้ ขนึ้ ท่ีจติ และเป็นจติ จติ ก็เป็นศลี สมาธิ
ก็ตงั้ ขนึ้ ท่ีจติ เป็นจติ จิตก็เป็นสมาธิ ปัญญาก็ตงั้ ขนึ้ ท่ีจติ จติ ก็
เป็นปัญญา เป็นศลี เป็นสมาธิ เป็นปัญญา

8

เพราะฉะนนั้ จิตท่ีเป็นศีลเป็นสมาธิเป็นปัญญานี้ จงึ เป็น
วมิ ตุ ติจติ จิตท่พี น้ แลว้ ทงั้ หมดนีก้ ็ตอ้ งเกิดจากความท่ีเรม่ิ ปฏิบตั ิ
มาโดยลาํ ดบั อนั เป็นจติ ตภาวนาตงั้ แตใ่ นเบอื้ งตน้

ตอ่ ไปนีก้ ็ขอใหต้ งั้ ใจฟังสวดและตงั้ ใจทาํ ความสงบสืบตอ่ ไป
(ถอดเสยี งธรรมโดย คณุ อณิศร โพธิทองคาํ )
ท่ีมา: https://youtu.be/QNYivC9EDds

9