Edvard Gibon - Opadanje i propast Rimskog carstva

Na.\'lov originala
Edward GIB BON
Tili·: 1>1':< 'LJNE AND FALL OF TIJE ROMAN EMPIRE

Prevod
(iordana VU(�IĆEVIĆ:

l'riredivaN
J>u�nn MRDENOVIĆ'

Veljko TOPALOVI�

Recenzent

Prof. dr Sima AVRAMOVIĆ

Urednici

Marina DAVIDOVIĆ
Bratimir GARIĆ

Dušan MRDENOVIĆ

Za izdavače

Blagoje NI KOLIĆ
Veljko TOPALOVIĆ

Naslovna strana

Aleksandar PALAVESTRA

Izdavači

Novinsko-izdavačka ustanova
Službeni list SRJ

D�SIJE

L L.J V F\. l '\.. Ll Ll • \J 1 u "-'- 1 �

OPADANJE

I PROPAST

RIMSKOG
CARSTVA

BEOGRAD
1996



Reč priređivača

Može li jedna istorijska knjiga pripadati kategoriji koju nazivamo bes­
mrtna dela? Kada su u pitanju književnost ili slikarstvo, čini se da nema

dileme. Umetnička dela stručna kritika će oceniti pozitivno ili negativno, a
šira publika prihvatiti ili ne, ali ih nadalje niko više neće doradivati niti

prepravljati. Ticijanu ne bi palo na pamet da na Belinijevom Skidanju s krsta

prepravlja senku, sve i da se nepobitno dokazalo da sunce nikako nije moglo
biti s Hristove leve strane, kao ni Šou da uskladuje eventualne istorijske

nedoslednosti kod Šekspira ("Izbija sat", Julije Cezar), jer "umetnost nije
u činjenicama, već u njihovoj interpretaciji" (Pekić, Dnevnik).

Šta je, medutim, sa delom jednog istoričara? Ponekad se dogodi da
estetski kriterijumi prevladaju i da, uprkos činjenicama koje ruše osnovne
pretpostavke autora, delo nastavi svoj život - više kao svedočanstvo vre­
mena u kome je nastalo, a manje kao pouzdana istorijska građa. Ćešće se
dela ove vrste tretiraju kao materijal koji se vremenom dopunjava ili koriguje.

Postoje, doduše, istoričari čije se stranice u istoj fonni prenose vekovima
pošto su napisane. Njihove su rekonstrukcije, opis događaja i komentari do
te mere briljantni, da im se malo šta može dodati ili zameriti. Jedan od takvih
pisaca je svakako i Edvard Gibon, Englez po rođenju i Evropljanin po
obrazovanju.

"Smelo je pripisati besmrtnost jednom književnom delu, piše Borhes

(Sta ponovo čitam). Ova smelost je tim veća ako je delo istorijske prirode,

a sastavljeno je vekovima posle događaja koje proučava... Kritičko mišljenje

Engleske i Evrope već preko dvesta godina smatra Istoriju opadanja i
propasti Rimskog carstva klasikom, a poznato je da to obuhvata i značenje

besmrtnosti... "
Ovaj izuzetni istoričar, ali pre svega vrsni pisac, sada se prvi put

pojavljuje na srpskom jeziku. S malim izuzetkom onih koji su imali tu

v

mogućnost i zadovoljstvo da ga čitaju u originalu, Edvard Gibon je većini
poznat samo po imenu ili po naslovu njegovog veličanstvenog dela Istorija
opadanja i propasti Rimskog carstva. U originalu, Gibonov obimni rukopis
objavljen je u šest tomova. Budući da delo ovog velikog stiliste nikada do
sada nije bilo dostupno na srpskom jeziku, opredelili smo se za ono što je
sa izdavačkog stanovišta moguće u ovom trenutku. To moguće je skraćena
verzija Istorije opadanja i propasti Rimskog carstva, koja će po svom obimu
biti pristupačna savremenom čitaocu a, istovremeno, zbog neophodnih skra­
ćivanja, neće izgubiti ništa od suštine. U ostvarivanju ove ideje putokaz i
model bilo nam je izdanje koje je priredio Frenk Born (Frank C. Bourne,
The Decline and Fall of the Roman Empire, Dell Publishing Co. inc., New
York, 1979), čije smo kriterijume u skraćivanju teksta poštovali, kao i knjiga
sa istim naslovom, priređivača Dera Sandersa (Dera A. Saunders, Penguin
Books, 1982), koja nam je koristila kao dopunski materijal u daljoj obradi
teksta.

Born je sačinio izbor najzanimljivijih delova Gibonove knjige, naravno
prevashodno prema ukusu i interesovanjima zapadnoevropskog čitaoca, i
objavio skraćenu verziju tog kapitalnog rada na oko 700 strana. Tu su u
izvesnoj meri žrtvovani delovi iz vizantijske istorije i istorije njenih suseda,
ali je za uzvrat Gibonov prikaz rimske istorije ponovo postao popularno i
nezaobilazno štivo. U tom obliku, kao "portabl Gibon", delo je opet steklo
brojne čitaoce širom sveta. Da ovako priređena knjiga ne gubi na aktuelnosti
i značaju, rečito govori i okolnost da je, i pored postojanja nemačkog prevoda
celokupnog Gibonovog dela Uoš iz 1805), 1992. godine na nemačkom
objavljeno i skraćeno izdanje Gihona (Eichhorn, Frankfurt am Mein).

Najveći deo teksta koji je ovde izabran predstavlja prvu polovinu Gi­
bonovog opusa - od vremena Antonina do propasti Zapadnog rimskog
carstva. Iz druge polovine sačinjen je izbor najinteresantnijih poglavlja koja,
izmedu ostalog, govore o Istočnom carstvu u VI veku, uzdizanju Islama,
padu Carigrada, uz jedno poglavlje o Vizantiji i Epilog, kao zaključnu glavu
celog opusa.

Uz redni broj, u naslovu svakog poglavlja, u zagradi je rimskim brojem
dat redni broj glave u Gibonovom originalu. Radi lakšeg snalaženja u
obimnom tekstu, koji pokriva više od milenijuma, ispod naslova poglavlja
u zagradi su date godine koje označavaju period na koji se to poglavlje
odnosi. Ove godine u uglastoj zagradi nalaze se u vrhu svake desne strane
i odnose se na čitavo poglavlje. U tekstu su ponekad vršena izvcsna skra­
ćenja, ali se priređivač trudio da to ne utiče na glavni tok naracije, pa su
neki manje važni delovi ukratko prepričani, što je složeno u'-im slogom.
Najzad, u originalnom izdanju skoro jednu četvrtinu teksta čine fusnote (na
grčkom, latinskom i fram.:uskom jeziku) koje sntlr"e čitavo bogatstvo detalja,

Vl

pozivanja na izvore i precizno dokumentuju stavove autora. One su, nažalost,
u ovakvom izdanju morale biti izostavljene. U srpskom izdanju dodate su,
doduše, i napomene prevodioca i priređivača ovog izdanja. One nipošto nisu
ubačene s nadom da će se time opravdati ili ublažiti nedostatak napomena
autora, već iz namere, da se daju objašnjenja koja su neophodna da bi
prosečan čitalac lakše razumevao pojedine pojmove ili delove teksta. Ovak­
vim zahvatima je žrtvovan jedan deo Gibonove kapitalne knjige, ali je na
taj način delo postalo pristupačnije, a njegove najvažnije celine dostupne
široj čitalačkoj publici.

Ovom prilikom želimo da se zahvalimo dr Sirni Avramoviću, mr Žiki
Bujukliću, dr Aleksandru Kostiću i mr Tiboru Živkoviću na stručnoj i

prijateljskoj pomoći. Posebnu zahvalnost dugujemo Dragomiru Acoviću či­
jom ljubaznošću je knjiga obogaćena tabelama vladara, patrijarha i papa.

U Beogradu, Priređivači:
Dušan Mrđenović
20. avgusta 1996. godine Veljko Topalović



Edvard Gibon

(1737-1794)

\l.lcRNO MORE
(/IJARL GER.If4.VfCC M!
A n..I,KSTNt 0/i.E-\t.

Drugi vek, posebno u vreme vladavine Hadrijana i Antonina Pija
(117-161), može se nazvati zlatnim dobom Rima. Svi delovi Imperije
bili su povezani mrežom dobro održavanih puteva i luka, a provincije
su živele u miru i sigurnosti.

RIMSKO CARSTVO

PERIOD VLADAVINE HADRIJANA l ANTONINA PIJA

(Il VEK)

KA\'PfJSJ.;O
\IORC

CRSO \lORE
(PO. '71rs H \JV(.. l

EGIPAT

"Sada je uistinu moguće i Helenima i nchclcnima, sa imetkom ili bez
njega, da putuju gde god žele... Dovoljno je biti rimski građanin ili
jedan od ujedinjenih pod tvojom vlašću. Ti si pomerio i zabeležio
prostranstvo celog civilizovanog sveta, ti si premostio reke... i prose­
kao puteve kroz planine... "

Elije Aristid (Pohvala Rimu)



Predgovor

• Exegi monumentum aere perennius (Pod igoh spomeni k trajniji od bron­
,zc), pisao je rimski pesnik Horacije pre mnogo vekova, svestan da je svojim
delom za života sagradio sebi spomenik trajnij i od bronze. Najistaknutiji
književnici ponekad imaj u tu privilegij u da ih pamte stoleća. Za naučnikc,
a pogotovo za istoričare, to bi sc rede mogl o reći . Jer, istorija sc piše iz ugla
svog vremena, na osnovu izvora raspoloživih u tom trenutku, tc svaka nova
generacija istoričara ima obavezu da iznova preispituje već istražcne oblasti.
Zbog toga i najveća dela, kao i imena njihovih autora, vremenom padaju u
zaborav usled neaktuelnosti i prcvazidenosti . Retki su oni koji traju i pamte
se posle veka u kome su živeli i nastali. Knjiga l11e llistoty of the Decline
and Fall of the Roman Empire i njen autor Edvard Gibon, podjednako
uspešan kao istoričar i kao li terata, predstavljaju poseban fenomen - odo)e li
su zubu vremena više od dva stoleća.

Gibonovo delo "Opadanje i propast rimskog carstva··, objavljeno prvi
put u celosti 1788 . g . , nastajalo je u doba dok još nije buknula Velika
francuska revolucija, onda kada se u zemlji pisca - Engleskoj, dugovečni
monarh Džordž III suočavao sa prvim znacima opadanja sopstvene imperije:
gubitkom Amerike, koja je upravo tih godina tek formirala svoj ustavni
poredak (1787. g.), sa starom separatističkom težnjom I rske, koja je kulmi­
nirala donošenjem deklaracije o nezavisnosti od Engleske u oblasti zakono­
davstva. Kao da je upravo takvo vreme tražilo knjigu ne o nastanku i usponu
Rima, već o njegovom opadanju -o završnom stoleću principala, dominatu
i raspadu imperije, o Vizantiji kao njenom nastavku, pa najzad i o njenoj
propasti. Svojevrsan istorijski roman o rimskoj, ali i svetskoj i storiji, koji
obuhvata vreme od smrti Marka Aurelija 180. godine n.c. i prati silaznu
putanju najveće imperije starog veka sve do njenog raspada pod naletom

IX

VllrVIlrll u V veku . 11 potom i doglldllnjn u njenom ncknd11šnj cm istočnom
delu, Zll vršllva sc u zbud ljivim prikazom pad11 Konst11 ntinopolja 1453. godine

pred na letom Turaka. Ovaj grandiozni zahvat analizint dugi vremenski period
od oko 1.300 godina i to ne samo kroz istoriju RimH, vc6 on prcrastH u o pštu
istoriju , sta v lj<tju6i pod istražival:ku lupu i varvarskc n<trodc koji su sc u tom
periodu nase ljava li na tlu Evrope, snaže nje hrišća n stva. vizHntijsku civiliza­
l:iju, pojavu i izrastanje arablja n ske države, krstaškc ratove . . . Jednom rečju,
Gibonov opus predsta vlja specifičan celovit i prikaz evropske , a l i i svetske
istorije pred kraj starog i kroz skoro celi srednji vck.

Gi bonovo mamut sko de lo je na stajalo sukce sivno. u toku dvadesetak
godina. Kada j e objavljen njegov prvi tom u febru a ru 1776. godine, ono je
svom au toru odma h donclo veliku popularnost i sl a v u . Drugi i treći tom su
izi šli iz štampe 178 1, a poslcdnja tri toma 1788. godine, l:imc je kompl e t ira na
celina opu sa koji je ukupno sadržao oko 3.000 stra nica . Ka s n ij a broj n a
izda nja Gibonovc istorije su s e u glavnom pojavljiva l a u tri knjige o d po oko
1.000 strana i u tom obliku je prcvođcn i objavljiva n na svim zna čaj n ij im
evropskim j ezicima. Tako je Gibon obe lcžio svojim uticajem nebroj e ne
ge neracij e intelektualaca devetnaestog veka ne samo u Engl eskoj, n e go u
celoj Evropi i svetu. Gibonovo popularno delo je posta l o neza obil azno ne
sa mo za istoričare, nego i za sve one koji su težil i širim zna njima i huma­
nističkom obra zovanju, jer se Gibonov opus decenija ma smatrao za n ajcelo­
vitij i i naj uspešniji prikaz je dnog dugog, dra matitnog perioda u istorij i
Evrope.

U čemu j e taj na Gibonove dugovcčnosti i popularnost i? Koliko je Gi­
bonov opu s vreda n danas? Odgovor na ovo pita nje leži u činjenic i da se
Gibonov talenat nije i scrplj ivao sa mo u sposobnosti da kao proniclj ivi i sto­
ričar u i storij ski m procesima uočava i izvlači u prvi p l a n ključne momente,
nego prcvashodno u tome što je, kao vrsni literata i stilista, umeo da n apiše
zanimlj ivo delo, koje ima e l emente romansirane istorije Rima i rimskih
care va , Vizantije i vizantijskih ca rski h porodica i drugih važnih zbivanj a u
ra noj evropskoj prošlosti. Jednom re čju, glavna v rlina tc knjige je spoj
na učnog pristupa i izvanrednog literarnog sti la, ta ko da sc ona može čitati i
kao ozbiljan n aučni rad, a i kao uzbudljivo književno štivo. Gibon po svom
forma lnom obra zovanj u nije bio istori čar, već je, ka o renesansno obrazova n i
intelektua lac i kao brilj a ntni stil ista, napisao sintetičko delo koje j e b i l o
podjednako atrakti vno i za i storičare i z a o n e koji t o nisu. On j e , u osnovi,
ovaj rad stvarao za širi krug lj ubitelja antike, Ri ma i istorije, te j e nj ime dao
pečat ne samo nauci, nego još više popularizaciji i širenju zna nj a o ovom
razdoblj u kod nebrojenih generacij a čitalaca.

Mada vrednost nekih Gibonovih zaključaka da nas može biti osporena,
ipak se još uvek nj egova knj i ga može smatrati za klasično del o. Ako se

X