BIOLOGI TINGKATAN 4 KSSM

• Air liur mengandungi enzim amilase air liur yang menghidrolisis kanji menjadi maltosa.
• pH air liur berada dalam julat 6.5–7.5, iaitu sesuai untuk amilase air liur bertindak dengan optimum.

Kanji + air amilase air liur maltosa

Air liur membantu makanan membentuk bolus dan otot dinding esofagus
menjadikannya lebih mudah untuk ditelan. Semasa esofagus
penelanan, epiglotis akan menutup bukaan trakea mengecut
supaya makanan tidak memasuki trakea. Dalam
esofagus, bolus makanan digerakkan secara peristalsis. otot dinding bolus
esofagus
Peristalsis ialah tindakan pengecutan dan pengenduran mengendur RAJAH 9.2 Peristalsis
otot secara beritma di sepanjang salur alimentari.
Peristalsis menolak bolus melalui esofagus sehingga Fikirkan!
memasuki perut (Rajah 9.2). Kunyah perlahan-
lahan secebis roti.
Pencernaan protein dalam perut Cuba amati rasa roti
pada masa mula
Permukaan dalam dinding perut dilapisi oleh sel mengunyah dan BAB 9
epitelium yang mengalami pengubahsuaian struktur selepas beberapa
dan fungsi untuk membentuk kelenjar gaster (Rajah minit mengunyah.
9.3). Sel-sel epitelium ini terdiri daripada sel utama, Adakah terdapat
sel parietal dan sel mukus. sebarang
perbezaan dalam
• Sel utama merembeskan pepsinogen. rasa roti tersebut?
• Sel parietal merembeskan asid hidroklorik.
• Sel mukus merembeskan mukus.

esofagus kelenjar gaster
perut

epitelium

duodenum

sfinkter
RAJAH 9.3 Struktur perut dan tisu kelenjar gaster

Pepsinogen ialah enzim tidak aktif yang akan sel mukus
diaktifkan oleh asid hidroklorik untuk menjadi enzim sel parietal
pepsin. Enzim pepsin kemudiannya menghidrolisis sel utama
protein menjadi polipeptida.
145
Protein + air pepsin polipeptida

9.2.3

Fungsi asid hidroklorik adalah untuk: Makanan dalam perut bercampur dengan jus
gaster yang terdiri daripada asid hidroklorik
(a) menyediakan medium dengan pH yang dan enzim pepsin. Makanan digaul oleh
sesuai (pH 1.5–2.0) untuk tindakan tindakan peristalsis otot dinding perut selama
enzim pepsin beberapa jam. Kandungan dalam perut
akhirnya bertukar kepada bentuk separa
(b) menghentikan tindakan enzim amilase air cair yang disebut kim. Kim akan memasuki
liur duodenum dengan perlahan-lahan apabila otot
sfinkter mengendur.
(c) membunuh bakteria dalam makanan

Mukus berfungsi melindungi dinding perut
daripada tindakan asid hidroklorik dan enzim
pencernaan.

Pencernaan karbohidrat, protein dan lipid dalam usus kecil

Usus kecil terdiri daripada duodenum, jejunum dan ileum yang berlingkar. Duodenum ialah
bahagian pertama usus kecil yang menerima kim daripada perut. Duodenum juga menerima
hempedu yang dihasilkan oleh hati dan jus pankreas yang dirembeskan oleh pankreas (Rajah 9.4).

PANKREAS hati perut

Pankreas merembeskan duktus
enzim amilase pankreas, hempedu
tripsin dan lipase ke dalam
duodenum melalui duktus
pankreas.

HATI pundi kim
hempedu pankreas
• Menghasilkan hempedu
duodenum
• Pundi hempedu menyimpan
hempedu. duktus pankreas

• Hempedu disalur ke RAJAH 9.4 Komponen-komponen yang
duodenum melalui duktus terlibat dalam pencernaan di usus kecil
hempedu.
DUODENUM
• Fungsi hempedu
• Amilase pankreas menghidrolisis kanji kepada maltosa.
— meneutralkan kim Kanji + air amilase pankreas maltosa
yang berasid
• Tripsin menghidrolisis polipeptida menjadi peptida yang
— menyediakan keadaan lebih pendek.
beralkali (pH 7.6–8.6) Polipeptida + air tripsin peptida
untuk tindakan enzim
dalam duodenum • Lipase menghidrolisis lipid kepada asid lemak dan gliserol.
Lipid + air lipase asid lemak dan gliserol
— mengemulsikan lipid
dengan memecahkan
lipid kepada titisan-
titisan halus bagi
menambahkan luas
permukaan untuk
tindakan enzim lipase.

146 9.2.4

Kelenjar pada dinding ileum merembeskan mukus dan jus usus yang
mengandungi enzim-enzim maltase, sukrase, laktase, lipase dan
erepsin. Medium beralkali dalam ileum membolehkan enzim-enzim
bertindak secara optimum.

PENCERNAAN KARBOHIDRAT PENCERNAAN LIPID TMK 9.1
Video: Proses pencernaan,
• Maltase menghidrolisis maltosa Lipase menghidrolisis lipid penyerapan dan penyahtinjaan
kepada glukosa. kepada asid lemak dan (Dicapai pada 21 Ogos 2019)
Maltosa + air maltase glukosa gliserol.
Merentas Bidang
• Sukrase menghidrolisis sukrosa Lipid lipase asid lemak
kepada glukosa dan fruktosa. + air + gliserol Pencernaan kimia
Sukrosa + air sukrase glukosa + melibatkan tindak
fruktosa PENCERNAAN PROTEIN balas hidrolisis yang
dimangkinkan oleh
• Laktase menghidrolisis laktosa Enzim erepsin enzim. Contohnya,
kepada glukosa dan galaktosa. menghidrolisis peptida enzim diperlukan
Laktosa + air laktase glukosa + kepada asid amino. dalam penguraian
galaktosa kanji kepada glukosa.
Peptida erepsin asid
+ air amino

1.2 9.1AktivitiitivitkA Mengkaji pencernaan kanji dalam Eksperimen BAB 9

sampel makanan

Pernyataan masalah termometer
Apakah hasil tindakan enzim amilase terhadap kanji? AA BB

Hipotesis 3 ml ampaian
kanji 1% + 3 ml
Enzim amilase menghidrolisis kanji kepada gula air suling

penurun. 3 ml ampaian kukus air
Pemboleh ubah kanji 1%+ 3 ml (37 °C)
larutan enzim

Dimanipulasikan: Kehadiran enzim amilase amilase 0.5%

Bergerak balas: Kehadiran gula penurun

Dimalarkan: Suhu kukus air pada 37˚C, kepekatan

ampaian kanji dan isi padu campuran

Bahan
Larutan enzim amilase 0.5%, ampaian kanji 1%, larutan iodin, larutan Benedict dan air suling

Radas
Tungku kaki tiga, penunu Bunsen, kasa dawai, bikar 500 ml, pemegang tabung uji, termometer,
jam randik, tabung uji, penitis, rod kaca dan silinder penyukat

Prosedur
1 Label 2 tabung uji sebagai A dan B.

9.2.5 147

2 Tambahkan 3 ml ampaian kanji 1% ke dalam setiap tabung uji.

3 Isikan tabung uji A dengan 3 ml larutan enzim amilase 0.5% dan tabung uji B dengan 3 ml
air suling.

4 Rendam kedua-dua tabung uji di dalam kukus air bersuhu 37 °C selama 10 minit.

5 Selepas 10 minit, keluarkan 2 ml larutan dari tabung uji A dan masukkan ke dalam tabung
uji berlainan. Tambah 3 titis larutan Benedict ke dalam tabung uji tersebut dan panaskan
tabung uji dalam kukus air mendidih selama 1 minit. Rekodkan warna kandungan.

6 Tambah 2 titis larutan iodin ke dalam baki kandungan tabung uji A. Perhati dan rekodkan
warna kandungan.

7 Ulang langkah 5 dan 6 untuk tabung uji B.

Keputusan

Tabung uji Kandungan Ujian iodin Ujian Benedict

A Ampaian kanji 1% + larutan enzim amilase 0.5%

B Ampaian kanji 1% + air suling

Perbincangan
1 Jelaskan tindak balas yang berlaku di dalam tabung uji A.
2 Apakah tujuan menyediakan tabung uji B?

Kesimpulan
Adakah hipotesis diterima? Cadangkan satu kesimpulan yang sesuai untuk eksperimen ini.

Aktiviti 9.2 Mengkaji pencernaan protein dalam Eksperimen
sampel makanan

Pernyataan masalah
Apakah hasil tindakan pepsin terhadap protein?

Hipotesis
Enzim pepsin menghidrolisis protein dalam ampaian albumen kepada polipeptida.

Pemboleh ubah
Dimanipulasikan: Kehadiran enzim pepsin
Bergerak balas: Kejernihan atau kekeruhan campuran selepas 20 minit
Dimalarkan: Suhu pada 37˚C, kepekatan larutan pepsin dan kepekatan asid hidroklorik cair

Bahan
Ampaian albumen (putih telur), larutan pepsin 1%, air suling dan asid hidroklorik cair 0.1 M

Radas
Tabung uji, silinder penyukat, bikar 500 ml, kukus air bersuhu 37 °C, penitis, termometer dan
jam randik

148 9.2.5

Prosedur termometer B
1 Sediakan susunan radas seperti berikut. A

Tabung uji A: 5 ml ampaian albumen + 1 ml asid hidroklorik 0.1 M
+ 1 ml larutan pepsin 1%

Tabung uji B: 5 ml ampaian albumen + 1 ml asid hidroklorik 0.1 M
+ 1 ml air suling

2 Rendam semua tabung uji di dalam kukus air pada
suhu 37 °C.

3 Perhatikan keadaan campuran di dalam tabung uji A dan B kukus air
pada awal eksperimen dan selepas 20 minit. (37 °C)

Keputusan

Tabung uji Kejernihan atau kekeruhan campuran

0 minit 20 minit

A

B

Perbincangan
1 Jelaskan keputusan yang diperoleh di dalam tabung uji A dan B.
2 Apakah tujuan menambah asid hidroklorik ke dalam setiap tabung uji?

Kesimpulan
Adakah hipotesis diterima? Cadangkan satu kesimpulan yang sesuai untuk eksperimen ini.

BAB 9

Aktiviti 9.3 Mengkaji pencernaan lipid dalam Eksperimen
sampel makanan

Pernyataan masalah
Apakah hasil tindakan lipase terhadap lipid?

Hipotesis
Enzim lipase menghidrolisis lipid kepada asid lemak dan gliserol.

Pemboleh ubah
Dimanipulasikan: Kehadiran enzim lipase
Bergerak balas: Masa yang diambil untuk warna merah jambu penunjuk fenolftalein menjadi
tidak berwarna
Dimalarkan: Suhu pada 37 °C, isi padu minyak masak dan isi padu campuran

Bahan
Minyak masak, larutan natrium karbonat 0.2 M, cecair pencuci pinggan mangkuk, penunjuk
fenolftalein, air suling dan enzim lipase

9.2.5 149

Radas termometer
Dua tabung uji, rak tabung uji, kukus air bersuhu 37 °C, picagari
5 ml dan 1 ml, penitis, penutup tabung uji dan jam randik

Prosedur AB
1 Sediakan dua tabung uji dan labelkan A dan B.

2 Isi setiap tabung uji A dan B dengan bahan berikut:

• 2 ml minyak masak kukus air
• 1 ml larutan natrium karbonat 0.2 M (37 °C)
• 1 ml cecair pencuci pinggan mangkuk
3 Tutup kedua-dua tabung uji dengan penutup tabung uji.
Goncang kedua-dua tabung uji dengan kuat selepas
ditambah cecair pencuci pinggan mangkuk.

4 Tambahkan 3 titis penunjuk fenolftalein ke dalam setiap tabung uji dan goncang tabung uji.

5 Tambahkan 1 ml enzim lipase ke dalam tabung uji A dan 1 ml air suling ke dalam tabung
uji B.

6 Rendam kedua-dua tabung uji di dalam kukus air bersuhu 37 °C.

7 Rekodkan masa untuk penunjuk fenolftalein bertukar warna dari merah jambu ke
tidak berwarna.

Keputusan

Tabung uji Kandungan Masa yang diambil untuk warna merah jambu
penunjuk fenolftalein menjadi tidak berwarna (minit)

A 1 ml enzim lipase

B 1 ml air suling

Perbincangan
1 Mengapakah penunjuk fenolftalein digunakan dalam eksperimen ini?
2 Apakah tujuan menambahkan cecair pencuci pinggan mangkuk ke dalam setiap tabung uji?
3 Terangkan tindak balas yang berlaku di dalam tabung uji A.
4 Jelaskan keputusan yang diperoleh di dalam tabung uji B.

Kesimpulan
Adakah hipotesis diterima? Nyatakan satu kesimpulan yang sesuai untuk eksperimen ini.

9.1Praktis Formatif 4 Usus kecil merembeskan beberapa
jenis enzim untuk melengkapkan proses
1 Nyatakan kepentingan proses pencernaan pencernaan. Terangkan bagaimana enzim-
bagi manusia. enzim tersebut melengkapkan proses
pencernaan.
2 Namakan struktur yang terlibat dalam salur
alimentari untuk pencernaan makanan. 9.2.5

3 Namakan sel-sel utama pada kelenjar
gaster dan terangkan fungsi sel-sel
tersebut.

150

9.3 Penyerapan
Ciri penyesuaian ileum dan vilus dalam
penyerapan makanan tercerna

Molekul ringkas hasil daripada pencernaan makanan diserap di bahagian
ileum usus kecil.

ILEUM ileum BAB 9
Keratan rentas usus kecil
Ileum yang panjang
mempunyai ciri vilus
penyesuaian untuk
menyerap nutrien kerana lakteal
mempunyai lapisan dalam yang sel epitelium
berlipat-lipat dan dilitupi unjuran- kapilari darah
unjuran halus disebut vilus.
salur limfa
VILUS
nukleus
Vilus mempunyai ciri membran asas
penyesuaian berikut untuk
menyerap nutrien: mikrovilus
• Lapisan epitelium vilus
mukus
adalah setebal satu sel. Hal ini sel goblet
mempercepatkan penyerapan nutrien.
• Sel goblet merembes mukus yang RAJAH 9.5 Ciri penyesuaian ileum dan
membantu pencernaan. vilus untuk penyerapan makanan tercerna
• Jaringan kapilari darah memudahkan
pengangkutan hasil pencernaan ke 151
seluruh badan.
• Lakteal mengangkut titisan asid lemak
dan gliserol.
• Kelenjar usus merembes jus usus yang
mengandungi enzim pencernaan.

MIKROVILUS

Pada permukaan
epitelium vilus, terdapat
banyak unjuran halus
yang disebut mikrovilus.
Mikrovilus menyediakan luas
permukaan yang besar untuk
meningkatkan kadar penyerapan nutrien.

9.3.1 9.3.2

Penyerapan makanan tercerna diringkaskan dalam Rajah 9.6 dan Jadual 9.1.

TMK 9.2 laLakkteeaal l Petunjuk:
Video: Pandangan kapKailpailariridaarraah h Glukosa
dalam usus kecil Asid amino
(Dicapai pada 21 Asid lemak
Giserol
Ogos 2019) Titisan halus lipid
Galaktosa
KKeerrjajayya MMiilelenniaia Fruktosa

Pakar gastroenterologi RAJAH 9.6 Penyerapan makanan tercerna
ialah pakar perubatan
yang mengkhusus JADUAL 9.1 Cara penyerapan makanan tercerna di ileum
dalam bidang sistem
pencernaan manusia. Makanan tercerna Diserap melalui Cara penyerapan

Zon Aktiviti Fruktosa Resapan berbantu
Kumpulkan
maklumat tentang Glukosa dan galaktosa Sel epitelium ke Pengangkutan aktif
penyerapan alkohol Asid amino dalam kapilari Pengangkutan aktif
dan dadah. Vitamin B dan C darah Diserap bersama air

Air Osmosis

Asid lemak dan gliserol Resapan ringkas
berpadu semula melalui
proses kondensasi untuk Sel epitelium ke
membentuk titisan halus dalam lakteal
lipid di dalam sel epitelium

Vitamin A, D, E, K larut Resapan ringkas
dalam lipid

9.2Praktis Formatif 3 Terangkan penyesuaian usus kecil bagi
menambahkan luas permukaan untuk
1 Nyatakan struktur utama untuk penyerapan nutrien.
penyerapan hasil pencernaan.
4 Terangkan cara bahan-bahan berikut
2 Namakan struktur dalam vilus yang terlibat diangkut merentasi membran plasma.
dalam pengangkutan nutrien berikut:
(a) asid amino (a) Glukosa, galaktosa dan asid amino
(b) vitamin A dan E (b) Asid lemak dan gliserol

152 9.3.2

9.4 Asimilasi BAB 9

Lensa Biologi Peranan sistem peredaran

Sirosis hati Sistem peredaran manusia terdiri daripada sistem peredaran darah dan
ialah sejenis sistem limfa yang membantu mengangkut nutrien untuk diasimilasikan.
penyakit hati yang Dalam proses asimilasi yang berlaku di dalam sel, nutrien digunakan
disebabkan oleh untuk membentuk sebatian kompleks atau komponen struktur. Kapilari-
faktor-faktor seperti kapilari darah di usus kecil bergabung membentuk vena portal hepar
minuman alkohol, yang membawa darah ke hati.
bahan toksik dan Lakteal-lakteal pula bergabung membentuk salur limfa yang lebih
hepatitis. Sel-sel besar dalam rangkaian sistem limfa. Seterusnya, kandungan salur limfa
hati digantikan memasuki duktus toraks yang kemudiannya mengalir ke dalam vena
oleh sel-sel subklavikel kiri. Lipid diangkut oleh darah ke semua sel badan.
parut yang boleh
menyebabkan Fungsi hati dalam asimilasi makanan
kegagalan fungsi tercerna
hati. Hepatitis
pula ialah penyakit Hati merupakan pusat kawal atur yang mengawal kuantiti nutrien
radang hati yang yang masuk ke dalam sistem peredaran darah. Hati menjalankan
disebabkan oleh fungsi berikut.
jangkitan virus,
bahan toksik METABOLISME MAKANAN TERCERNA
ataupun tindak
balas autoimun. • Glukosa digunakan untuk respirasi sel. Asid amino digunakan
untuk sintesis protein plasma dan enzim.
Zon Aktiviti
• Melalui proses pendeaminaan, asid amino yang berlebihan ditukar
Jalankan kajian menjadi urea untuk dikumuhkan melalui air kencing.
ilmiah tentang
pelbagai fungsi PENYAHTOKSINAN
hati dan hasilkan
sebuah buku skrap. • Sel hati menyingkirkan bahan yang toksik daripada darah.
• Bahan toksik disingkirkan melalui air kencing.

PENYIMPANAN NUTRIEN

Glukosa yang berlebihan ditukarkan kepada glikogen untuk disimpan.

GAMBAR FOTO 9.1 Hati Hati normal Hati pesakit sirosis
normal dan hati pesakit sirosis 153

9.4.1 9.4.2

PROSES ASIMILASI DALAM HATI

ASID AMINO GLUKOSA

• Hati mensintesis protein plasma dan • Glukosa dalam hati digunakan untuk respirasi sel
enzim daripada asid amino. mengikut keperluan badan, dan selebihnya ditukarkan
kepada glikogen dan disimpan di dalam hati.
• Asid amino berlebihan tidak boleh disimpan
di dalam badan dan akan diuraikan oleh • Apabila aras glukosa dalam darah menurun dan
hati melalui proses pendeaminaan untuk badan memerlukan tenaga, glikogen ditukar kepada
menjadi urea dan disingkirkan. glukosa.

• Apabila bekalan glukosa tidak mencukupi, • Apabila simpanan glikogen mencapai tahap
hati menukarkan asid amino kepada glukosa. maksimum, glukosa berlebihan ditukar menjadi lemak.

hati respirasi sel sel badan

sintesis protein

plasma dan sintesis
asliid berlebihan enzim protoplasma
amino (dalam sel) sintesis
berlebihan urea membran
glikogen plasma
disimpan dikumuhkan
vena oleh ginjal
glukosa portal hepar

glukosa asid amino lipid RAJAH 9.7 Pengangkutan nutrien
serta asimilasi dalam hati dan sel
usus asid lemak + gliserol
kecil

karbohidrat protein lipid

PROSES ASIMILASI DALAM SEL

ASID AMINO GLUKOSA LIPID

• Asid amino digunakan • Glukosa dioksidakan • Lipid seperti fosfolipid dan

untuk mensintesis melalui respirasi sel untuk kolesterol ialah komponen utama

protoplasma baharu membebaskan tenaga, air dan yang membina membran plasma.

dan juga membaiki tisu karbon dioksida. • Lemak yang berlebihan disimpan
dalam tisu adipos yang terdapat
yang rosak. • Glukosa berlebihan disimpan

• Asid amino digunakan sebagai glikogen dalam otot. di bawah kulit sebagai tenaga

untuk sintesis hormon • Tenaga digunakan untuk proses simpanan.
dan enzim.
sel seperti sintesis protein. • Dalam keadaan kekurangan

glukosa, lemak dioksidakan untuk

membebaskan tenaga.

9.3Praktis Formatif

1 Nyatakan maksud asimilasi.
2 Terangkan fungsi hati dalam proses asimilasi makanan tercerna.

154 9.4.2

9.5 Penyahtinjaan

Lensa Biologi Fungsi usus besar

Usus besar mempunyai Selepas penyerapan nutrien di ileum
satu populasi bakteria
yang besar. Terdapat selesai, makanan yang tidak tercerna,
lebih 1000 spesies
bakteria berbeza sel yang mati, sel epitelium, serat dan
dalam usus besar dan
keseimbangan antara air memasuki usus besar dan bergerak
bakteria berfaedah
dengan yang kurang dengan perlahan melalui tindakan
berfaedah amat penting
bagi kesihatan dan peristalsis. Serat terdiri daripada selulosa
persekitaran yang stabil
dalam salur alimentari. dinding sel tumbuhan. Usus besar

menjalankan dua fungsi utama:

• penyerapan air

dan vitamin kolon

• pembentukan tinja

PENYERAPAN AIR DAN VITAMIN sekum rektum BAB 9
apendiks dubur
Bahan yang diserap ialah
• air dan garam mineral RAJAH 9.8 Usus besar
• hasil sampingan metabolisme sesetengah

bakteria, misalnya, vitamin B, K dan asid folik.

PEMBENTUKAN TINJA

• Setelah air diserap, sisa yang tinggal berupa separa pepejal disebut tinja. Tinja mengandungi
sel-sel mati daripada lapisan dalam usus, bahan buangan seperti pigmen hempedu, bakteria
dan bahan toksik.

• Dinding usus besar merembeskan mukus untuk melicinkan pergerakan tinja sehingga ke dubur.
Tinja mengambil masa selama 12 hingga 24 jam untuk bergerak sebelum memasuki rektum.

• Tinja akan terus dikumpulkan dalam rektum sehingga tekanan dalam rektum meningkat dan
menyebabkan keinginan untuk menyingkirkan tinja dari badan.

• Otot-otot rektum mengecut untuk mengeluarkan tinja dari dubur. Proses ini disebut
penyahtinjaan.

Fikirkan! 9.4Praktis Formatif 3 Terangkan kepentingan
penyerapan air dan vitamin
Apakah kesan 1 Nyatakan fungsi utama usus dalam usus besar.
pengambilan besar.
antibiotik terhadap 4 Huraikan proses
populasi bakteria 2 Apakah bahan yang diserap pembentukan tinja.
dalam usus besar? di usus besar?

9.5.1 155

9.6 Gizi Seimbang

Lensa Biologi Nilai tenaga dalam sampel makanan

1 kalori (kal) = 4.2 joule (J) Gizi seimbang merujuk kepada gizi yang mengandungi kesemua
tujuh kelas makanan (karbohidrat, lipid, protein, vitamin, garam
1 kilojoule = 1000 joule mineral, serat dan air) dalam kadar yang betul dan kuantiti yang
seimbang mengikut keperluan seseorang individu supaya kesihatan
Merentas Bidang yang optimum dapat dipelihara.
4.2 J g-1 °C-1 merujuk
kepada muatan haba NILAI TENAGA
tentu air, iaitu tenaga
yang diperlukan untuk • Nilai tenaga ialah jumlah tenaga yang dibebaskan apabila satu
meningkatkan suhu gram makanan dioksidakan dengan lengkap.
1 g air sebanyak 1 °C.
• Nilai tenaga dalam makanan boleh diukur dalam bentuk tenaga
haba iaitu dalam unit kilojoule per gram (kJ g-1).

• Unit lain bagi tenaga haba ialah kalori.
• 1 kalori atau 4.2 joule ditakrifkan sebagai kuantiti tenaga haba

yang diperlukan untuk menaikkan suhu 1 gram air sebanyak
1 darjah Celsius (ºC) pada tekanan 1 atmosfera.
• Nilai tenaga makanan (kJ g-1)

= Jisim air (g) x 4.2 J g-1 0C-1 × Peningkatan suhu air (°C)

Jisim sampel makanan (g) × 1000

1.2 9.4AktivitiitivitkA Mengkaji nilai tenaga dalam sampel makanan Eksperimen

Pernyataan masalah penghadang
Apakah sampel makanan yang mempunyai nilai tenaga
paling tinggi? kapas termometer
tabung didih
Hipotesis
Kacang tanah mempunyai nilai tenaga yang lebih tinggi kaki air suling
berbanding kacang gajus. retort
sampel makanan
Pemboleh ubah jarum
Dimanipulasikan: Jenis sampel makanan
Bergerak balas: Nilai tenaga sampel makanan plastisin
Dimalarkan: Jisim air

Bahan
Air suling, sampel makanan (kacang gajus,
kacang tanah), kapas dan plastisin

Radas
Kaki retort berserta pengapit, termometer, tabung didih,
jarum panjang, penimbang elektronik, penghadang,
silinder penyukat dan penunu Bunsen

156 9.6.1

Prosedur
1 Timbang kacang gajus menggunakan penimbang elektronik dan catatkan jisimnya.

2 Sukat 20 ml air suling menggunakan silinder penyukat dan masukkan ke dalam tabung didih.

3 Apitkan tabung didih kepada kaki retort dan masukkan termometer.

4 Tetapkan kedudukan termometer dengan menggunakan kapas.

5 Rekodkan suhu awal air suling.

6 Cucukkan kacang gajus pada hujung jarum dan dirikan jarum menggunakan plastisin.

7 Letakkan penghadang di sekeliling susunan radas.

8 Nyalakan kacang gajus menggunakan penunu Bunsen dan letakkan di bawah tabung didih.

9 Kacau air dalam tabung didih perlahan-lahan dan catatkan suhu tertinggi air suling selepas
kacang gajus habis terbakar.

10 Gantikan air di dalam tabung didih.

11 Ulang langkah 1 hingga 9 menggunakan kacang tanah.

12 Hitungkan nilai tenaga makanan bagi setiap sampel makanan menggunakan formula
berikut.

Nilai tenaga = Jisim air (g) x 4.2 J g-1 0C-1 × Peningkatan suhu air (°C)
makanan
(kJ g-1) Jisim sampel makanan (g) × 1000

13 Rekodkan keputusan dalam jadual.

Keputusan

Sampel Jisim sampel Suhu awal Suhu akhir Kenaikan Nilai tenaga BAB 9
makanan makanan (g) air (°C) air (°C) suhu (°C) makanan (kJ g-1)

Kacang
gajus

Kacang
tanah

Perbincangan
1 Sampel makanan yang manakah menunjukkan nilai tenaga paling tinggi?

2 Nyatakan dua langkah berjaga-jaga semasa menjalankan eksperimen.

3 Bandingkan nilai tenaga sampel makanan daripada eksperimen dengan nilai tenaga mengikut
teori. Adakah terdapat perbezaan? Jika ya, jelaskan sebabnya.

Kesimpulan
Adakah hipotesis tersebut diterima? Cadangkan kesimpulan yang sesuai untuk eksperimen ini.

Kandungan vitamin C dalam jus buah-buahan atau
sayur-sayuran

Kandungan nutrien dalam makanan yang berlainan adalah berbeza-beza. Misalnya,
kandungan vitamin C dalam buah-buahan dan sayur-sayuran adalah berbeza-beza.

9.6.2 157

1.2 9.5AktivitiitivitkA Menentukan kandungan vitamin C dalam jus Eksperimen
buah-buahan dan sayur-sayuran

Pernyataan masalah
Jus buah atau jus sayur yang manakah mempunyai kandungan vitamin C paling tinggi?

Hipotesis
Jus oren mempunyai kandungan vitamin C yang paling tinggi berbanding dengan jus limau nipis
dan jus lobak merah.

Pemboleh ubah
Dimanipulasikan: Jenis jus buah dan jus sayur
Bergerak balas: Isi padu jus buah atau jus sayur yang diperlukan untuk melunturkan
larutan DCPIP
Dimalarkan: Kepekatan larutan DCPIP dan kepekatan larutan asid askorbik

Bahan
Jus oren, jus limau nipis dan jus lobak merah yang segar, larutan asid askorbik 0.1%,
larutan DCPIP 1% dan air suling

Radas
Picagari berjarum (1 ml dan 5 ml), pisau, bikar 50 ml, tiub spesimen, pengisar jus
dan penapis

Prosedur
1 Masukkan 1 ml larutan DCPIP 1% ke dalam satu tiub spesimen. asid askorbik

2 Picagari berjarum 5 ml dipenuhkan dengan larutan asid askorbik 0.1%.
Pastikan tiada gelembung udara terperangkap di dalamnya.

3 Masukkan hujung picagari berjarum ke dalam tiub spesimen dan titiskan tiub
asid askorbik setitis demi setitis ke dalam larutan DCPIP sambil mengacau spesimen
dengan perlahan-lahan sehingga warna biru larutan DCPIP dilunturkan. larutan
DCPIP
4 Rekodkan isi padu larutan asid askorbik 0.1% yang diperlukan untuk
melunturkan warna biru larutan DCPIP.

5 Ulang langkah 1 hingga 4 sebanyak 2 kali untuk mendapat isi padu
purata bagi setiap jus berlainan.

6 Rekodkan isi padu setiap jus dalam jadual yang disediakan.

7 Hitungkan kepekatan vitamin C bagi setiap jus menggunakan formula berikut.

Peratus vitamin C = isi padu larutan asid askorbik X 0.1%
isi padu jus yang digunakan

Kepekatan vitamin C (mg ml-1) = isi isi padu asid askorbik X 1.0
padu jus yang digunakan

Keputusan

Larutan / Jus Isi padu larutan/jus yang Kepekatan Kepekatan vitamin C (mg ml-1)
diperlukan untuk melunturkan vitamin C 0.1
Larutan asid
askorbik 0.1% warna larutan DCPIP (ml) (%)
Jus oren
Jus limau nipis 123 Purata
Jus lobak merah

158 9.6.2

Perbincangan
1 Jus yang manakah menunjukkan kandungan vitamin C paling tinggi?
2 Mengapakah larutan asid askorbik piawai 0.1% digunakan?

Kesimpulan
Adakah hipotesis tersebut diterima? Cadangkan kesimpulan yang sesuai untuk eksperimen ini.

Salah satu faktor yang mempengaruhi kemerosotan kandungan vitamin C ialah suhu. Oleh itu,
buah-buahan atau sayur-sayuran perlu disimpan pada julat suhu yang sesuai supaya kandungan
vitamin C dapat dipelihara.

1.2 9.6AktivitiitivitkAMengkaji kesan suhu terhadap kandungan Eksperimen

vitamin C dalam jus oren

Pernyataan masalah
Apakah suhu persekitaran yang paling sesuai untuk menyimpan jus buah oren?

Hipotesis
Jus oren yang disimpan dalam keadaan suhu persekitaran yang rendah mempunyai kandungan
vitamin C yang paling tinggi.

Pemboleh ubah Perhatian! BAB 9
Dimanipulasikan: Keadaan suhu persekitaran
Bergerak balas: Isi padu jus oren yang diperlukan untuk Jangan biarkan
melunturkan larutan DCPIP jus terdedah
Dimalarkan: Isi padu larutan DCPIP terlampau lama
untuk mengelakkan
Bahan pengoksidaan.
Buah oren, larutan DCPIP 1% dan ais

Radas
Tiub spesimen, pisau, picagari berjarum (1 ml dan 5 ml),
bikar (50 ml dan 100 ml), penunu Bunsen, tungku kaki tiga,
penapis dan kasa dawai

Prosedur
1 Sediakan jus oren sebanyak 60 ml.

2 Labelkan tiga bikar A, B dan C. Masukkan 20 ml jus oren ke dalam setiap bikar.

3 Rendamkan bikar A dalam ais, biarkan bikar B pada suhu bilik dan rendamkan bikar C
dalam air mendidih selama 30 minit.

4 Selepas 30 minit, tentukan kandungan vitamin C dalam jus oren seperti dalam Aktiviti 9.5.

5 Hitungkan kepekatan vitamin C dalam jus oren bagi setiap suhu berlainan.

Keputusan
Rekodkan keputusan anda dalam jadual yang sesuai.

9.6.2 159

Perbincangan
1 Adakah terdapat perbezaan kandungan vitamin C bagi jus oren pada suhu yang berlainan?

2 Apakah kesan suhu terhadap kandungan vitamin C dalam jus oren?

3 Berdasarkan keputusan, cadangkan cara terbaik untuk memastikan anda mendapat
kandungan vitamin C yang tinggi daripada jus buah atau jus sayur.

Kesimpulan
Adakah hipotesis tersebut diterima? Cadangkan kesimpulan yang sesuai untuk eksperimen ini.

GAMBAR FOTO 9.2 Pengubahsuaian diet bagi
Sampel hidangan berpandukan individu tertentu
Pinggan Sihat Malaysia
Gizi seimbang bagi setiap individu berubah mengikut gaya
KKeerrjajayya MMiilelenniaia hidup, keadaan kesihatan dan keperluan nutrien khusus masing-
masing. Setiap individu perlu membuat pilihan bijak berdasarkan
Pakar pemakanan panduan pemakanan. Contohnya, cadangan keperluan nutrien
ialah pakar dalam boleh berpandukan kepada Pinggan Sihat Malaysia. Pinggan Sihat
bidang nutrisi yang Malaysia menggambarkan kuantiti relatif pelbagai kelas makanan
boleh memberi dalam gizi seimbang (Gambar foto 9.2).
nasihat pakar Pengambilan makanan berlebihan yang juga kaya dengan lemak
mengenai diet tepu boleh menyebabkan masalah kesihatan seperti obesiti dan
yang sesuai bagi penyakit kardiovaskular.
individu tertentu.
Punca obesiti
Zon Aktiviti
Obesiti disebabkan oleh penyimpanan lemak berlebihan akibat
Rancangkan hidangan ketidakseimbangan pengambilan makanan dan penggunaan tenaga.
berdasarkan Pinggan
Sihat Malaysia untuk Kesan obesiti
individu yang berbeza
seperti individu obes, Individu yang obes perlu mengurangkan pengambilan karbohidrat
penghidap kanser dan lemak serta meningkatkan pengambilan sayur-sayuran dan
dan pesakit jantung. buah-buahan. Sekiranya tidak, diet yang mengandungi lemak tepu
berlebihan dan kolesterol yang tinggi mungkin menyebabkan diabetes
melitus serta pelbagai penyakit kardiovaskular seperti aterosklerosis
dan hipertensi yang seterusnya membawa kepada serangan jantung
(penginfarkan miokardium) atau strok jika tidak dirawat.

Penghidap kanser yang sedang menjalani rawatan kanser, perlu
mengubah suai diet agar memperoleh tenaga yang mencukupi,
mengurangkan risiko jangkitan serta sembuh dengan lebih cepat.

160 9.6.3

9.7 Isu kesihatan Berkaitan
Sistem Pencernaan dan
Tabiat Pemakanan

duodenum Pengubahsuaian organ pencernaan
jejunum
Obesiti merupakan masalah kesihatan yang kian meningkat
kantung di seluruh dunia. Walaupun obesiti boleh dikawal melalui
gastrik pengurusan diet dan program senaman rutin, namun kadang-
kala obesiti memerlukan rawatan perubatan. Doktor pakar
mungkin mencadangkan prosedur pembedahan tertentu untuk
mengurangkan berat badan, misalnya pintasan gaster (Rajah 9.9).
Pintasan gaster melibatkan pengecilan saiz perut menggunakan
pelbagai kaedah pembedahan.

Antara kesan sampingan jangka pendek pembedahan ini ialah
refluks asid, mual, muntah-muntah, esofagus mengembang,
tidak boleh makan beberapa jenis makanan dan risiko jangkitan.
Kesan sampingan jangka panjang pula termasuklah pening-
pening, aras gula darah rendah, malnutrisi, ulser perut dan
masalah penyahtinjaan.

bahagian Isu-isu kesihatan berkaitan BAB 9
perut penyahtinjaan
bahagian yang telah
duodenum dipintas Kelas makanan yang paling penting dalam proses penyahtinjaan
yang telah jejunum ialah serat. Pengambilan diet dengan kandungan serat yang tinggi
dipintas seperti buah-buahan dan sayur-sayuran dapat memudahkan
makanan pergerakan tinja. Hal ini dapat mengelakkan masalah kesihatan
jus pencernaan seperti sembelit, kanser kolon, kanser rektum dan hemoroid.

RAJAH 9.9 Pintasan gaster Antara fungsi serat ialah:

• merangsang peristalsis

• menyerap dan menyingkirkan bahan toksik

• mengawal atur penyerapan glukosa terutamanya bagi
pesakit diabetes melitus

• meningkatkan populasi bakteria berfaedah dalam
usus besar

Selain itu, pengambilan air yang banyak dapat memastikan tinja
sentiasa lembut dan mudah bergerak sepanjang usus besar
untuk membantu proses penyahtinjaan.

9.7.1 9.7.2 161

Isu-isu kesihatan berkaitan tabiat pemakanan

Selain gizi seimbang, tabiat pemakanan juga memainkan peranan penting untuk memenuhi
keperluan tenaga dan memelihara kesihatan kita. Tabiat pemakanan yang tidak baik dan gizi
tidak seimbang boleh mengakibatkan pelbagai masalah kesihatan seperti gastritis, dismorfia otot,
anoreksia nervosa dan bulimia nervosa.

ANOREKSIA
NERVOSA

GASTRITIS Anoreksia
nervosa agak
Gastritis merujuk kepada lazim dalam
keradangan dan kakisan kalangan remaja
lapisan epitelium perut perempuan yang
oleh jus gaster apabila sering taksub
tiada makanan dalam dengan berat
perut. Gastritis yang tidak badan. Penghidap
dirawat akan mengakibatkan anoreksia akan mengelak
ulser gaster. Punca gastritis daripada makan untuk mencapai berat
badan idaman. Mereka mengalami
termasuklah makan pada masa gangguan psikologi serta masalah
yang tidak tentu dan kuantiti yang kekurangan nutrien kerana fungsi
berbeza-beza serta pengambilan normal sistem pencernaan terjejas.
alkohol atau ubat penahan sakit yang berlebihan.

BULIMIA NERVOSA DISMORFIA OTOT

Bagi penghidap bulimia Sesetengah
nervosa yang juga taksub individu pula
dengan pengawalan berat merasakan
badan, individu tersebut diri mereka
akan makan dengan bersaiz kecil
banyak dan kemudian dan tidak cukup
memuntahkannya atau pertumbuhan.
mengambil laksatif yang Jadi, mereka akan
menyebabkan cirit-birit. Sekiranya mengamalkan angkat
berterusan, pesakit akan mengalami berat, menjalani latihan lasak
penyahhidratan, masalah nutrisi dan seterusnya, dan bersenam secara berlebihan.
menghidap penyakit kardiovaskular atau Kadang-kadang, mereka mengambil
kerosakan ginjal. steroid atau suplemen pembina otot.
Isu kesihatan ini dikenali sebagai
Zon Aktiviti dismorfia otot.

Jalankan kajian kes 9.5Praktis Formatif 2 Ramalkan kesan
tentang isu kesihatan pengubahsuaian organ
berikut yang berkaitan 1 Pada pendapat anda, pencernaan seperti kaedah
tabiat pemakanan: mengapakah serat pintasan gaster terhadap
• diabetes jenis 2 penting dalam proses kesihatan manusia.
• obesiti penyahtinjaan. Terangkan
• refluks asid jawapan anda.
• pica

162 9.7.3

Rumusan

NUTRISI DAN SISTEM PENCERNAAN MANUSIA

Sistem Pencernaan Gizi Seimbang Isu Kesihatan Berkaitan
Sistem Pencernaan dan
• Pencernaan • Nilai tenaga
• Penyerapan • Kandungan vitamin C Tabiat Pemakanan
• Asimilasi
• Penyahtinjaan dalam jus buah-buahan • Kesan mengubah suai
atau sayur-sayuran organ pencernaan terhadap
• Pengubahsuaian diet bagi kesihatan manusia
individu tertentu
• Isu-isu kesihatan berkaitan
penyahtinjaan

• Isu-isu kesihatan berkaitan
tabiat pemakanan

BAB 9

Refleksi Kendiri

Adakah anda telah menguasai konsep penting berikut?
• Struktur sistem pencernaan manusia
• Mekanisme pencernaan
• Proses dan hasil pencernaan karbohidrat dalam mulut
• Proses dan hasil pencernaan protein dalam perut
• Pencernaan karbohidrat, protein dan lipid dalam usus kecil
• Penyesuaian ileum dan vilus dalam penyerapan makanan tercerna
• Asimilasi makanan tercerna dan fungsi hati
• Penyahtinjaan
• Gizi seimbang dan nilai tenaga dalam sampel makanan
• Pengubahsuaian diet bagi individu tertentu
• Isu kesihatan berkaitan sistem pencernaan dan tabiat pemakanan

163

Praktis Sumatif 9

1 Sesetengah orang tidak boleh minum susu kerana akan menghadapi masalah cirit-birit dan
kembung perut. Jelaskan keadaan ini.

2 Amin makan daging untuk sajian tengah hari. Terangkan bagaimana protein dicernakan
dalam perut Amin.

3 Seorang individu mempunyai tabiat pemakanan seperti berikut:
Makan dengan banyak dalam masa yang singkat diikuti oleh
pemuntahan semula secara sengaja setiap kali selepas makan.

Terangkan bagaimana tabiat pemakanan ini mempengaruhi kesihatan individu tersebut.
4 Rajah 1 menunjukkan salur alimentari dalam manusia.

Z
XY

RAJAH 1
(a) Namakan struktur X dan Y.
(b) (i) Enzim di dalam X hanya efektif dalam keadaan beralkali. Terangkan bagaimana

keadaan beralkali dapat dikekalkan di dalam X.
(ii) Terangkan bagaimana Y terlibat dalam pencernaan karbohidrat di X.
(c) Namakan enzim yang terdapat di dalam Z. Terangkan bagaimana enzim tersebut
berfungsi dalam pencernaan protein.
(d) Seorang pelajar gemar makan buah oren dengan banyak. Terangkan kesan pemakanan
terlalu banyak buah oren terhadap pencernaan kanji di X.

164

Soalan Esei

5 Huraikan proses-proses yang berlaku kepada molekul lemak bermula dari duodenum
sehingga hasil akhirnya boleh digunakan oleh sel badan.

6 Seorang remaja makan hidangan berikut untuk sarapan pagi.

Roti bermentega – 2 keping Susu segar – 1 gelas
Telur rebus – 2 biji Epal – 1 biji

Huraikan apa yang berlaku kepada hasil-hasil akhir pencernaan makanan sarapan pagi
dalam sel badan.

7 (a) Terangkan mengapa pengambilan diet yang mempunyai kandungan lemak yang tinggi
tidak baik untuk kesihatan.

(b) Cadangkan jenis makanan yang sesuai untuk seseorang yang ingin mengurangkan
berat badan dan mengurangkan risiko menghidap penyakit kardiovaskular. Terangkan
jawapan anda.

(c) Huraikan proses pencernaan, penyerapan dan asimilasi kanji dalam badan manusia.

Sudut Pengayaan BAB 9

8 Ubat dalam bentuk kapsul tidak diuraikan di dalam perut tetapi diserap dengan mudah oleh
usus kecil. Apabila sampel darah pesakit diambil dan dianalisis, didapati bentuk struktur
molekul ubat ini adalah berlainan daripada bentuk struktur molekul asalnya. Jelaskan
mengapa.

9 Bagaimanakah minuman yang ditambah pemanis tiruan dihasilkan dalam pasaran?

10 Pada masa kini, makanan siap saji atau sejuk beku menjadi pilihan ramai individu
disebabkan gaya hidup yang sibuk dan sentiasa kesuntukan masa. Ramalkan kemungkinan
risiko kesihatan yang timbul sekiranya jenis makanan ini diambil secara berterusan dan
dalam kuantiti yang banyak.

Jawapan lengkap boleh
didapati dengan mengimbas
kod QR yang disediakan

165

BAB

Pengangkutan
dalam Manusia

10 danHaiwan

Tahukah ANDA...

• sAipstaekmahpkeoremdpaorannend-akroamh?ponen
• mBaegnagiempaanmakdaahrajahn?tung

Apakah jantung • dbAdmBaepaanerlakagnksamagaiisitemhatsmeniaissmbntdueaaelmlkikimnkeagaspfhaaniehnsmrbaiessteadtainsenantdmureayasmanlliiiarmndp?gtfiaesarruaehdk?aeran
mekanikal? •

166

10.1 Jenis Sistem Peredaran 10.4 Mekanisme Pembekuan Darah

10.1.1 Mewajarkan keperluan sistem 10.4.1 Mewajarkan keperluan mekanisme
pengangkutan dalam organisma pembekuan darah.
multisel kompleks.
10.4.2 Memerihalkan mekanisme
10.1.2 Mengenal pasti bahan pembekuan darah.
yang diangkut oleh sistem
pengangkutan: • bahan keperluan 10.4.3 Memerihalkan isu kesihatan yang
sel • bahan buangan sel berkaitan dengan pembekuan
darah: • trombosis
10.1.3 Mengkonsepsikan jenis sistem • embolisme • hemofilia
peredaran dalam organisma
multisel: 10.5 Kumpulan Darah Manusia
• terbuka • tertutup
10.5.1 Memerihalkan kumpulan
10.1.4 Membanding dan membezakan darah ABO.
antara sistem peredaran dalam
organisma multisel: • serangga 10.5.2 Menghubung kait kumpulan darah
• ikan • amfibia • manusia ABO dengan pendermaan darah.

10.2 Sistem Peredaran Manusia 10.5.3 Memerihalkan faktor Rhesus.
10.5.4 Menaakul faktor Rhesus
10.2.1 Memerihalkan komponen sistem
peredaran manusia: yang tidak sepadan
• jantung • salur darah • darah terhadap kehamilan.

10.2.2 Menerangkan komposisi darah: 10.6 Isu Kesihatan Berkaitan Sistem
• plasma • sel darah Peredaran Manusia

10.2.3 Membanding dan membezakan 10.6.1 Mewajarkan keperluan sistem
antara jenis salur darah: peredaran yang sihat.
• arteri • vena • kapilari
10.6.2 Berkomunikasi tentang
10.2.4 Melabel struktur jantung manusia penyakit kardiovaskular.
dan salur darah berkaitan: • aorta
• vena kava • arteri pulmonari 10.7 Sistem Limfa Manusia
dan vena pulmonari • arteri
koronari dan vena koronari 10.7.1 Mensintesis proses pembentukan
• injap sabit bendalir tisu dan limfa.
• injap bikuspid dan injap
trikuspid • septum 10.7.2 Membanding dan membezakan
antara kandungan limfa dengan:
10.2.5 Memerihalkan fungsi • bendalir tisu • darah
bahagian jantung.
10.7.3 Menghuraikan komponen sistem
10.3 Mekanisme Denyutan Jantung limfa: • limfa • kapilari limfa
• salur limfa • nodus limfa
10.3.1 Memerihalkan mekanisme • organ limfa
denyutan jantung manusia:
• nodus sinoatrium (perentak 10.7.4 Mewajarkan keperluan sistem limfa
jantung) • nodus atrioventrikel • pelengkap kepada sistem
• berkas His • gentian Purkinje peredaran darah
• pengangkutan bahan larut lemak
10.3.2 Berkomunikasi tentang daya yang • pertahanan badan
menyebabkan peredaran darah
dalam manusia: • pengepaman 10.8 Isu Kesihatan Berkaitan Sistem
jantung • pengecutan otot rangka Limfa Manusia

10.8.1 Memerihalkan isu kesihatan
berkaitan sistem limfa.

167

10.1 Jenis Sistem Peredaran
Keperluan sistem pengangkutan organisma
multisel kompleks

Pertukaran bahan Setiap sel hidup memerlukan bahan keperluan sel seperti oksigen dan
boleh berlaku nutrien dan menyingkirkan bahan buangan sel seperti karbon dioksida
secara resapan dan bahan kumuh bernitrogen.
kerana sel berada
dalam persekitaran. Dalam Bab 2, anda telah mempelajari bagaimana organisma unisel
seperti Amoeba sp. memperoleh bahan keperluan dan menyingkirkan
bahan buangan secara resapan dari dan ke persekitaran luar. Organisma
unisel mempunyai isi padu badan yang kecil. Maka, nisbah jumlah luas
permukaan kepada isi padu (JLP/I) organisma adalah besar. Oleh itu,
Amoeba sp. tidak memerlukan satu sistem pengangkutan yang khusus
untuk mengangkut bahan masuk dan keluar sel.

Bagaimana pula dengan organisma multisel? Bolehkah organisma
multisel mendapat semua bahan keperluan sel dan menyingkirkan
bahan kumuh melalui resapan ringkas seperti organisma unisel?

Organisma multisel kompleks bersaiz besar tidak boleh memperoleh
bahan keperluan dan menyingkirkan bahan buangan secara resapan
kerana JLP/I organisma tersebut adalah kecil. Jarak persekitaran luar
dari sel pula adalah terlalu jauh untuk pertukaran bahan secara langsung.
Jadi, bagaimanakah organisma multisel kompleks memperoleh bahan
keperluan sel?

persekitaran luar Pertukaran bahan
terletak jauh tidak boleh
dari sel berlaku secara
resapan kerana
epidermis sel terletak
terlalu jauh
dari persekitaran.

sel badan

RAJAH 10.2
Pertukaran bahan bagi
organisma multisel

persekitaran luar

RAJAH 10.1 Pertukaran bahan 10.1.1 10.1.2
bagi organisma unisel

168

Untuk mengatasi masalah ini, organisma multisel mempunyai sistem TMK 10.1
pengangkutan dalaman. Dalam vertebrata, sistem pengangkutan ini
dikenali sebagai sistem peredaran darah. Aktiviti: Mengkaji kesan
Sebelum mengkaji sistem peredaran darah dengan lebih lanjut, jalankan perubahan nisbah jumlah luas
eksperimen untuk mengkaji kesan perubahan JLP/I terhadap kadar
resapan. permukaan kepada
isi padu (JLP/I) terhadap
Jenis-jenis sistem peredaran dalam
organisma multisel kadar resapan.

Sistem peredaran organisma multisel dibahagi kepada dua jenis: sistem
peredaran terbuka dan sistem peredaran tertutup.

SISTEM PEREDARAN TERBUKA SISTEM PEREDARAN TERTUTUP

• Dalam sistem peredaran terbuka, • Dalam sistem peredaran tertutup, darah
hemolimfa mengalir masuk terus ke sentiasa terkandung dalam salur darah
dalam rongga badan (hemoselom) dan tertutup yang berterusan dan diedarkan
membasahi sel-sel. ke seluruh badan.

• Hemolimfa ialah cecair bernutrien • Pertukaran bahan keperluan sel seperti
menyerupai darah yang terdapat oksigen dan nutrien berlaku merentasi
dalam kebanyakan invertebrata seperti dinding kapilari darah.
serangga dan moluska.

salur hemolimfa salur darah BAB 10
hemoselom
darah kapilari darah
hemolimfa
jantung jantung

sel-sel sel-sel

bahagian hujung
salur yang terbuka

10.1.3 169

SISTEM PEREDARAN

SISTEM PEREDARAN TERBUKA Sistem Peredaran Ikan

Sistem Peredaran Serangga • Jantung ikan mempunyai dua ruang
iaitu satu atrium dan satu ventrikel.
• Sistem peredaran dalam serangga ialah
sistem peredaran terbuka. • Darah yang meninggalkan ventrikel
Ini bermaksud satu atau lebih jantung akan dipam ke dalam kapilari
mengepam hemolimfa melalui salur insang bagi membolehkan pertukaran
darah ke dalam hemoselom. gas berlaku.

• Hemolimfa mengalir keluar dari • Kapilari insang mengalirkan darah ke
jantung ke dalam hemoselom apabila dalam salur darah yang mengangkut
jantung mengecut. darah beroksigen ke kapilari sistemik.

• Di hemoselom, pertukaran bahan • Dalam kapilari sistemik, oksigen
antara hemolimfa dan sel badan berlaku meresap ke dalam tisu manakala
secara resapan. karbon dioksida meresap dari tisu ke
dalam kapilari.
• Apabila jantung mengendur, hemolimfa
mengalir kembali ke jantung melalui liang • Darah terdeoksigen kemudian kembali
seni yang disebut ostium. ke atrium jantung melalui vena.

anterior • Oleh sebab darah mengalir dalam
satu hala, maka sistem peredaran ikan
dikenali sebagai sistem
peredaran tunggal.

aorta

kapilari insang

posterior darah
bercampur
aorta jantung

ostium ostium
hemoselom
jantung arteri

RAJAH 10.4 Sistem peredaran jantung
terbuka serangga ventrikel
atrium
posterior
Petunjuk: vena
RAJAH 10.3 Pandangan darah beroksigen
dorsal jantung serangga darah
darah terdeoksigen bercampur
darah bercampur
kapilari sistemik

RAJAH 10.5 Sistem peredaran darah ikan

170 10.1.4

SISTEM PEREDARAN TERTUTUP Sistem Peredaran Manusia

Sistem Peredaran Amfibia • Manusia mempunyai jantung yang terdiri
daripada empat ruang: dua atrium dan
• Amfibia mempunyai jantung yang terdiri daripada dua ventrikel yang terpisah sepenuhnya.
tiga ruang iaitu dua atrium dan satu ventrikel.
Berbeza dengan peredaran tunggal ikan, darah • Manusia mempunyai sistem peredaran
mengalir dalam dua peredaran: peredaran ganda dua. Ini bermaksud dalam satu
pulmokutaneus dan peredaran sistemik. kitar peredaran yang lengkap, darah
Oleh itu, sistem ini dikenali sebagai sistem mengalir dalam salur darah menerusi
peredaran ganda dua. jantung sebanyak dua kali. Oleh kerana
terdapat dua peredaran yang berbeza,
• Amfibia dikatakan mempunyai sistem peredaran manusia dikatakan mempunyai sistem
ganda dua yang tidak lengkap kerana darah peredaran ganda dua yang lengkap
terdeoksigen dan darah beroksigen bercampur. kerana darah terdeoksigen dan darah
beroksigen tidak bercampur.
• Peredaran pulmokutaneus mengangkut darah
ke peparu dan kulit dan pertukaran gas berlaku Peredaran pulmonari
di sini. Peredaran sistemik mengangkut darah
beroksigen ke tisu badan dan mengembalikan • Darah terdeoksigen diangkut melalui
darah terdeoksigen ke atrium kanan melalui vena. arteri pulmonari ke peparu untuk
pertukaran gas.
1 Darah terdeoksigen 2 Darah beroksigen
dari badan diangkut dari peparu dan • Darah beroksigen dari peparu kembali
ke atrium kanan. kulit diangkut oleh ke atrium kiri dan mengalir ke dalam
vena pulmonari ke ventrikel kiri.
kapilari peparu dan kulit atrium kiri.
kapilari peparu

peredaran 3 Darah dari kedua- arteri pulmonari aorta BAB 10
pulmokutaneus dua atrium masuk vena kava vena
ke dalam satu pulmonari
4 ventrikel. Walaupun
12 terdapat sedikit atrium
pencampuran kiri
atrium 3 atrium darah beroksigen atrium ventrikel
kanan kiri dan darah kanan kiri
terdeoksigen dalam ventrikel
ventrikel ventrikel, namun kanan
kebanyakan darah
peredaran sistemik beroksigen kekal Petunjuk:
dalam bahagian darah
kiri ventrikel kapilari sistemik beroksigen
manakala darah
terdeoksigen kekal darah
dalam bahagian terdeoksigen
kanan ventrikel.
kapilari sistemik Peredaran sistemik
Petunjuk: 4 Ventrikel kemudiannya
mengepam darah • Darah dipam dari jantung ke semua
darah beroksigen melalui peredaran tisu badan melalui aorta.
pulmokutaneus (peparu
darah terdeoksigen dan kulit) dan • Kemudian darah terdeoksigen kembali
darah bercampur peredaran sistemik. ke atrium kanan melalui vena kava.

RAJAH 10.6 Sistem peredaran RAJAH 10.7 Sistem peredaran darah manusia
darah amfibia
171
10.1.4

JADUAL 10.1 Persamaan dan perbezaan antara sistem peredaran dalam organisma multisel
Persamaan

Sistem peredaran terdapat dalam semua organisma multisel.

Sistem peredaran mempunyai jantung untuk mengepam darah atau hemolimfa (di dalam serangga).

Sistem peredaran berfungsi mengangkut nutrien dan bahan buangan.

Jantung mempunyai injap yang memastikan pengaliran darah sehala.

Perbezaan

Organisma Serangga Ikan Amfibia Manusia

Jenis sistem Sistem peredaran Sistem peredaran Sistem peredaran Sistem peredaran
peredaran
darah terbuka darah tertutup darah tertutup darah tertutup

Bilangan Tunggal (darah Ganda dua Ganda dua
peredaran
mengalir di dalam (darah mengalir (darah mengalir

salur darah dan di dalam salur di dalam salur

– melalui jantung darah dan melalui darah dan melalui

sekali sahaja jantung sebanyak jantung sebanyak

dalam satu dua kali dalam satu dua kali dalam satu

peredaran lengkap) peredaran lengkap) peredaran lengkap)

Bilangan Jantung terdiri Dua (satu atrium Tiga (dua atrium Empat (dua atrium
ruang jantung daripada banyak dan satu ventrikel) dan satu ventrikel) dan dua ventrikel)
segmen ruang
–
Pengasingan – Tidak lengkap Lengkap (darah
darah (darah beroksigen beroksigen tidak
beroksigen bercampur sedikit bercampur dengan
dengan darah dengan darah darah terdeoksigen
terdeoksigen terdeoksigen di di dalam ventrikel)
dalam ventrikel)

10.1Praktis Formatif 3 Cacing pipih merupakan organisma multisel.
Namun, cacing pipih tidak memerlukan satu
1 Nyatakan dua perbezaan antara sistem sistem pengangkutan yang khusus untuk
peredaran ikan dengan manusia. mengangkut bahan masuk dan keluar dari
sel. Terangkan mengapa.
2 Terangkan mengapa sistem peredaran darah
amfibia dianggap sebagai sistem peredaran 4 Terangkan mengapa serangga memerlukan
darah tertutup dan tidak lengkap. satu sistem berasingan (iaitu sistem trakea)
untuk mengangkut oksigen.

172 10.1.4

10.2 Sistem Peredaran Manusia

Inovasi Malaysia Sistem peredaran manusia mempunyai tiga komponen utama.
Sekumpulan penyelidik • Darah: Sejenis tisu penghubung yang terdiri daripada plasma, sel
di Malaysia telah
menghasilkan peranti darah dan platlet. Darah bertindak sebagai medium pengangkutan.
myThrob yang boleh • Jantung: Berfungsi sebagai pam berotot yang mengedarkan darah
dimanfaatkan sebagai
alat pintar pemeriksaan ke seluruh badan.
dan pemantauan • Salur darah: Terdiri daripada arteri, kapilari dan vena yang
penyakit jantung.
Peranti myThrob dihubungkan kepada jantung dan mengangkut darah ke
mengkaji algoritma asli seluruh tisu badan.
yang dapat mengesan
denyutan jantung Struktur jantung
tidak normal dan
sesuai dipakai untuk Tahukah anda jantung anda sebesar satu genggaman
pemantauan di rumah. tangan? Jantung terletak di antara peparu dalam rongga
toraks dan mengandungi empat ruang iaitu atrium
kiri, atrium kanan, ventrikel kiri dan ventrikel kanan. BAB 10
Ruang di sebelah kiri dipisahkan daripada ruang di sebelah
kanan oleh dinding berotot yang disebut septum.

Atrium menerima darah yang kembali ke jantung
manakala ventrikel mengepam darah keluar
daripada jantung. Ventrikel mempunyai
dinding yang lebih tebal dan mengecut
lebih kuat daripada atrium.

Dinding berotot ventrikel kiri adalah
lebih tebal daripada dinding berotot
ventrikel kanan. Hal ini berlaku kerana
ventrikel kiri perlu menjana tekanan
yang lebih besar untuk mengepam
darah keluar dari aorta ke seluruh
badan manakala ventrikel kanan hanya
perlu mengepam darah ke peparu.

Arteri koronari
mengangkut darah
beroksigen untuk tisu
jantung manakala vena
koronari mengangkut
darah terdeoksigen.

arteri koronari

vena koronari 173
RAJAH 10.8 Sistem peredaran manusia

10.2.1 10.2.4 10.2.5

Aorta merupakan arteri darah utama yang mengangkut Arteri pulmonari mengangkut
darah beroksigen ke seluruh badan manakala vena darah terdeoksigen dari jantung ke
kava merupakan vena utama yang mengangkut darah peparu manakala vena pulmonari
terdeoksigen kembali ke jantung. mengangkut darah beroksigen dari
peparu ke jantung.
Injap sabit di pangkal vena kava
arteri pulmonari dan aorta
di pangkal aorta
memastikan darah arteri pulmonari
yang telah mengalir
keluar dari jantung
tidak mengalir semula
ke dalam ventrikel
apabila ventrikel
mengendur.

injap sabit vena pulmonari
atrium kanan
atrium kiri
vena koronari
injap bikuspid

arteri koronari ventrikel kanan septum ventrikel kiri Injap
bikuspid
injap trikuspid Septum berfungsi memisahkan bahagian (terletak di
jantung kiri daripada bahagian jantung kanan dan antara atrium
Injap trikuspid (terletak memastikan darah beroksigen tidak bercampur kiri dengan
di antara atrium kanan dengan darah terdeoksigen. ventrikel kiri)
dengan ventrikel kanan) memastikan
memastikan darah darah yang
yang mengalir ke dalam telah mengalir
ventrikel kanan tidak ke dalam
mengalir semula ke atrium ventrikel kiri
kanan. Injap ini terdiri tidak mengalir
daripada tiga cuping. semula ke
atrium kiri.
Fikirkan! Injap ini
Apakah yang terdiri daripada
akan berlaku dua cuping.
kepada seseorang
individu sekiranya RAJAH 10.9 Keratan membujur jantung manusia
injap bikuspid
jantungnya tidak TMK 10.2
tutup sepenuhnya
ketika ventrikel Video: Animasi pergerakan
mengendur? injap jantung

(Dicapai pada 21 Ogos 2019)

174 10.2.4 10.2.5

Komposisi darah manusia Lensa Biologi

Darah manusia terdiri daripada 55% plasma dan 45% komponen sel. Larutan kimia
Plasma ialah medium pengangkutan dalam badan. Komponen sel perfluorocarbon
darah terdiri daripada sel darah merah atau eritrosit, platlet dan sel (PFC) berpotensi
darah putih atau leukosit (Gambar foto 10.1 dan 10.2). digunakan sebagai
darah buatan. Kajian
menunjukkan PFC
mempunyai keupayaan
seperti darah untuk
mengangkut oksigen
dan karbon dioksida.

eritrosit

Plasma (membentuk 55% daripada platlet
isi padu darah) leukosit

Leukosit dan platlet (kurang 1%
daripada isi padu darah)

Eritrosit (membentuk 45%
daripada isi padu darah)

GAMBAR FOTO 10.1 Komponen utama darah GAMBAR FOTO 10.2
Struktur komponen utama darah
BAB 10
JADUAL 10.2 Komponen plasma darah dan fungsi utama setiap komponen

Komponen Fungsi utama

Air Plasma darah terdiri daripada 90% air. Air merupakan medium
pengangkutan dan pelarut bagi gas respirasi, ion, hasil pencernaan
dan bahan perkumuhan.

Protein plasma • Fibrinogen berfungsi dalam pembekuan darah.
• Albumin mengawal tekanan osmosis darah.
• Globulin ialah sejenis antibodi yang terlibat dalam pertahanan badan.

Bahan terlarut – • Nutrien adalah penting untuk tenaga, pertumbuhan dan
nutrien seperti glukosa, pengekalan kesihatan.
bahan buangan seperti
urea, serta gas respirasi • Bahan buangan ialah bahan toksik yang perlu disingkirkan
daripada badan.
Hormon dan enzim
• Gas oksigen diperlukan dalam respirasi sel.

Hormon mengawal aktiviti fisiologi dalam badan. Enzim pula terlibat
dalam proses metabolisme sel.

10.2.2 175

Jadual 10.3 menunjukkan ciri dan fungsi bagi setiap jenis sel darah.

Jenis sel darah JADUAL 10.3 Ciri dan fungsi sel darah Fungsi
Ciri

Eritrosit • Mempunyai membran plasma • Setiap eritrosit mengandungi
(sel darah merah) yang kenyal hemoglobin iaitu pigmen merah
yang menyebabkan darah
pandangan sisi • Bentuk cakera dwicekung berwarna merah.
membolehkan JLP/I yang besar
pandangan bagi pertukaran gas respirasi • Hemoglobin mengandungi
atas berlaku dengan cekap kumpulan hem. Kumpulan hem
RAJAH 10.10 mengandungi atom ferum yang
Struktur eritrosit • Tidak mempunyai nukleus pada merupakan tapak
peringkat matang supaya lebih penggabungan oksigen.
banyak hemoglobin dapat
dimuatkan di dalamnya • Hemoglobin berpadu dengan
oksigen untuk membentuk
• Dihasilkan dalam sumsum tulang oksihemoglobin dalam keadaan
seperti sternum dan tulang rusuk tekanan separa oksigen
yang tinggi.
• Boleh hidup bagi tempoh 120 hari
dan dimusnahkan dalam hati atau • Oksihemoglobin akan
limpa melalui proses fagositosis membebaskan oksigen di tisu
atau sel apabila tekanan separa
oksigen adalah rendah.

Platlet • Platlet terhasil daripada serpihan • Terlibat dalam proses
atau cebisan sitoplasma sel yang pembekuan darah
berasal daripada sumsum tulang.

• Tempoh hayat lebih kurang
satu minggu.

RAJAH 10.11 Platlet polipeptida ferum
oksigen
Fikirkan!

Sel darah merah
katak mempunyai
nukleus dan
bersaiz lebih besar
daripada sel darah
merah manusia.
Apakah kebaikan
dan keburukan
mempunyai sel
darah merah
bernukleus?

Hemoglobin

176

10.2.2

Jenis sel darah Ciri dan fungsi
Leukosit
(sel darah putih) • Bentuk tidak tetap dan berubah-ubah
• Mempunyai nukleus
L Granulosit • Tidak mempunyai hemoglobin
• Dihasilkan dalam sumsum tulang
• Tempoh hayat kurang daripada lima hari
• Leukosit boleh meresap keluar liang kapilari dan melawan patogen dalam

bendalir tisu. Terbahagi kepada dua jenis iaitu granulosit (bergranul) dan
agranulosit (tidak bergranul).
• Granulosit termasuk neutrofil, eosinofil dan basofil. Agranulosit termasuk
limfosit dan monosit.

E Neutrofil Eosinofil Basofil
• Nukleus terdiri daripada • Nukleus terdiri daripada • Bilangan basofil paling

U dua hingga lima cuping dua cuping rendah dalam darah.
K • Menelan sel bakteria • Membebaskan enzim yang • Mengandungi heparin

dan sel atau tisu yang melawan keradangan dan yang mencegah
O mati akibat luka secara tindak balas alergi pembekuan darah

fagositosis
S

I

T

Agranulosit Monosit BAB 10
• Leukosit yang paling besar
Limfosit • Nukleus berbentuk bujur
• Mempunyai nukleus yang sangat besar • Menelan bakteria serta sel atau tisu

dengan sitoplasma yang sedikit mati secara fagositosis
• Menghasilkan antibodi untuk memusnahkan

bakteria dan virus yang
memasuki badan
• Juga boleh menghasilkan
antitoksin terhadap
toksin yang dihasilkan
oleh bakteria atau virus

GAMBAR FOTO 10.3 Fotomikrograf leukosit

10.2.2 177

Salur darah manusia

Kapilari darah

sel endotelium

endotelium endotelium
otot licin
otot licin
tisu penghubung tisu penghubung

Arteri Vena
arteriol
venul

RAJAH 10.12 Hubungan antara arteri, kapilari darah dan vena

ARTERI KAPILARI DARAH VENA

Arteri ialah salur darah yang mengangkut Kapilari ialah salur Kapilari-kapilari
darah keluar dari jantung. Fungsi arteri darah yang berdinding bercantum semula
adalah untuk mengangkut darah dengan nipis, setebal satu membentuk salur
cepat pada tekanan yang tinggi ke tisu. sel. Kapilari darah yang lebih besar
membenarkan iaitu venul. Venul-
Darah dalam arteri mengalami tekanan pertukaran gas venul bercantum
tinggi kerana tindakan mengepam jantung. berlaku antara darah membentuk vena
dan sel melalui yang membawa darah
Aorta ialah arteri utama yang resapan. Nutrien, kembali ke jantung.
meninggalkan jantung. Arteri mengembang bahan buangan dan Vena kava ialah
apabila menerima darah yang keluar dari hormon meresap vena utama yang
jantung. Jadi, dinding arteri yang kenyal melalui kapilari darah. membawa darah
menghalang arteri daripada pecah terdeoksigen kembali
akibat darah bertekanan tinggi yang ke jantung. Perbezaan
mengalir melaluinya. antara arteri, kapilari
dan vena diberikan di
Arteri bercabang menjadi salur kecil yang dalam Jadual 10.4.
disebut arteriol apabila sampai ke tisu
badan. Arteriol terus bercabang dan 10.2.3
berakhir dengan kapilari. Himpunan kapilari
disebut jaringan kapilari.

178

JADUAL 10.4 Perbezaan antara arteri, kapilari dan vena

Ciri Arteri Kapilari Vena
Dinding
Dinding tebal, berotot Dinding setebal satu Dinding nipis, kurang
dan kenyal sel, tidak berotot dan berotot dan kurang kenyal
tidak kenyal
gentian
kenyal dinding (setebal satu sel)

lumen lumen

dinding lumen dinding

Lumen Kecil Sangat kecil Besar
Mempunyai injap untuk
Injap Tiada injap kecuali injap Tiada mengekalkan aliran
sabit di pangkal aorta dan darah sehala
Tekanan di pangkal arteri pulmonari Rendah
darah Dari arteri Sangat rendah
Tinggi ke vena
Dari seluruh badan
Arah aliran Dari jantung ke jantung

darah ke seluruh badan

lumen (ruang tengah) tisu BAB 10
eritrosit penghubung

GAMBAR FOTO 10.4 Mikroskop elektron pengimbas menunjukkan keratan rentas arteriol (pembesaran 4000x)

10.2Praktis Formatif 3 Nyatakan dua perbezaan antara struktur
eritrosit dengan leukosit.
1 Apakah fungsi injap bikuspid?
4 Terangkan mengapa ventrikel kiri mempunyai
2 Terangkan mengapa sesetengah individu dinding berotot yang lebih tebal daripada
yang menderma darah berasa mual dan ventrikel kanan.
pitam sebaik sahaja menderma darah?
Mengapakah sesetengah penderma darah 179
perlu mengambil pil ferum?

10.2.3

10.3 Mekanisme Denyutan
Jantung
GAMBAR FOTO 10.5
Tisu otot kardium Bagaimanakah darah diedar ke seluruh badan? Dalam setiap
pengecutan, jantung bertindak sebagai pam yang mengepam darah
Dunia Biologi Kita ke seluruh badan. Bagaimanakah setiap denyutan jantung dicetuskan
Perentak jantung dan dikekalkan?
“Medtronic Micra”
ialah perentak Jantung terdiri daripada otot kardium (Gambar foto 10.5) yang bersilang
jantung buatan dan bersambungan antara satu sama lain. Susunan ini membenarkan
terkecil di dunia. impuls elektrik disebar dengan cepat melalui jantung dan pada masa
Saiznya lebih yang sama, merangsang sel otot kardium untuk mengecut dengan
kurang saiz sebiji serentak dan seragam. Otot kardium bersifat miogenik. Ini bermaksud
vitamin yang jantung mengecut dan mengendur tanpa perlu menerima isyarat impuls
dimasukkan ke daripada sistem saraf. Sekiranya otot kardium disimpan dalam larutan
dalam jantung beroksigen yang suam dan mengandungi nutrien, otot-otot akan
tanpa pembedahan. mengecut dan mengendur secara beritma dengan sendiri.
Perentak jantung
buatan ini Peredaran darah dalam manusia
menghantar cas
elektrik kecil Penghasilan daya yang menyebabkan peredaran darah dalam manusia
yang merangsang adalah disebabkan oleh pengepaman jantung dan pengecutan
denyutan jantung. otot rangka.

atrium kiri

nodus sinoatrium

atrium kanan berkas His
nodus atrioventrikel ventrikel kiri

ventrikel kanan

gentian Purkinje

RAJAH 10.13 Kedudukan nodus sinoatrium, nodus atrioventrikel,
berkas His dan gentian Purkinje

180 10.3.1

Pengepaman jantung Perentak jantung menjana impuls elektrik yang
merebak dengan cepat melalui dinding kedua-
Pengecutan jantung dimulakan dan dikoordinasi dua atrium menyebabkan atrium mengecut
oleh perentak jantung. Perentak jantung ialah secara beritma. Perentak jantung yang utama
sekumpulan sel otot jantung khusus yang dikenali sebagai nodus sinoatrium (nodus
memulakan kadar pengecutan jantung dan SA). Urutan pengecutan otot jantung yang
terletak di dinding atrium kanan (Rajah 10.14). menyebabkan pengepaman digambarkan
dalam Rajah 10.14.
1 Nodus sinoatrium (nodus SA) menjana
impuls elektrik. 2 Impuls elektrik merebak dengan
cepat dalam kedua-dua atrium,
nodus sinoatrium menyebabkan atrium mengecut
(nodus SA) secara serentak. Pengecutan atrium
membantu mengepam darah ke
dalam ventrikel.

atrium

gentian AR ventrikel
Purkinje

4 Impuls elektrik merebak dari bahagian nodus atrioventrikel (nodus AV) BAB 10
apeks jantung ke seluruh dinding
ventrikel. Akibatnya, ventrikel
mengecut untuk mengepam darah
keluar ke peparu dan badan.

berkas His Merentas Bidang

apeks Impuls elektrik
jantung pada jantung
boleh dikesan
gentian Purkinje dengan meletak
elektrod pada kulit.
3 Impuls elektrik sampai ke nodus Elektrokardiogram
atrioventrikel. Impuls elektrik merebak merupakan rekod
melalui berkas His, dan gentian Purkinje aktiviti elektrik yang
sehinggalah ke apeks jantung. mencetuskan setiap
denyutan jantung.

RAJAH 10.14 Urutan pengecutan otot jantung yang menyebabkan pengepaman jantung

10.3.2 181

Ketika pengepaman jantung, bunyi lub-dub boleh kedengaran.
Tahukah anda apa yang menyebabkan bunyi lub-dub ini?
Bunyi lub-dub tersebut ialah bunyi penutupan
injap-injap jantung.

1 Bunyi pertama ‘lub’ dihasilkan apabila injap
trikuspid dan injap bikuspid tertutup.

injap trikuspid injap bikuspid 2 Bunyi kedua ‘dub’ dihasilkan
apabila injap sabit tertutup.

RAJAH 10.15 Penghasilan bunyi lub-dub jantung injap sabit

injap terbuka Pengecutan otot rangka di sekeliling vena
vena
pengecutan Pengepaman jantung membantu mengedar dan mengalirkan
otot darah melalui arteri, arteriol dan kapilari darah. Walau
mencerutkan bagaimanapun, daya yang dihasilkan oleh pengepaman
vena jantung tidak mencukupi untuk meneruskan pengaliran darah
injap tertutup melalui vena untuk kembali ke jantung. Di samping itu, darah
terpaksa mengalir menentang tarikan daya graviti. Kehadiran
otot mengendur injap dalam vena memastikan darah mengalir dalam satu hala
ke jantung.
RAJAH 10.16 Pengecutan
dan pengenduran otot Pengaliran darah dalam vena dibantu oleh:
rangka kaki
(a) pengecutan otot licin yang terdapat pada dinding venul
dan vena;

(b) pengecutan otot rangka di sekeliling vena. Pengecutan otot
rangka menekan dan mencerut vena lalu menyebabkan
injap terbuka untuk membenarkan darah mengalir ke arah
jantung. Injap kemudian tertutup untuk menghalang darah
mengalir balik semula ke arah kaki (Rajah 10.16).

Fikirkan! 10.3Praktis Formatif
Apakah yang akan
berlaku kepada injap 1 Namakan perentak jantung 3 Terangkan mengapa
salur darah kaki kita yang utama. seseorang yang berdiri
sekiranya kita sering tegak terlalu lama mungkin
berdiri atau duduk 2 Apakah yang dimaksudkan akan pengsan.
terlalu lama? dengan istilah miogenik?
4 Dalam keadaan
182 apakah, jari-jari
boleh berubah
menjadi pucat?

10.3.2

10.4 Mekanisme Pembekuan
Darah
Buletin STEM
Keperluan mekanisme pembekuan darah
Ahli sains telah
mencipta partikel Apakah yang berlaku apabila jari anda terluka? Darah akan mengalir
nano magnetik dari bahagian yang tercedera sehinggalah anda memberi tekanan
yang mengandungi secara langsung pada bahagian yang terluka. Tekanan yang anda
trombin. Partikel berikan kelihatan seolah-olah mengehadkan pendarahan untuk
nano ini disuntik seketika; namun sebenarnya, pengaliran darah dihentikan oleh proses
di bahagian pembekuan darah.
badan yang
tercedera untuk Mengapakah darah perlu membeku pada tempat luka? Pembekuan
memulakan proses darah menghentikan atau meminimumkan kehilangan darah pada
pembekuan darah bahagian salur darah yang terluka. Pembekuan darah juga mencegah
dan menghentikan kemasukan mikroorganisma seperti bakteria ke dalam darah melalui
pendarahan. salur darah yang rosak. Tekanan darah juga dapat dikekalkan kerana
kehilangan darah yang terlalu banyak boleh menurunkan tekanan darah
ke paras yang berbahaya. Bagaimanakah pembekuan darah berlaku?

Mekanisme pembekuan darah

Pembekuan darah melibatkan satu siri tindak balas kimia yang berlaku
dalam darah apabila seseorang terluka bagi menghalang pendarahan
berlebihan.

Platlet yang tergumpal, sel yang rosak dan faktor pembeku dalam BAB 10
plasma darah membentuk bahan pengaktif (trombokinase).
Trombokinase, dengan bantuan ion kalsium dan vitamin K,
menukarkan protrombin kepada trombin.

Protrombin (protein Trombin (protein plasma aktif
plasma tak aktif) yang bertindak sebagai enzim).
Trombin seterusnya memangkinkan
penukaran fibrinogen kepada fibrin.

Fibrinogen (larut) Fibrin (tak larut)

RAJAH 10.17 Mekanisme Fibrin ialah sejenis gentian protein berupa
pembekuan darah bebenang yang membentuk jaringan pada
permukaan luka untuk menjerat eritrosit dan
menutup luka bagi menghalang kehilangan darah.

10.4.1 10.4.2 183

Dunia Biologi Kita Isu kesihatan yang berkaitan
pembekuan darah
Apabila anda
duduk terlalu lama, Dalam keadaan normal, darah tidak membeku
risiko trombosis dalam salur darah yang tidak rosak kerana
dalam kaki boleh tindakan beberapa bahan antigumpal
meningkat. seperti heparin. Apakah akibatnya sekiranya
Pastikan anda mekanisme pembekuan darah seseorang
menggerakkan kaki individu tidak berfungsi?
anda sekali-sekala.
HEMOFILIA
Zon Aktiviti
• Hemofilia ialah satu contoh penyakit yang
Bekerja dalam menghalang darah membeku.
kumpulan untuk
mengumpul dan • Hemofilia ialah penyakit keturunan yang
mentafsirkan disebabkan oleh kekurangan faktor pembeku
maklumat tentang tertentu dalam darah.
trombosis,
embolisme • Pendarahan secara berlebihan akibat luka kecil
dan hemofilia. atau lebam boleh menyebabkan kematian.
Bentangkan hasil
dapatan tersebut TROMBOSIS
kepada kelas.
• Pembentukan darah beku (trombus).
• Trombosis berlaku akibat:

– kerosakan dalam salur darah, atau
– pengaliran darah terlalu perlahan sehingga

menyebabkan faktor pembeku terkumpul.

EMBOLISME

• Apabila darah beku diangkut oleh aliran darah, darah beku ini
dikenali sebagai embolus.

• Sekiranya embolus tersekat di dalam salur darah yang terlalu kecil,
aliran darah akan terhenti.

10.4Praktis Formatif 3 Terangkan mekanisme pembekuan
darah.
1 Pada akhir mekanisme pembekuan darah,
fibrin terbentuk untuk menjerat eritosit. 4 Terangkan mengapa pembentukan darah
Terangkan maksud fibrin dan fungsinya. beku dalam salur darah boleh menyebabkan
serangan jantung.
2 Namakan dua penyakit yang berkaitan
dengan pembekuan darah. 10.4.3

184

10.5 Kumpulan Darah Manusia

Kumpulan darah A Kumpulan darah ABO
antigen A
Tahukah anda apakah kumpulan darah anda? Darah manusia
antibodi anti-B dikelaskan kepada kumpulan A, B, AB dan O. Pendermaan dan
penerimaan darah adalah berdasarkan kesesuaian kumpulan darah
sel darah merah penderma dan penerima. Ini adalah kerana penerima mempunyai
antibodi dalam serum darah yang boleh bertindak terhadap
antigen pada sel darah merah seorang penderma. Pemindahan
darah daripada seorang penderma kepada seorang penerima perlu
mengambil kira jenis kumpulan darah penderma dan penerima
(Jadual 10.6). Jika darah kedua-dua penderma dan penerima
tidak sepadan, maka sel darah merah penerima akan mengalami
pengaglutinan (penggumpalan).

JADUAL 10.5 Antigen dan antibodi dalam kumpulan darah

Kumpulan darah B Kumpulan Antigen pada sel Antibodi dalam
sel darah merah darah darah merah  serum darah

A Antigen A Anti-B

B Antigen B Anti-A

antigen B AB Antigen A dan Antigen B Tiada
antibodi anti-A

O Tiada Anti-A dan Anti-B

JADUAL 10.6 Kesesuaian kumpulan darah penderma dengan penerima

Kumpulan darah AB Kumpulan Boleh menderma darah Boleh menerima darah
daripada kumpulan darah
antigen A antigen darah kepada kumpulan darah
B
A A dan AB sahaja A dan O sahaja BAB 10

B B dan AB sahaja B dan O sahaja

tiada antibodi AB AB sahaja A, B, AB dan O
sel darah merah
O A, B, AB dan O O sahaja

Kumpulan darah O Faktor Rhesus
sel darah merah
Sejenis antigen lain yang terdapat pada permukaan sel darah merah
tiada antigen ialah faktor Rhesus (faktor Rh). Sel darah merah individu yang
mengandungi faktor Rh atau antigen D dikenali sebagai Rh-positif.
antibodi anti-A Individu yang tidak mempunyai faktor Rh atau antigen D dikenali
antibodi anti-B sebagai Rh-negatif.
RAJAH 10.18 Antigen dan
antibodi dalam kumpulan Sekiranya darah Rh-positif penderma bercampur dengan darah
darah berlainan penerima yang Rh-negatif, darah penerima akan bertindak balas
dengan menghasilkan antibodi Rhesus atau antibodi anti-D.
10.5.1 10.5.2 10.5.3 Apabila penerima menerima satu lagi dos darah Rh-positif, antibodi
Rhesusnya akan menyebabkan pengaglutinan sel darah penderma.
Keadaan ini boleh membawa maut kepada penerima tersebut.

185

Faktor Rhesus dan kehamilan

Lazimnya, masalah Dalam bulan terakhir Namun Petunjuk:
akan timbul apabila kehamilan, serpihan begitu, Rh-positif
seseorang ibu sel darah fetus yang kepekatan Rh-negatif
Rh-negatif mengandungi antigen D antibodi yang Antibodi
berkahwin dengan merentasi plasenta dan terhasil tidak anti-D
seorang ayah masuk ke dalam sistem mencukupi
Rh-positif dan peredaran darah ibu. untuk Masalah timbul jika anak
mengandung fetus memberi kedua juga merupakan
Rh-positif. Akibatnya, sel darah kesan Rh-positif. Antibodi anti-D
putih dalam darah ibu kepada anak yang telah sedia ada
bertindak balas dengan pertama. dalam darah ibu akan
menghasilkan antibodi Akan tetapi, merentasi plasenta dan
anti-D yang kemudiannya antibodi memusnahkan sel darah
mengalir kembali melalui anti-D akan merah fetus tersebut. Gejala
plasenta ke dalam sistem berkekalan penyakit ini dikenali sebagai
peredaran darah fetus. dalam sistem erythroblastosis fetalis.
peredaran Fetus yang kedua akan mati
Antibodi tersebut boleh darah ibu. jika tidak diganti dengan
memusnahkan sel darah darah Rh-negatif melalui
merah bayi yang proses pemindahan darah.
Rh-positif sebelum atau
sejurus selepas kelahiran. Dalam keadaan yang
tidak serius, bayi mungkin
10.5Praktis Formatif menghidap anemia dan
kecacatan akal. Walau
1 Nyatakan kumpulan darah yang merupakan bagaimanapun, kini, masalah
penderma universal. tersebut boleh diatasi dengan
merawat ibu berkenaan
2 Ramalkan apa yang akan berlaku jika dengan globulin anti-Rhesus
kedua-dua kumpulan darah penerima dan selepas kehamilan pertama
penderma tidak sepadan. untuk menghentikan
pembentukan antibodi anti-D.
3 Tiga orang bayi P, Q dan R mempunyai
kumpulan darah B, O dan AB masing- Pasangan ibu bapa pertama: B dan O
masing. Tiga pasangan ibu bapa
mempunyai kumpulan darah berikut: Pasangan ibu bapa kedua: A dan B

Pasangan ibu bapa ketiga: AB dan O

Padankan bayi kepada pasangan ibu bapa
yang betul.
4 Seorang lelaki Rh-positif berkahwin dengan
seorang perempuan Rh-negatif. Anak
pertama yang Rh-positif hidup tetapi anak
kedua yang juga Rh-positif meninggal dunia.
Terangkan mengapa.

186 10.5.4

10.6 Isu Kesihatan Berkaitan
Sistem Peredaran Manusia
Zon Aktiviti
Keperluan sistem peredaran yang sihat
Bekerja dalam
kumpulan dan Sistem peredaran yang sihat adalah penting bagi memastikan kesihatan
jalankan kajian kes optimum. Bagaimanakah kita dapat memastikan sistem peredaran
tentang amalan kita sentiasa sihat? Antara amalan menjaga sistem peredaran ialah
menjaga sistem pengambilan makanan seimbang yang rendah lemak serta sentiasa
peredaran manusia. bersenam. Amalan tidak merokok dan tidak mengambil minuman
beralkohol juga dapat memastikan sistem peredaran yang sihat.

Penyakit kardiovaskular

Tahukah anda bahawa penyakit kardiovaskular merupakan salah
satu punca utama kematian di negara kita? Penyakit kardiovaskular
merangkumi penyakit yang berkaitan dengan jantung dan sistem
peredaran darah seperti aterosklerosis, arteriosklerosis, angina,
hipertensi, penginfarkan miokardium (serangan jantung) dan strok.

Zon Aktiviti PENYAKIT KARDIOVASKULAR BAB 10

Bincangkan rawatan • Aterosklerosis ialah pembentukan dan pemendapan plak pada
yang sesuai dinding dalam arteri.
sekiranya jantung
gagal berfungsi. • Plak terbentuk daripada kolesterol, lipid, tisu otot yang mati dan
platlet yang tergumpal.

• Plak menyumbat dan menyempitkan lumen salur darah.

• Pengaliran darah yang sukar menyebabkan hipertensi.
• Hipertensi pula menyebabkan arteri halus pecah dan pesakit boleh

mengalami strok sekiranya ini berlaku dalam otak.
• Strok juga boleh disebabkan oleh darah beku (trombus) yang

menyekat aliran darah di otak.

• Aterosklerosis ialah peringkat awal arteriosklerosis.
• Arteriosklerosis terjadi apabila kalsium mendap pada plak

menyebabkan arteri mengeras dan hilang kekenyalannya.

• Sekiranya lumen arteri yang menjadi sempit ialah arteri koronari
(arteri di jantung), kekurangan bekalan oksigen ke otot jantung
menyebabkan angina (sakit dada yang kuat).

• Jika arteri tersumbat sepenuhnya, penginfarkan miokardium
(serangan jantung) akan berlaku.

GAMBAR FOTO 10.6 Penginfarkan miokardium (serangan jantung)

10.6.1 10.6.2 187

arteri

darah beku menyekat
aliran darah

arteri
koronari

plak terbentuk
di dalam arteri

tisu otot kardium mati

Buletin STEM RAJAH 10.19 Pembentukan dan pemendakan plak pada dinding dalam arteri

Teknologi nano Apakah rawatan yang boleh diberikan kepada pesakit yang mengalami
digunakan dalam kegagalan fungsi jantung? Apakah faktor risiko yang menyumbang
diagnosis dan rawatan kepada penyakit kardiovaskular dan apakah yang boleh kita lakukan
aterosklerosis dan untuk memastikan sistem kardiovaskular yang sihat?
pembentukan plak
dalam arteri. Dalam 10.6Praktis Formatif 3 Pada pendapat anda,
teknik ini, partikel nano apakah faktor-faktor yang
yang direka menyerupai 1 Apakah maksud menyumbang kepada risiko
kolesterol lipoprotein penginfarkan miokardium? seseorang menghidap
ketumpatan tinggi penyakit kardiovaskular?
(HDL) (kolesterol “baik”) 2 Jelaskan bagaimana
untuk membantu strok berlaku. 4 Terangkan bagaimana
mengurangkan plak. aterosklerosis terjadi.

188 10.6.1 10.6.2

10.7 Sistem Limfa Manusia
Proses pembentukan bendalir tisu
Selain daripada sistem peredaran darah, terdapat satu lagi sistem dalam
badan yang fungsinya berhubung rapat dengan sistem peredaran darah.
Sistem tersebut ialah sistem limfa. Proses pembentukan bendalir tisu
ditunjukkan dalam Rajah 10.20.

1 Darah yang sampai di hujung arteriol 2 Tekanan ini membolehkan plasma
kapilari darah bertekanan tinggi akibat darah meresap secara berterusan
diameter kapilari darah yang kecil dan daya dari kapilari darah ke dalam ruang
pengepaman jantung. antara sel.

plasma darah sel

arteriol venul

darah darah
beroksigen terdeoksigen
pada tekanan pada
tekanan
tinggi rendah

bendalir tisu

kapilari darah

kapilari limfa

RAJAH 10.20 Pertukaran bahan antara kapilari darah dan sel badan

3• Plasma darah yang memenuhi 4• Bendalir tisu membolehkan pertukaran BAB 10
ruang antara sel dan sentiasa • bahan dalam darah dan sel berlaku.
• membasahi sel dikenali sebagai •
bendalir tisu. Nutrien dan oksigen meresap dari
bendalir tisu ke dalam sel badan.
Bendalir tisu tidak mengandungi
eritrosit, platlet dan protein Pada masa yang sama, bahan buangan
plasma kerana bersaiz terlalu dan karbon dioksida meresap dari sel
besar untuk meresap keluar badan ke dalam kapilari darah melalui
daripada kapilari darah. bendalir tisu.

Pembentukan limfa dan komponen sistem limfa

Pada hujung venul kapilari darah, plasma darah adalah hipertonik berbanding dengan bendalir tisu
di sekelilingnya. Tekanan darah juga adalah lebih rendah. Akibatnya, penyerapan semula air, garam
mineral dan bahan buangan ke dalam venul kapilari berlaku.

Namun, hanya 85% daripada bendalir yang meninggalkan darah pada hujung arteriol kapilari darah
meresap semula ke dalam hujung venul. Apakah yang terjadi kepada baki 15% yang masih tertinggal
dalam ruang antara sel? Baki ini membentuk lebih kurang 4 liter bendalir yang hilang daripada
kapilari setiap hari. Bagaimanakah sistem peredaran darah memperoleh semula bendalir ini?

10.7.1 189

Bendalir yang hilang dikumpul dan dikembalikan ke darah melalui kapilari limfa, iaitu salur
paling halus dalam sistem limfa. Bendalir ini dikenali sebagai limfa dan berwarna kuning pucat.
Jadual 10.7 dan Jadual 10.8 menunjukkan persamaan dan perbezaan antara limfa dengan bendalir
tisu dan darah.

JADUAL 10.7 Persamaan dan perbezaan antara limfa dengan bendalir tisu

Persamaan

Kedua-duanya mengandungi plasma tanpa protein plasma, eritrosit dan platlet.

Perbezaan

Limfa Bendalir tisu

Kandungan lemak dan bahan larut lemak yang Kandungan lemak dan bahan larut lemak
lebih tinggi. yang rendah.

Kandungan limfosit yang tinggi. Kandungan limfosit yang rendah.

JADUAL 10.8 Persamaan dan perbezaan antara limfa dengan darah

Persamaan

Kedua-duanya mengandungi semua kandungan plasma seperti nutrien, hormon, enzim, bahan
buangan sel, gas respirasi dan leukosit.

Perbezaan

Limfa Darah

Tidak mengandungi protein plasma, eritrosit Mengandungi protein plasma, eritrosit dan platlet
dan platlet

Dinding kapilari limfa terdiri daripada satu lapisan sel sahaja. Kapilari limfa berbeza daripada
kapilari darah kerana salah satu hujungnya adalah buntu atau tertutup sementara hujung yang satu
lagi dihubungkan kepada salur limfa (Rajah 10.21). Kapilari limfa yang didapati di ruangan antara
sel bergabung membentuk salur limfa yang lebih besar. Di sepanjang salur limfa, terdapat nodus
limfa pada jarak-jarak tertentu.

kapilari limfa bendalir
sel tisu

arteriol venul limfa
bendalir
tisu salur limfa kapilari
limfa
190 RAJAH 10.21 Pembentukan limfa
injap
10.7.2 10.7.3

Sistem limfa juga terdiri daripada organ-organ seperti nodus limfa, limpa, kelenjar timus, sumsum
tulang, tonsil dan apendiks (Rajah 10.22). Sistem limfa tidak mempunyai pamnya sendiri untuk
mengalirkan limfa di sepanjang salur limfa. Pengaliran limfa dibantu oleh denyutan nadi jantung,
pengecutan otot rangka, peristalsis salur pencernaan dan perubahan tekanan yang berlaku semasa
tarikan dan hembusan nafas. Di dalam salur limfa, terdapat injap sehala yang memastikan limfa
mengalir berterusan ke arah jantung. Injap-injap ini juga menghalang limfa daripada mengalir balik.

Hubungan antara sistem peredaran darah dan sistem limfa

Semua salur limfa akhirnya akan bercantum dengan salah satu daripada dua salur limfa utama iaitu
duktus toraks dan duktus limfa kanan (Rajah 10.22).

Duktus limfa duktus limfa kanan tonsil
kanan menerima duktus toraks
limfa daripada vena subklavikel kanan vena subklavikel kiri
bahagian tangan timus
kanan, bahagian sumsum tulang
dada dan
bahagian kanan
kepala dan leher.

Duktus toraks limpa
menerima limfa
daripada bahagian salur limfa
kiri kepala, leher
dan dada, serta
semua bahagian
badan di bawah
tulang rusuk.

apendiks BAB 10

nodus limfa
limfosit

injap nodus limfa
salur darah
191
bendalir tisu

kapilari limfa RAJAH 10.22 Sistem limfa
10.7.3

Peredaran sistemik Peredaran pulmonari Seterusnya, duktus toraks akan

mengalirkan kandungannya ke dalam

vena subklavikel kapilari limfa vena subklavikel kiri manakala duktus
kanan
nodus limfa kanan akan mengalirkan limfa
limfa
ke dalam vena subklavikel kanan.

duktus limfa Jadi, limfa yang terkumpul dari seluruh
kanan badan akan mengalir masuk semula ke
dalam sistem peredaran darah. Rajah
salur limfa 10.23 menunjukkan hubungan antara
sistem limfa dan sistem peredaran
injap kapilari darah yang saling melengkapi.
pulmonari

vena arteri
kapilari sistemik
nodus limfa
kapilari limfa

RAJAH 10.23 Hubungan antara sistem limfa dan sistem peredaran darah

Keperluan sistem limfa

Keperluan sistem limfa diringkaskan dalam Rajah 10.24.

PELENGKAP KEPADA KEPERLUAN PERTAHANAN BADAN
SISTEM PEREDARAN DARAH SISTEM
LIMFA Nodus limfa berfungsi menghasilkan
Sistem limfa mengembalikan dan menyimpan limfosit yang
bendalir tisu berlebihan yang terlibat dalam penghasilan antibodi.
berada di ruang antara sel ke
dalam aliran darah. Komposisi, PENGANGKUTAN BAHAN
tekanan dan isi padu darah LARUT LEMAK
dikekalkan pada julat normal.
Lemak dan bahan larut lemak
RAJAH 10.24 Keperluan sistem limfa meresap masuk ke dalam lakteal
dalam vilus usus kecil. Lakteal
merupakan kapilari limfa. Titisan
lipid diangkut ke dalam duktus
toraks dan seterusnya ke dalam
sistem peredaran darah melalui
vena subklavikel kiri.

10.7Praktis Formatif

1 Namakan dua salur limfa utama. 4 Setelah anda makan makanan berlemak,
bilangan molekul lipid dalam limfa didapati
2 Nyatakan tiga fungsi utama sistem limfa. meningkat sebanyak 1%.
Jelaskan mengapa.
3 Nyatakan perbezaan antara komposisi
plasma darah, bendalir tisu dan limfa.

192 10.7.4

10.8 Isu Kesihatan Berkaitan
Sistem Limfa Manusia

Fikirkan! Pernahkah anda terfikir apa yang akan berlaku sekiranya sistem
limfa kita tidak berfungsi dengan sempurna? Apakah akan terjadi
Mengapakah jika bendalir tisu berlebihan tidak dikembalikan semula ke dalam
kaki kita menjadi aliran darah? Bendalir tisu yang tidak dikembalikan semula ke dalam
bengkak sekiranya sistem peredaran darah akan terkumpul di antara ruang antara
kita duduk sel. Akibatnya tisu badan menjadi bengkak. Keadaan ini dikenali
terlalu lama? sebagai edema (Gambar foto 10.7). Edema mungkin disebabkan oleh
beberapa faktor (Rajah 10.25).

KEHAMILAN KEKURANGAN JANGKITAN PARASIT
PROTEIN PLASMA
Badan akan menghasilkan lebih Kekurangan albumin • Cacing parasit Brugia sp.
banyak bendalir badan untuk dalam darah. menjangkiti salur limfa dan
memenuhi keperluan fetus yang menyekat aliran bendalir limfa.
membesar. PUNCA
EDEMA • Bahagian yang dijangkiti,
PESAKIT TERLANTAR UNTUK misalnya kaki, membengkak.
TEMPOH YANG LAMA
• Pesakit menghidap filariasis
Pesakit lumpuh atau pesakit strok limfatik (Gambar foto 10.8).
yang pergerakannya terhad boleh
mengalami edema di kaki. • Cacing ini ditularkan melalui
gigitan nyamuk.

BAB 10

RAJAH 10.25 Punca edema

kaki normal kaki dengan edema GAMBAR FOTO 10.8
GAMBAR FOTO 10.7 Kaki bengkak disebabkan
Edema filariasis limfatik

10.8Praktis Formatif 3 Ramalkan apa yang akan berlaku kepada
kaki seorang pesakit yang terbaring untuk
1 Bagaimanakah jangkitan parasit tempoh masa yang lama? Terangkan
boleh berlaku? jawapan anda.

2 Terangkan apa yang akan berlaku 4 Titisan lipid atau globul lemak tidak boleh
sekiranya bendalir tisu gagal dikembalikan meresap ke dalam kapilari darah vilus tetapi
kepada sistem peredaran darah. perlu meresap melalui lakteal. Terangkan
mengapa.

10.8.1 193

Rumusan

PENGANGKUTAN DALAM MANUSIA DAN HAIWAN

Sistem Peredaran Sistem Limfa

Sistem Peredaran Sistem Peredaran Tertutup Komponen Sistem Limfa
Terbuka Darah sentiasa terkandung • Limfa
Hemolimfa dalam salur darah tertutup • Kapilari limfa
mengalir masuk yang berterusan dan diedarkan • Salur limfa
terus ke dalam ke seluruh badan. • Nodus limfa
rongga badan • Organ limfa
(hemoselom) dan Ikan
membasahi sel-sel. Jantung ikan mempunyai dua Keperluan Sistem Limfa
ruang iaitu satu atrium dan • Pelengkap kepada
Serangga satu ventrikel.
Satu atau lebih sistem peredaran darah
jantung mengepam Amfibia • Pengangkutan bahan
hemolimfa melalui Jantung amfibia terdiri
salur hemolimfa ke daripada tiga ruang iaitu dua larut lemak
dalam hemoselom. atrium dan satu ventrikel. • Pertahanan badan

Manusia Isu Kesihatan Berkaitan
Jantung manusia terdiri Sistem Limfa Manusia
daripada empat ruang: dua • Filariasis limfatik
atrium dan dua ventrikel yang • Jangkitan parasit
terpisah sepenuhnya • Kekurangan protein

plasma
• Kehamilan
• Pesakit terlantar untuk

tempoh yang lama

Sistem Mekanisma Mekanisme Kumpulan Darah Isu Kesihatan
Peredaran Denyutan Pembekuan Manusia Berkaitan Sistem
Manusia Jantung Darah Peredaran Manusia
• Darah jenis A
• Darah Isu Kesihatan yang • Darah jenis B • Arteriosklerosis
• Jantung Berkaitan dengan • Darah jenis AB • Aterosklerosis
• Salur darah Pembekuan Darah • Darah jenis O • Hipertensi
• Faktor Rhesus • Angina
• Penginfarkan
• Trombosis
• Embolisme miokardium
• Hemofilia • Strok

194