Havacılık Tıbbı Derneği - Bülten Sayı 25

2 0 1 4 Haziran S A Y I : 2 5

Havacılık Terminolojisi

dişlerde meydana gelen ağrı. rının neden olduğu kuru öksürük, göğüs baskısı ve bo-
Barosinüzitis: (Aerosinüzitis) İrtifa değişikliğine bağlı ğulma hissi.
ortaya çıkan basınç farkının, sinüs kanallarının tıkalı Coriolis İlüzyon: Sabit açısal hareketlerde 20 sn. sonra
olmasından dolayı eşitlenememesi sonucu sinüslerde dönüş yönüne uyan yarım daire kanalı içindeki endo-
meydana gelen ağrılı tablo. lenf sıvısının hareketi dengelenir. Artık dönüşü algıla-
Barotravma: Barometrik basınç değişikliği sonucu, mayan pilot bu sırada aşağı, yukarı veya yana bakmak
içinde hava bulunan organlardaki gaz genişlemesine şeklinde bir baş hareketi yaptığı takdirde, hareketin ya-
bağlı mekanik etkiler. pıldığı eksendeki endolenf sıvısı akışa geçer. O kanalın
Bends: Dekompresyon hastalığının büyük eklemlerde kupulasının bükülmesi sonucu, pilotta uçağın pozisyo-
hava kabarcıklarının oluşmasıyla (bubble formasyonu) nuyla ilgisiz, yanlış bir pozisyon algısı doğar ve pilot
ortaya çıkan ve eklem ağrılarına yol açan şekli. dizoryante olur; tono atıyor gibi illüzyona girer, dış gö-
Beyaz Gürültü: Başka gürültülerin yalıtımı amacıyla rüş de yoksa pilotun uçağı kurtarmak (!) için verdiği ters
kullanılan dalga, rüzgâr, kuş sesi veya hafif müzikler. kumandalar çakılmanın başlangıcı olur.
Black-out: Pozitif (+) G sırasında retina oksijenizasyo- CPL: (Commercial Pilot Licence) Ticari pilot lisansı. En
nunun azalmasına bağlı oluşan görüş kararması. az 18 yaşında olmak, 1. Sınıf sağlık sertifikası almak
Black-Hole Approach İllusion: Ay ve yıldız ışıklarının şartı vardır.
olmadığı, coğrafi referans noktalarının görülemeyeceği Combat Edge: (Combined Advanced Technology En-
kadar karanlık gece şartlarında, ya da su üzerine yapı- hanced Design G Ensemble) ABD Hava Kuvvetlerinde
lan son yaklaşma ve inişlerde, pist ışıklarının kayıyor geliştirilmiş olan pozitif basınçlı solunum anti-G sis-
gibi, pistin yukarı eğimliymiş gibi göründüğü (up-slope) teminin adı. Pozitif basınçlı solunum, göğüs karşı ba-
yanılgılardır. Pilot dik yaklaştığını sanıp, dalış açısını sınçlı yelek ve tam kaplamalı anti-G suit hep birlikte
azaltarak piste uzun oturabilir. kullanılır. Sistem + 4G’de çalışmaya başlar.
Brace Pozisyonu: Acil iniş veya uçağın düşme durum- CRM: (Crew Resources Management) Uçuş ekibinin
larında kafa ve omurgayı korumak için başın kollar ara- gerek birbirleriyle ve gerekse diğer uçaklarla ve yer ile
sına alınıp dizlerin üstüne eğilme pozisyonu. olan iletişim ve işbirliği sorunlarının yönetimi. Bir var-
Brown-Out: Kumluk bir yere inen helikopterin pal rüz- yasyonu da MRM’dir (Maintenance Resource Manage-
gârının yarattığı toz bulutundan kaynaklı dış görüş kay- ment).
bı ve dizoryantasyon durumu. Cutis-Marmorata: Dekompresyon hastalığının cilt be-
Bucha Etkisi: (Flicker vertigo) Özellikle helikopter lirtilerinden biri: intravasküler kabarcıklara bağlı olarak
uçuşlarında göze kesintili gelen parlak ışığın disoryan- ciltte oluşan benekli, siyanotik mermersi görünüm
tasyon, bulantı ve konvulsif nöbet yaratması. CVR: (Cockpit Voice Recorder) Toplumda “kara kutu”
Bunk Sleep: Uzun uçuşlarda pilotların uçakta istirahat olarak bilinen (aslında turuncu renkli) olup, kaza ince-
için ayrılmış ranzalarda uyumaları. lemelerinde çok değerli olan son 2 saatlik kokpit sesle-
C Sınıfı uçak kazaları: (Class C mishaps) ABD ordu- ri kaydeden cihaz. Eski tarihlerde CSR (Cockpit Sound
sunda, personelin sadece işgücü kaybına yol açacak Recorder) olarak bilinirdi. FDR (Flight Data Recorder)
kadarlık bir yaralanma ile sonuçlanan ve 20-200 bin ise benzer amaçla, uçuşla ilgili teknik bilgileri kayıt
$ üzerine çıkmayan boyutta zarara mal olan kazalar. eden cihazdır.
CAMI: (Civil Aerospace Medical Institute) FAA’e bağlı Dekompresyon Hastalığı: Dış basıncın ani azalması
Sivil Hava-Uzay Hekimliği Enstitüsü. (Oklahoma) sonucu azot gazının kan ve dokularda hava kabarcık-
CFIT: (Controlled Flight Into Terrain) Uçağın pilot ları biçiminde ortaya çıkmasına bağlı hastalıklar; Vur-
kontrolünde (pilotta bilinç kaybı vs. olmadan), ama gun; Caisson Hastalığı.
dikkat dağılması, oryantasyon kaybı, büyülenme gibi Diversion: Hava muhalefeti, sağlık sorunu vb. neden-
nedenlerle (LSA), göz göre göre çakılması. lerle farklı bir meydana acil iniş yapılması.
CHIRP: (Confidential Human Factors Incident Repor- Ear Block: İrtifa değişikliğine bağlı ortaya çıkan basınç
ting Programme) Uçuş ve yer ekiplerinin hatalı durum- farkının eşitlenememesi sonucu özellikle inişte meyda-
ları güvenilir biçimde (kendilerinin afişe edilmeyecek- na gelen kulak tıkanıklığı.
lerinden ve cezalandırılmayacaklarından emin olarak) Ear Muffs: Gürültüden koruyucu kulaklıklar.
rapor etmeleri, bu bilgilerin analizi ve sonuçta uçuş EarPlanes: Barotravmaya karşı koruyucu kulak tıkaçla-
emniyeti için kullanılmasıdır. Denizcilikte de kullanıl- rı.
makta olan bu kavramın ABD’deki karşılığı: ASRS’dir. Earplug: Gürültüden koruyan kulak tıkacı.
Chokes: Dekompresyon hastalığının akciğer formu EASA: (European Aviation Safety Agency) Avrupa Ha-
olup, göğüs boşluğunda ortaya çıkan gaz kabarcıkla- vacılık Güvenliği Ajansı. 2002’de kurulmuş olup, 8

691

2 0 1 4 Haziran S A Y I : 2 5

Havacılık Terminolojisi

Nisan 2012 tarihinden itibaren JAA’ın yerini almıştır. luğu gibi durumlarda, “yetti artık, bitsin bu çile” biçi-
Avrupa Birliği ülkelerinin üye olabildiği EASA içinde minde ortaya çıkan tehlikeli bir acelecilik ve risk alma
Türkiye yoktur. durumudur. Türkçede “Eve Dönüş Sendromu” olarak
Ebullism: Yüksek irtifada, basınç azalması nedeniyle
kan ve dokularda (akciğer, beyin, miyokard, cilt, ek- karşılık bulmuştur.
lem) hava kabarcıkları (bubble) ve kanama oluşması. Glass Cockpit: Uçuş aletlerinin (mekanik değil) elekt-
63 bin feet irtifada (Armstrong hattı) kan 370C vücut ronik özellikte olduğu ve gerektiğinde bir monitöre
ısısında kaynar. aktarılabilme özelliği olan kokpitler. (Kokpit borda
ECAC: (European Civil Aviation Conference) Avrupa panelindeki göstergelerin ayrı ayrı aletler biçiminde
Sivil Havacılık Konferansı. değil, bir monitör üzerinde görüntü şeklinde yansıtılır.
Elevator:Uçağın kuyruk kısmında aşağı yukarı oyna- Böylece, örneğin bir uçuş simülatörünün gösterge pa-
yan, sağ ve sol olmak üzere iki parçadan oluşan yatay neli farklı uçak tiplerine göre değiştirilebilecek tarzda
kuyruğun parçası. kolaylık sağlanabilmektedir.)
EPT: (Effective Performance Time) G-Loc: (G induced Loss of Consciousness) Yüksek ve
Hipoksik koşullarda bireyin etkili performans süresi süreli G kuvvetlerine bağlı olarak kanın beyinden aşağı
Bkz: TUC). dokulara kaymasına ve beyin hipoksisine bağlı bilinç
ER Uçuşları: (EROPS: Extended Range Operations) kaybı. Pilot bu süreçte konvulsion geçirir ve kumanda-
Uzun menzilli uçuşlar. (6-12 saat) ları 30-90 sn. kaybedebilir.
ESAM: (Europian Society of Aerospace Medicine) Av- Good Samaritan Laws: Uçakta hastalanan yolculara
rupa Hava Uzay Hekimliği Birliği. yapılan bir tıbbi müdahalede kasti ihmal veya büyük
ETOPS: (Engines Turning Or Passengers Swimming) bir hata yoksa, ceza davası açılmasını engelleyen yasa.
Çift motorlu bir uçağın, her iki motoru durduğunda su GPWS: (Ground Proximity Warning System) Yere
üzerine veya planör gibi süzülerek karaya inmek zo- çarpmayı önleyici radarla çalışan sesle ikaz sistemi.
runda kalması durumunun kuraları. GPS: (Global Positioning System) Yerdeki bir noktanın
FAA: (Federal Aviation Administration) Amerikan Ulu- koordinatlarını uydudan belirleme sistemi.
sal Havacılık Dairesi. Graveyard Spin: Virile giren uçağın yarım daire ka-
FDM: (Flight Data Monitoring) Uçuş verilerini analiz nalları içindeki endolenf sıvısında yarattığı ters yönde
ederek havayolu şirketlerinin olası riskleri önceden akım 20 sn. sonra durur ve kupula dik duruma geçer;
tespit eden ve önlem alınmasını sağlayan erken uyarı pilot artık dönüş hissi almaz olur. Ancak virilden çıkış
sistemi. kumandası verildiğinde (kendi ekseninde dönen ço-
Flap: Kanatların altında yer alan, arkaya ve aşağı doğ- cukların dönüşü durdurmasında olduğu gibi) endolen-
ru hareket eden, iniş ve kalkış esnasında kanat kesi- fin ters yöne hareketiyle (pilot düz uçuşta olduğu hal-
tini uzatıp kısaltarak kanadın kaldırma etkisini arttırıp de) ters yönde virile girdiği algısına kapılır. Dış görüş
azaltmayı sağlayan parçalar. yoksa, pilot gereksiz yere ters kumanda vererek uçağı
Fleet: Filo tekrar virile sokup “mezarlık virili” teriminin tanımladı-
Flicker Vertigo: Helikopter palinin dönüşü sırasında ğı biçimde çakılır.
güneş veya başka ışıkların periyodik olarak dakikada Gray-out: Gri (flu) görüş. Yüksek G kuvvetleri altında
4-20 defa kesintili olarak göze gelmesiyle tetiklenen retina kan akımının azalmasına bağlı olarak renk görü-
bulantı, kusma, baş dönmesi, oryantasyon bozukluğu şünün azalması, çevrenin gri tonlarında görülmesi.
(vertigo) ve konvulsif nöbet. (Bucha etkisi) Hangover: Alkol mahmurluğu, akşamdan kalma hali.
Flight Surgeon: Uçuş doktoru. Hay Fever: Saman nezlesi, alerjik rinit.
Fly by Wire: Uçakların manuel kumandalar yerine HBOT: Hiperbarik oksijen tedavisi.
elektronik sistemler yardımıyla yönetilmesi. Heimlich Manevrası: Boğazın bir şeyle tıkanması, bo-
FoF: (Fear of Flying) Uçuş korkusu. ğulma ve nefes alamama durumlarında, hasta kişinin
Frenzel Manevrası: Burun ve glottis kapalı iken ağız ve göbek üstünden göğsüne doğru önden veya arkadan
boğaz tabanının kasılması yoluyla östaki kanalını aç- baskı yaparak nefesi açma yardımı.
maya çalışan Valsalva versiyonu manevra. HEMS: (Helicopter Emergency Medical Services) Am-
GCA: (Ground Controlled Approach) Kötü hava şart- bulans helikopter hizmeti.
larında pilota, telsiz vasıtasıyla emniyetli bir yaklaşma Hence: Durum cayrosu düz uçuş gösterdiği halde, pilot
ve iniş sağlaması için mesafe ve irtifa bilgilerini veren kendini yatışta hissediyorsa, vücudunu hayalindeki his
yer istasyonu. yanılgısına uygun şekilde bükmesi.
Hiperventilasyon: Solunum sayı ve/veya derinliğinde
Get Home-Itis: Uzun süren işler, uçuş-otomobil yolcu- artma.

692

2 0 1 4 Haziran S A Y I : 2 5

Havacılık Terminolojisi

Hipoksi: Beyin ve göz başta olmak üzere dokulara ye- LANTIRN: (Low Attitude Navigation and Targeting
terli oksijen gitmemesi. InfraRed for Night) Uçakların gece şartlarında düşük
HUB: Bir havayolu şirketinin transfer/aktarma uçuşlar irtifada görev yapabilmesini sağlayan sistem.
için seçtiği merkez havaalanı. Leans:Yarım daire kanallarının algılama eşiğinin altın-
HUD: (Head up Display) F-16 uçağındaki gibi, kanopi da (2,50/sn.) bir yatış yapıldığında, yatış algılanmaz.
camına dijital olarak yansıtılmış uçuş bilgileri göster- Durum fark edilip düz uçuşa geçildiğinde, bu defa
gesi. uçak ters yöne yatmış gibi hissedilir; pilot vücudunu
Hyperbaric Chamber: Hiperbarik tedavinin yapıldığı yana eğer (hence).
yüksek basınç odası. LOC: (Loss of Control) Pilotun uçağa kumanda edeme-
Hypobaric Chamber: Hipoksi ve dekompresyon de- mesi, kontrolü kaybetmesi.
neylerinin yapıldığı düşük basınç odası. LOFT: (Line Oriented Flight Training) Simulatörde
JAA: (Joint Aviation Authorities) Avrupa Birleşik Ha- emergency durum senaryoları üzerinden yapılan ileti-
vacılık Otoritesi. 1970 yılında kurulmuş, 8 Nisan 2012 şim, liderlik, yönetim, SA, karar verme becerileri eğiti-
tarihinde kendini feshederek yetkilerini EASA’ya dev- mi; CRM eğitiminin uygulamalı bir bölümüdür.
retmiştir. LOSA: (Line Operations Safety Audit) Hat uçuşlarına
JAR: (Joint Aviation Requirements) Avrupa Birleşik Ha- odaklı emniyet denetimi. Ekibin uçuş sürecindeki hata
vacılık Otoritesi Talimatları (FCL-3 bölümü tıbbi konu- ve CRM becerilerinin değerlendirilmesi.
ları içerir). LROPS: (Long Range Operations) 3 veya 4 motorlu bir
Just Culture: Adil Kültür. Kasıtlı olmayan hatalar dü- uçakla 3 saatten uzun uçuşlar.
rüstçe itiraf edildiğinde cezalandırılmamalı; ders çıkar- LSA: (Loss of Situational Awareness) Durum muhake-
ma aracı olarak yararlanılmalıdır. mesinin ve farkındalığın kaybı.
IATA: (International Air Transport Association) Ulus- Mandelbaum Etkisi: Gece, sis gibi zayıf görüşün veya
lararası Hava Taşımacılığı Birliği. gökyüzü, bulut, deniz gibi monoton görüntülerin oldu-
ICAO: (International Civil Aviation Organization) ğu uçuş şartlarında pilotların gözlerini yakına odakla-
Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü. ma eğilimi. Bu süreçte pilot kokpit camına veya uçak
IFALPA: (The International Federation of Air Line Pilo- içine baktığı için dışarıyı gözlememekten doğan sorun-
ts’ Associations) Uluslararası Havayolları Pilotları Der- larla karşılaşabilir.
nekleri Federasyonu. Mayday: (M’aidez) Ölümcül kaza durumlarında yapı-
IFR: (Instrument Flight Rules) Aletle uçuş kuralları. lan acil yardım çağrısı (Help me!)
ILS: (Instrument Landing System) Görerek alçalma ve MCC: (Multi Crew Coordination) Uçakta çoklu ekip
iniş yapılamayan durumlarda aletle hassas iniş yaklaş- koordinasyonu.
ması ve alçalması yaptıran yer sistemi. MedEvac: (Medical Evacuation) Hava yoluyla hasta ta-
Iron-man Sendromu: “Ben her türlü yorgunluk ve uy- şınması.
kusuzluğa karşı dayanıklıyım” kompleksi. Microgravity: Yerçekimsizlik; ”Zero G”.
Jet Lag: Meridyenler ve zaman dilimleri geçilerek yapı- Motion Sickness: Hareket hastalığı, taşıt/uçak tutması.
lan kıtalar arası uçak yolculuğu sonrası zaman farkın- (Bak: Sopite Sendromu)
dan doğan semptomlar bütünü. Mulder Yasası: Yarım daire kanallarının saniyede 2,5
Kabin Patlaması: (Rapid Decompression) Ani kabin dereceden daha az yatış ve dönüşleri algılayamaması.
basıncı kaybı. Kanopi, kapı ve kapak arızaları sonucu NASA: (National Aeronautics and Space Administra-
kabin içi basıncın ani olarak azalması. Kokpit veya ka- tion) ABD’nin uzay programı çalışmalarından sorumlu
binde patlama sesi, duman (toz ve su buharı) oluşur, olan Ulusal Havacılık ve Uzay Dairesi.
delik büyükse dışarı doğru uçuşmalar, gaz genişleme- Neikuan P6 Noktası: Acupressure yöntemiyle baskı uy-
lerine bağlı dekompresyon hastalıkları ortaya çıkabilir. gulandığında uçak tutmasını önlediği söylenen el bileği
Kırmızı Göz Uçuşu: (Red Eye Flight) Uzun ve aktar- iç yüzündeki nokta.
malı uçuşlar sonrası gözlerde kızarma olması durumu. Nesbit’s Paradox: Tütündeki nikotin (adrenalin ve no-
Özellikle batıdan doğu yönüne yapılan uçuşlarda ye- radrenalin salgısını arttırarak) fizyolojik kamçılanma
teri derecede uyunmadığı ve göz dinlendirmesi yapıla- (arousal) yaratır. Bu durum, sigara içiminden sonra ya-
madığında olur. şanan relaksasyon hissi ile çelişkilidir.
Kon ve Rod Hücreleri: Kon’lar retina merkezinde, fo- N-Loc: (Near Loss of Consciousness) Düşük G kuvvet-
vea çevresinde yoğunlaşmış olup kuvvetli ışığı algıla- lerinde görülebilen sinsi, kısmi bilinç kaybı.
yan; Rod’lar ise retina periferinde yoğunlaşmış, zayıf NOTAM: (Notice to Airman) Hava trafiğine kapalı
ışıklı nesneleri ve rengi algılayan hücrelerdir. uçuş yolları gibi yenilik ve değişiklikleri içeren bildiri.

693

2 0 1 4 Haziran S A Y I : 2 5

Havacılık Terminolojisi

NOTECHS: (Non-Technical Skills) Emniyetli bir uçuş En az 17 yaşında olmak, 1.veya 2. Sınıf tıbbi sertifikası
için uçağın yönetim tekniği ve SOP’ler dışındaki zihin- almak şartı vardır. Üst yaş sınırı yoktur.
sel, psikolojik ve sosyal beceriler: Durumsal farkında- Proprioceptive Sistem: İnsanın hareketlerini ve vücut
lık, karar verme, liderlik, eşgüdüm, takım çalışması, pozisyonunu belirleyebilmesini sağlayan derin duyu.
stres-risk-yorgunluk yönetimi, vs... CRM sinonimi sayılır. Cilt ve eklemlerdeki duyu hücreleri tarafından sağlanır.
Oksijen Paradoksu: Hipoksi sonrası oksijen verildiğin- Psyche Up: Bir iş veya görev (uçuş) için kendini psiko-
de paradoksal olarak gözlenen klonik spazmlar ve bi- lojik olarak hazır hissetme.
linç kaybı. Push-Pull Effect: Lövyenin ileri itilerek (push) göreceli
Okülogiral İllüzyon: Uçak sağa-sola açısal hareket ha- –G maruziyeti sonrasında, birden lövyenin çekilerek
lindeyken, hareketin yavaşlaması veya durması duru- (pull) +G’ye maruz kalma sonucu, görece düşük +G
munda objelerin ters yöne hareket ediyormuş gibi gö- seviyelerinde gray out veya G-Loc olma.
rünmesi. RAPCON: (Radar Approach Control) Kontrol sahası
Okülogravik İllüzyon: (Somatogravik, Elevator illüz- içerisinde (10 nm) her türlü radar hizmet faaliyetlerini
yon) Uçağın tırmanış veya dalış hareketi sırasında, göz düzenleyen istasyon.
kürelerinin atalet kuvveti nedeniyle ters yönde minimal Rekompresyon: Dekompresyon hastalığında hastanın
hareketi, uçağın olduğundan fazla tırmanış veya dalışta tekrar basınçlı ortama alınması.
olduğu yanılgısına neden olur. Ayrıca lineer akseleras- Roll: Uçağın uzun ekseni üzerinde yapmış olduğu sa-
yon ve deselerasyon (ani hızlanma / yavaşlama) sıra- ğa-sola yatış ve tono hareketleri.
sında da yalancı tırmanış ve dalış hisleri oluşur. Pilot Rostering: Uzun uçuşlarda pilotların yorgunluklarını
bu illüzyona kanarak gereksiz düzeltme (!) kumanda- azaltmak için dönüşümlü görev yapmaları.
ları vererek uçağı yere çakabilir veya perdövitese (stall) Rudder Pedal: Dikey stabilizelere kumanda ederek
sokabilir. yaw hareketini yapmayı sağlayan pedal.
OML: (Operational Multipilot Limitation) Çoklu pilot SACA: İşletmelerin kendi uçaklarına yaptıkları ramp
sınırlandırması. ATPL sahibi bir pilotun 1. Sınıf sağlık denetlemesi.
sertifikası gereklerine tam olarak uymadığı, ancak gö- SAFA: (Safety Assessment of Foreign Aircraft) Yabancı
rev yapamaz duruma gelme riskinin de kabul edilebilir hava araçlarına yapılan ramp denetlemesi
limitler içinde değerlendirildiği durumlarda uygulanan SANA: (Safety Assessment of National Aircraft) Yerli
bir karardır. Solo olmamak şartıyla kaptan olarak da hava araçlarına yapılan ramp denetlemesi
uçabilir; ancak diğer pilotun OML’li olmaması, tipte SAR: (Search And Rescue) Arama Kurtarma.
intibaklı ve 60 yaşın altında olması koşulu aranır. Salutogenic Reaction: Uzay, kutup gibi zorlu koşullar-
OPL: (Operational Passenger Limitation) Bir Class 2 da bulunan bazı insanların artan tahammül, azim, ya-
pilotunun hastalığı/sakatlığı nedeniyle yolcu taşıyama- ratıcılık ve azalan depresif durumları.
ma sınırlandırılması. SCUBA Diving: (Self Contained Underwater Breathing
OSL: (Operational Safety Pilot Limitation) Class 2’de Apparatus) Özel bir dalış ekipmanı ile yapılan dalış.
uygulanan emniyet pilotu sınırlandırması. Uçağı yöne- SD: (Spatial Disorientation) Uzaysal oryantasyon kay-
ten pilotun (PIC) görevini yapamaz hale gelmesi duru- bı; “vertigo.”
munda kumandaları almak amacıyla kabinde bulunan SHEL: (Software, Hardware, Environment, Liveware)
diğer pilota ait sınırlandırma. Kazalarda insan faktörünün kavramsal modeli. Yazı-
Otokinezis: Karanlık ortamda sabit zayıf ışıklara bir lım, Uçak, Uçuş ortamı, İnsan.
süre fiske olunduğunda ışık kaynağının hareket ediyor Shift Lag: Vardiya değişimi sendromu. Günlük uyku ve
gibi görünmesi illüzyonu. uyanıklık ritminin tersine dönmesine (sirkadiyen ritmin
Pan Pan: (Possible Assistant Needed; Pay Attention kaymasına) bağlı semptomlar bütünü.
Now) Denizcilik ve havacılıkta acil durum çağrısı. Side Stick: Bazı uçaklarda (F-16, Airbus) pilotun sağ
Mayday’den bir alt seviye yardım çağrısı olup, ölümcül yan tarafında bulunan pitch ve roll kumanda kolu.
olmayan acil durumlarda kullanılır. Situational Awareness (SA): Durum muhakemesi, far-
Parabolic Flight: Yerçekimsizlik yaratmak üzere büyük kındalık.
uçakların tırmanıp sonra serbest düşüş uçuşu. Skydiving: Uçaktan paraşütle serbest atlayış.
PIC: (Pilot in Command) Uçağı yöneten/ kullanan (me- Slot: Gelen ve giden uçak sayısının saat dilimlerine eşit
sul) pilot. SPIC: (Student pilot-in-command) olarak dağıtılarak uçuşların düzenlenmesi işlemi.
Pitch Up/Down: Uçağın burun aşağı - burun yukarı yu- SMS: (Safety Management System) Emniyet Yönetimi
nuslama hareketleri. Sistemi.
PPL: (Private Pilot Licence) Hususi (özel) pilot lisansı. SODA: (Statement of Demonstrated Ability) Uçuşa

694

2 0 1 4 Haziran S A Y I : 2 5

Havacılık Terminolojisi

engel tıbbi bir durumu olmasına karşın, stabil ve ilerle- yutkunarak östaki kanalını açmaya ve ear block’u gider-
yici olmadığı değerlendirilerek, FAA tarafından verilen meye çalışan Valsalva versiyonu manevra.
özel uçuş izni. TRTO: (Type Rating Training Organization) Tip Eğitim
Somatogiral İlüzyon: Açısal hızlanma esnasında kişi- Organizasyonu.
nin hızlanma hareketinin aksi yönde hareket ediyor- TUC: (Time of Useful Consciousness) Faydalanılabilir bi-
muş gibi hissetmesi. linç zamanı. İrtifa ile paralel olarak artan hipoksi duru-
Somatogravik İlüzyon: İvmelenme ya da yavaşlama sıra- munda bilinçliliğin korunabildiği zaman süresi. (Bkz. EPT)
sındaki yalancı dalış-tırmanış hissi. Tunnel Vision: Pilot üzerindeki +G kuvveti arttıkça retina
SOP’s:(Standard Operational Procedures) Standart İşle- periferik kan akımının azalması sonucu görüş daralması;
tim/Harekât Usulleri. Farklı kişilerin uçuşlarında tektip çevrenin dürbünden görünür gibi algılanması.
hareket sağlanması için pilotun, uçuşu daha önceden çer- Türbulans: Belli yüksekliklerde ani ve değişken hava
çevesi çizilmiş usullerde yapması. akımlarının oluşturduğu ve uçaklarda şiddetli sarsıntı ile
Sopite Sendromu: Uçak tutması hastalığında uyarıcı bir belirgin düşüşlere neden olan düzensizlik.
hareketi takiben, bulantı-kusma, uyuşukluk, uyku hali, URL: (Ultra Long Range) Çok uzun (12 saat ve üzeri, non-
apati, depresyon, asosyallik, içe kapanma belirtileri. stop) uçuşlar
Space Asthenia: Uzay adamlarında görülen fiziksel ve zi- Valsalva Manevrası: Burun kanatları parmaklarla kapatılıp
hinsel zayıflık, psikolojik dengesizlik ve uyku bozukluğu ıkınma ve zorlu nefes verme hareketi yapılarak, tıkalı olan
tablosu. östaki kanalının açılıp orta kulağa bir miktar hava girme-
Space Sickness: Uzay tutması. Yerçekimsizliğe bağlı ola- sini sağlayan manevra.
rak gelişen bulantı, kusma, apati hali. Vestibül: İç kulakta bulunan ve vücudun dengesini sağla-
Spatial Disorientation (SD): Uçucu vertigosu. Pilotun ves- maya yardımcı olan organ. Koklea, üç yarım daire kanalı,
tibüler, görsel veya proprioceptive yanılgılar, ya da durum utrikulus ve sakkulus’dan oluşur.
farkındalığını kaybetmesi sonucu yön, pozisyon ve hare- Vertigo: Vestibüler illüzyonlar nedeniyle uzaysal oryan-
ket algısını yanlış değerlendirmesi; geçici illüzyon yaşan- tasyonun bozulması durumunu tanımlayan terim. (Bkz.
tıları. SD)
Spatial Orientation: Uzaysal oryantasyon; pilotun uçağın VFR: (Visual Flight Rules) Görerek uçuş kuralları.
havadaki yön, hareket ve pozisyonunu doğru algıladığı, Vortex: (Wake Turbulance) Öndeki uçağın kanat uçları-
mekâna uyum hali. nın yarattığı düzensiz hava akımı (vortex: girdap, wake:
SPIC: (Student Pilot-İn-Command) Uçağa öğrenci pilotun uçak izi).
kumanda etmekte olması. Waiver: Kurallara göre uçuşu tıbbi nedenle kesilmesi ge-
SSP: (State Safety Programme) Devlet Emniyet Programı. reken pilota yetkili kurul tarafından kontrollü uçuş veril-
Staggers: Dekompresyon hastalığında bubble’ların mer- mesi.
kez sinir sisteminde yaptığı nörolojik bulgular. Weighlessness: Uzayda ağırlıksızlık.
Stall: (Perdövites) Uçağın yeterli hıza ve güce erişmeden White Finger Syndrome: 50-150 Hz şiddetindeki vibras-
tırmanış kumandası verildiğinde havada tutunamayarak yonun, ellerdeki kan akımını azaltarak, renk solması ve
düşmesi. ağrı yapması.
TACAN: (Tactical Air Navigation System) Askeri uçakla- White Out: Kar, tipi gibi nedenlerle, ya da helikopter pa-
rın seçilen istasyona mesafe ve doğrultusunu veren seyrü- linin karları havalandırması yüzünden dış görüşün bem-
sefer yardımcısı. beyaz oluşu.
TALPA: (Türkiye Airline Pilots’ Association) Türkiye Ha- WOCL: (Window of Circadian Low) İnsan vücut ritminin en düşük
vayolları Pilotları Derneği.
TASSA: Türkiye Kabin Memurları Derneği. performansta olduğu, uyuma meylinin en yüksek olduğu, gece yarısı-sa-
TATCA: Türkiye Hava Trafik Kontrolörleri Derneği.
TCAS: (Traffic Alert & Collision Avoidance System) Uçak- baha karşı 02- 05 arası biyolojik saat dilimi. Bu kritik saatlerde (varılan
ların havada tehlikeli yakınlaşmalarını ve çarpışmalarını
önleyen ikaz sistemi. bölgenin coğrafi saatine göre değil, kişinin iç-biyolojik saatine göre) uya-
Telemedicine: Uçak ile aşağıdaki bir hastane gibi, farklı
yerler arasında klinik bilgi, grafik, ses ve video görüntü- nık kalıp görev yapan kişilerin performans zafiyeti 2 gün süreyle devam
lerini göndermek için telekomünikasyon teknolojilerinin
kullanılması. eder.
TEM: (Threat and Error Management) Tehdit ve hata yö-
netimi. Workload: İş yükü, işbâ. Pilotun kokpitte aynı anda birçok kumanda,
Tono: Uçağın kendi etrafında (sağa veya sola) 360o dön-
dürülmesi. bilgi akışı, emir, meteoroloji vs. ile uğraşarak uçuşa konsantrasyonunu
Toynbee Manevrası: Burun kanatları parmakla sıkılırken
kaybetmesi.

Yaw: Uçağın yatay düzlemde yaptığı kayış hareketi.

Yoke: Uçağın yarı simit şeklinde dümeni.

Yüzde 1 Kuralı: Tüm uçuş kazaları içinde ani tıbbi yetmezliğe bağlı

olanların oranı %1’den azdır. Bir pilotun kalp krizi, felç, nöbet gibi ne-

denlerle uçuşta inkapasite olma ihtimali 1 yılda %1’den fazla ise, uçuşa

uygunluğunun onaylanmaması gerektiği kuralı konulmuştur. Bir çeşit

‘risk eşiği’ olan bu kuralın %2 olarak değiştirilmesi tartışılmaktadır.

ZULU: Dünyadaki tüm uçuşlarda kullanılan standart zaman (Eskiden

GMT idi).

695

2 0 1 4 Haziran S A Y I : 2 5

Bülten 21-25. Sayılar İndeksi


  Tıbbi
 sertifikasyon
  687
 

  ABD
 askeri
 pilotlarında
  440
 

  ABD
 Deniz
 K.
 pilotlarında
  448
 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
  Happy-­‐hour
 tipi
 kişilik
  440
 
Alkollü
 haberler
  474,524,526,678
 
BÜLTEN
 21-­‐25
 İNDEKSİ
  Pilotlara
 alkol
 testi
  527,615,657
 
THY'de
 yolculara
 kısıtlama
  529
 

  Alkollü
 THY
 pilotu
  683
 
Alerjik
 astım
  Tıbbi
 sertifikasyon
  635
 
Türk
 havacılığında
  609
 
Alkol
 kullanımı
  Kadın
 futbolcularla
 benzerlikler
  610
 
Bayan
 pilotlara
 güvensizlik
  630
 

  Sağlık
 sorunları
  492
 

  Pilotlarda
 inkapasitasyon
  559,572
 
THY
 pilotunun
 epilepsi
 nöbeti
  572
 

  Gnato-­‐postural
 tedavisi
  440
 

  Durumsal
 Farkındalık
  654
 
Kardiovasküler
 sistem
  502
 

  Dalan
 memeli
 hayvanlar
  505
 

  Derinlik
 sarhoşluğu
  505
 
Sualtında
 duyular
  508
 
Araknoid
 Kist
 
 
Bayan
 pilotlar
 
  502
 
Dalışta
 kardiovasküler
 işlevler
  506
 

  Memeli
 hayvanlarda
  524
 

  Dekompresyon
 Hastalığı
 

 
 
Bayan
 uçuş
 ekipleri
  645
 
Bayılma
  İdari
 sorunlar
 


 
Diş
 hastalıkları
 

CRM
 
Dalgıçlık
 


 

 


 

 

 
Dekompresyon
 


 


 

 

DHMİ
 Hekimleri
 

Dirty
 Dozen
  İnsan
 faktörü
 kara
 listesi
  551
 

 
Divert
 olayları
  Hasta
 yolcular
 yüzünden
 
 
Durumsal
 Farkındalık
  Situational
 Awareness
  548
 

  CRM
 ve
 Dur.
 Farkındalık
  654
 
Epilepsi
  Pilotaj
 muayenelerinde
  495
 
Etik
  Havacılık
 reklamlarında
  476,629
 
F-­‐35
 Uçağı
 (Lightning
 II)
  Joint
 Strike
 Fighter
  616
 
F-­‐22
 Uçağı
  Raptor
  616
 
Filmler
  Dive
 Bomber
  481
 

  The
 Big
 Blue
  505
 

  Dirty
 Dozen
  554
 

696

2 0 1 4 Haziran S A Y I : 2 5


  Flight
  586
 

  Gravity
  638
 

  Whiskey
 Romeo
 Zulu
  688
 
FMF
 Hastalığı
  Uçuşa
 uygunluk
  596
 
G
 kuvvetleri
  Pilotların
 istifa
 nedeni
 imiş!!!
  681
 
Göktürk-­‐2
 uydusu
  Yörüngeye
 yerleşme
 hikayesi
  438
 
Görme
 Problemleri
  Retinitis
 pigmentosa
  452
 

  Glokom
  490
 

  Kırma
 kusurları/operasyonlar
  584
 

  Astronotlarda
  599
 

 
Gösteri
 uçuşu
 kazaları
  Olaylar
  468,671,673
 
Gremlinler
  Bir
 düzine
 risk
 unsuru
  555
 
Gürültü
  Anksiyete
 nedeni
  440
 
 

  Frankfurtta
  525
 

  İstanbul'da
 (Mutlu
 Tönbekici)
  668
 

  Seks
 hayatını
 etkiliyor
  525
 

  Kalp
 krizini
 tetikliyor
 

  İşitme
 kaybına
 Magnezyum
  537,629
 

  Sessiz
 Terminal
 uygulaması
  537
 
Hava
 Ambulanslar
  Yolcu
 uçağı
 hasta
 bölmesi
  681
 

  Kurslar,
 Toplantılar
  443
 

  Gece
 uçuşu
 

  Sağlık
 Bakanının
 makam
 aracı
  473,536
 

  Ambulans
 uçak
 kazası
  522,
 680
 
Hava
 Akrobasisi
  En
 yaşlı
 akrobat
 

  Svetlana
 Kapanina
  680
 

  672
 
Hava
 Gösterileri
  Side
 Airshow
  577
 

 
  582
 
Hava
 Polisleri
  SHGM
 projesi
 

  576
 
Hava
 Trafik
 Kontrolörleri
  Ergonomi-­‐Sağlık
 Paneli
 
 

  Uyuyan
 kontrolörler
 
Havacılık
 Tıbbı
 Derneği
  7.
 Olağan
 Genel
 Kurulu
  526
 

  Alkol
 Talimatına
 öneri
 

  Faaliyetler
  526
 
Havayoluyla
 Hasta
 Taşınması
  Hasta
 bebeklerin
 taşınması
  577
 

  Pediatrik
 hasta
 nakli
  534
 
Helikopter
 sağlık
 sorunları
  Boyun
 ağrısı
  590
 
Hemofili
  Pilotta
 tıbbi
 sertifikasyon
  644
 
Hiperbarik
 Oksijen
  Eskişehir'deki
 çember
  661
 

  Hiperbarik
 Oksijen
 Tedavisi
  664
 
537
 
Hipobarik
 Çember
 eğitimi
  Obezite
 ve
 etkili
 bilinç
 zamanı
  606
 
515
 
Hipoksi
  10.000
 feet'te
  545
 
İlaçlar
  Pilotlarda
 antikoagulan
 ilaç
 
601
 

441
 
488
 

697