Havacılık Tıbbı Derneği - Bülten Sayı 34

2019 Nisan Sayı: 34

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

Dernek Haberleri

Prof.Dr. Nevzat Tarhan’a Axon Liderlik Ödülü
Üsküdar Üniversitesi Rektörü, üyemiz Prof. Dr. Nevzat Tarhan, Beyin Ha-
ritalama Vakfı (Brain Mapping Foundation) tarafından verilen 2019 Golden
Axon Liderlik Ödülü’ne lâyık görüldü. Prof. Dr. Tarhan, liderlik ödülü sa-
hiplerinin arasındaki ilk ve tek Türk oldu. Ödül töreni 16 Mart 2019'da Los
Angeles'ta düzenlendi. Vakıf, yıllık toplantılarında birçok faklı disiplinden
bilim adamlarını, doktorları ve mühendisleri bir araya getirmenin yanı sıra
nörolojik bozukluğu olan siviller ve yaralı askerlerin bakım ve tedavisinde
her zaman ön planda yer alıyor. Bu kapsamda hayat kurtaran multidisipliner
klinik denemeler de gerçekleştiriyor. Bu organizasyon her yıl hayırseverlerin yanı sıra bu alanda
öncü olan ve liderlik gösteren kişilere ödül veriyor. Aynı ödüle 2018’de Nobel Ödüllü Amerikalı
Nöropsikiyatrist Eric Kandel lâyık görülmüştü. 2019 Golden Axon Liderlik ödülleri; stratejik programlar, küresel iş birlikleri ve
ortaklıklar yoluyla vakıf ve vakıf misyonu hakkında farkındalık yaratmadaki rolleri ile Üsküdar Üniversitesi Rektörü Prof. Dr.
Nevzat Tarhan, Dr. Jeff Wang, Harry Kloor ve Sean Stone’a verildi.

Prof.Dr. Hasan Fehmi Töre’ye ‘Yılın Havacısı’ ödülü
Antalya Bilim Üniversitesi- ELBA Havacılık Enstitüsü tarafından organize edi-
len 2018 Yılın Havacısı Ödülleri, bir törenle sahiplerini buldu. Dünya Sivil
Havacılık Günü kutlamaları sürecinde 8 Aralık 2018 günü, aralarında üyele-
rimizden Prof.Dr. Hasan F. Töre’nin de bulunduğu havacılara ‘Yılın Havacısı’
ödülü verildi. İlk kez bir uçuş doktoru olarak böyle bir ödüle lâyık görülen
üyemizi tebrik ediyoruz.
ABÜ. Akademik Kurulu, 2018 yılının havacısı olarak Oben Oğultarhan’ı ve
tüm zamanların havacısı olarak Ali Natık Doğruöz'ü ödüle lâyık gördü.
Taltif alanlar listesi: Hüseyin Serdar Yüksel, Abdurrahman Çetin, Murat
Öztürk’ün eşi Nilgün Öztürk, Mesut Sevinç, Erdoğan Menekşe, Ali İsmet Öztürk, Murat Keleş, Sadık Sindel, Ünal Aster, Prof.
Dr. Hasan Fehmi Töre, Hakan Ayan, Arzu Aydın, Şerafettin Açılan. (http://www.airporthaber.com/havacilik-haberleri/yilin-
havacilari-beli-oldu.html) (https://www.haberturk.com/antalya-haberleri/65302027-abuden-yilin-havacisi-odulu)

4. Dönem Havacılık Psikolojisi Sertifika Kursu

Üsküdar Üniversitesinde 19-23 Aralık 2018 tarih-
lerinde düzenlenen kursa 37 katılım oldu. Katılım-
cıların 16’sı psikolog, 2’si psikiyatrist, 4’ü hekim,
2’si iletişimci, biri profesyonel pilot ve biri de kabin
memuru idi. Yapılan sınavda başarılı olan kursiyer-
lere sertifikaları verildi.
40 saatlik müfredatı, konularının uzmanı 15 öğret-
men işledi. Bu öğretmenlerin çoğu Üsküdar Üni-
versitesi öğretim üyeleri ve Havacılık Tıbbı Derne-
ği mensuplarıydı. Kurs 1’incisi Dr. Mehmet Gökhan Arslan ve 2’incisi Psk. Pınar Ergüneş Derneğimizin üyeleridir.
Bundan sonraki beklenti, havacılık psikolojisi eğitimi almış psikologların Havayolu Şirketleri, Uçuş Okulları ve pilot seçimi ile
CRM değerlendirmesinden sorumlu kuruluşlar tarafından istihdam edilmeleri olacaktır. Uçuş emniyetinde insan faktörleri ve
CRM konularında bu ve benzeri eğitimlerden geçen liyakatli kişilerden yararlanılması şarttır.
Kursta görev alan Dernek üyelerimiz: Ender Gerede, Gökben H. Sayar, Coşkun Zaim, Bahadır Altan, Savaş İlbasmış, Murat
Özer, Ömer Akgül, Nihan Kurnaz, Ebru Coşar, Muzaffer Çetingüç. Kursa misafir öğretmen olarak katılan Em. Hv.Plt. Tümg.
İrfan Sarp’ın havacılık psikolojisi bağlantılı anıları büyük ilgi topladı.

1130

2019 Nisan Sayı: 34

Yayın Sorumlusu : Prof. Dr. Muzaffer Çetingüç Her sayımızda olduğu gibi 34. sayımızda da ‘Uçakta
Basım Yeri : Eskişehir Ülkü Ofset Kuraldışı Yolcular’ ve ‘Tıbbı Kule’ başlıkları altında onlarca
haber yayınlıyoruz. Dikkat edilirse, ilk başlıkta uçaktaki in-
Grafik Tasarım : Selçuk Tandoğan sanların psikolojik sorunları ve davranış bozukluklarıyla ilgi-
Yazışma Adresi : Orhangazi Mah. Küme Sok. li ne kadar çok olay yaşandığı, tıbbi kule başlığı altında da
sağlık sorunlarının oldukça fazla olduğunu gösteren haberler
Hisarpark. Park-2/C ESKİŞEHİR bunlar… Derneğimizin ilgi alanı ve misyonu bu tür sorunlardır.

Tel: 0222 3240098 Bülten’in yayına başladığı 2006 yılından itibaren hiç eksik bırakmadı-
ğımız diğer başlıklar da, ‘Uçuş Kazaları, Olmamış Kazalar ve Yer Kazaları’dır.
Web: www.hvtd.org Büyük kazaları TV kanalları ilk haber olarak, gazeteler de manşetten veriyor;
birkaç gün konuşuluyor sonra da unutuluyor. Biz bunları toplu halde yayın-
E-Posta: [email protected] lamakla, okuyanın dikkatine çekme, ortak paydaları bulma ve değerlendirme
fırsatı vermekteyiz. Küçük ve ölümsüz kazalarla, eşiğinden dönülen kazaları
Dernek haberleri, toplantılar 1130,1132 (near miss), uçuş olaylarını (incident) ve yerde yaşanan olayları ise çoğu za-
man medyaya yansımadığı için duymuyoruz ve haberimiz olmadan gidiyor.
Sancaktepe Helikopter ve Boeing Max kazaları 1133 Ama biz bunlara da Bülten’de yer veriyoruz. Çünkü bunlar, sonraki daha ağır
olayların habercisi, öğreticisi veya ders çıkarılacak provası niteliğindedir… Bu
Ankara Tren kazası 1135 önemli bir şeydir ve bizden başka yapan olmadığını söyleyebiliriz.

Organizasyonel kazalar 1136 2018 Ekim ayından bu yana, eski yıllarda olmadığı kadar bilimsel top-
lantı ve kurslar yapıldı; yüzlerce hekim, psikolog ve diğer katılımcılarla havacı-
Havacılıkta Bitkinlik; ölçümü ve öneriler 1138 lık tıbbı alanında bir canlılık ve heyecana şahit oluyoruz. Bilimsel tartışmalar,
tatlı rekabet, yenilikler görüyoruz. Gözden geçirecek olursak;
Epidemiyoloji; prevalans, insidans 1141 • 26-28 Ekim 2018 tarihinde 4. Ulusal Havacılık ve Uzay Tıbbı Kongresi,
• 19-23 Aralık 2018 tarihlerinde 4. Dönem Havacılık Psikolojisi Sertifika Kursu,
Kimler uçağa binmemeli? 1144 • 2-3 Mart 2019 tarihlerinde Antalya’da “Sivil Havacılık Emniyet Yönetiminde

Adil kültür adına cezadan vaz geçme olayı 1145 Uçucu Sağlığı Sorumlularının Yeri ve İşbirliği Çalıştayı”
• 4 Mart 2019 günü SHGM’de Sağlık Komisyonu toplantısı,
Yerçekimsizlik beyni nasıl etkiler? 1146 • 2018 Aralık ve 2019 Şubat aylarında Eskişehir’de SBÜ tarafından

Dumansız tütün 1147 93. ve 94. Dönem Uçuş Tabipliği Kursları yapıldı.
Bu etkinliklerin hepsinde Dernek üyelerimiz aktif görev aldı ve katkılar sundu.
Aşı drone’ları 1148
2019 yılı 11 veya 12 Mayıs günlerinde Derneğimizin 9. Olağan Genel
Uçakta doktorların hasta yolculara müdahalesi 1149 Kurulu yapılacak. (Gün, saat ve yer kesinleşince ayrıca bildireceğiz.) Geniş
katılımlı olmasını umduğumuz genel kurulda geçen dönem faaliyetleri ve ge-
Otopilot hatalarının önlenmesinde Mindfulness 1151 lecek dönemlerde plânlanan faaliyetler üzerinde beyin fırtınaları yapacağız.
Derneğin Yönetim ve Denetleme Kurullarını seçeceğiz… Derek adına ilk kez
Pilot adayı seçimi kolay bir iş mi? 1152 Uçuş Emniyet Ödülü vereceğiz. Tüm üyelerimizi bekliyoruz.

Uçuş kazaları 1155 Prof.Dr. Muzaffer Çetingüç

Yer kazaları 1158

Olmamış kazalar 1159

Haberler 1160

Tıbbi Kule: Uçuşta tıbbi olaylar 1164

Kuraldışı yolcu haberleri 1165

Kuraldışı uçuş ekipleri 1166

THY ve Pegasus haberleri 1167

Uçuş Dr. Köşesi 1168

İlk uzay oteli (Aurora Station) 1169

Ay Üssü kurma hazırlıkları 1170

Evinin balkonunda uçak yapmak 1171

İki film (Diverted, Aklı Havada) 1172

Dört uçak (M-400, Stratolaunch, DC-3, Gökbey) 1174-1177

Bir portre: Bedriye Tahir Gökmen 1178

Mizah Köşesi 1179

1131

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

93. Dönem Uçuş Tabipliği Kursu

Kursa üyelerimizden Dr. Munise Baruş Kırca ve Dr. Özlen Ay-
tur da katıldı. 4 Ocak 2019 günü yapılan mezuniyet töreninde
psikiyatri uzmanı Dr. Özlen Aytur Kurs Birincisi oldu. Mezu-
niyet kütüğüne plâket çaktı. Tebrik ediyoruz.

SHGM’ye Uluslararası Bilimsel Toplantı için yapılan ziyaret
2022 yılında yapılacak olan ICAM (International Congress of Aerospace Medicine) bilimsel
toplantısının İstanbul’da yapılması için Derneğimizin bir girişimi olmuştu. Üyemiz pilot
fizyolog Hüsnü Onuş’un girişimi, Derneğimizin Türkiye’yi temsil ettiği ESAM tarafından
prensipte olumlu karşılanmış; ancak sponsorluk ve bürokratik hazırlıklar sonrasında bir tek-
lif dosyasının değerlendirilmesiyle kabul edilebileceği bildirilmişti. THY’nin sponsorluğu
konusunda söz alındıktan sonra, 22 Ocak 2019 günü ulusal havacılık otoritesi olarak ona-
yının alınması amacıyla SHGM Genel Müdürü Bahri Kesici ve Gn.Md.Yrd. Haydar Yalçın
ziyaret edildi. Ziyarete Derneğin ESAM çalışma grubu üyeleri olan Hüsnü Onuş, Hasan
F.Töre ve Muzaffer Çetingüç katıldı. ESAM ve AsMA gibi büyük kuruluşların ülkemizdeki
muhatabı Havacılık Tıbbı Derneği olduğu için, bu süreçte Derneğimize büyük sorumluluk
düşmektedir. Sağlık Bilimleri Üniversitesi, 19 Mayıs Üniversitesi, THY, SHGM, USAEM ve
diğer paydaşlarla birlikte bu ölçekteki ilk büyük bilimsel toplantıyı yapacak olmanın heyecanı içindeyiz.

Antalya’da Çalıştay

2-3 Mart 2019 günlerinde Antalya Bilim Üniversitesi Praxis Havacılık ve Elba Havacılık Enstitüsü bünyesinde, SHGM takibinde or-
ganize edilen “Sivil Havacılık Emniyet Yönetiminde Uçucu Sağlığı Sorumlularının Yeri ve İşbirliği Çalıştayı” gerçekleştirildi.
Çalıştayın açılış törenine Antalya Bilim Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. İsmail Yüksek, Sağlık Bilimleri Üniversitesi Rektörü Prof. Dr.
Cevdet Erdöl, Sivil Havacılık Genel Müdürü Bahri Kesici, Bilim Üniv. Hvc. ve Uzay Prog. Yöneticisi Üner Beköz birer konuşma yaptı.

Divan Başkanı Prof. Dr. Ferşat Kolbakır, Çalışma Grup Başkanları Prof. Dr. Hasan Fehmi Töre, Prof. Dr. Muzaffer Çetingüç; ayrıca
Dr. Kadir Eren, Doç. Dr. Ender Gerede, Dr. Oya Bozkurt, Uzm. Dr. Ali Saib Engin, Corendon Havayolları Genel Md. Yıldıray Karaer,
Sunexpress ve Pegasus Havayollarının emniyet ve sağlıktan sorumlu yöneticileri yanı sıra hava-uzay hekimleri, uçuş tabipleri ve
havacılık psikologları katıldı. Çayıştayda Dernek üyelerimiz her kademede büyük varlık gösterdi.
Sivil havacılık emniyet yönetimi ve uçucu sağlığı sorumluları ilk kez böyle büyük bir katılımla bir araya gelerek gelişmekte olan
mevzuatı ele aldı. Çalıştayda özellikle uçucu sağlığı çalışanı olan hava-uzay hekimleri, uçuş tabipleri ve havacılık psikologlarının
sektördeki yerleri, istihdamları, açılacak kursların kapsam ve sınırlılıkları tartışıldı. Son oturumda çalışma gruplarının sonuç raporları
okundu. Bu raporlar, üzerinde yapılan tartışmalarla revize edildikten sonra SHGM’ne gönderildi. 4 Mart 2019 günü SHGM’de yapı-
lan Sağlık Komisyonu toplantısında tekrar gözden geçirilerek talimata esas olacak metinler hazırlandı.

Pilot Akran Destek Programı Eğitimi
Avrupa Havacılık Emniyet Ajansı (EASA) tarafından 2020 yılında zorunlu hale getirilecek olan Pilot Peer Sup-
port Programme (PPSP) çerçevesinde havayolu şirketlerinin yapması gereken eğitim çalışmalarında PEGASUS
Havayolları, ilk olma inisiyatifi kullanmıştır. Havacılık Tıbbı Derneği de böyle bir eğitim çalışmasını yapmakta
ilk olmuştur. Dernek ve Pegasus işbirliği içinde 2 yıldır sürdürülen çalışmalar sonunda, şirketin Kurtköy’deki
Eğitim Binası Berlin salonunda 16-17 Mart 2019 günlerinde bir kurs düzenlendi. ‘Supporter’ olarak görev ala-
cak pilotlara 17 saatlik eğitim verildi. Kursta eğitmen olarak görev alan Dernek üyelerimiz: Muzaffer Çetingüç,
Coşkun Zaim, Ender Gerede, Gökben H.Sayar, Ebru Coşar, Orhan Öztürk.

1132

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

SANCAKTEPE’DE ASKERİ HELİKOPTER KAZALARI

26 Kasım 2018 günü saat 11.20 11 Şubat 2019 günü saat
civarında Samandıra 4. Kara 18.51’de Çekmeköy / Ki-
Havacılık Alay Komutanlığına razlı Mahallesi'nde site
ait UH-1 tipi askeri helikopter içine 4'üncü Kara Havacı-
İstanbul Sancaktepe / Sarıgazi lık Alay Komutanlığına ait
/ Topçular Caddesine düştü. askeri helikopter düştü. Zo-
Plt. Alb. Gökselin Şaylan, Plt. runlu iniş sırasında düştüğü
Ütğm. Aykut Yurtsever, Üçvş. bildirilen helikopterdeki 4 askerimiz şehit oldu. Şehitlerin
Emre Vahit Bekli ve Uzman Çavuş Şahin Aslan şehit oldu, isimleri: Yzb. Ümit Özer, Yzb. Semih Özcan, Astsb Bçvş.
Üçvş. Özkan Yılmaz ağır yaralandı. İlyas Kaya ve Astsb Üçvş. Yakup Avşar.

Milli Savunma Baka- CHP Milletvekili Mehmet Akif Hamzaçebi, bir şehit as-
nı (eski GnKur.Başk) ker eşinden aldığı mesaja dayandırarak, düşen helikopte-
Hulusi Akar, pilotla- rin kalkıştan önce arızalı bir şekilde havalandığını iddia
rın arızalı helikopteri etti. 4'üncü Kara Havacılık Alay Komutanlığının Sancak-
binaların ve yakın- tepe’deki meskûn bölgeden Trakya’da bir yere taşınması
daki çocuk parkının da karara bağlandı. Alay Komutanı Alb. Tayfun Ülbegü de
üzerine düşmekten görevinden alındı.
kurtarmak için çaba UH-1 helikopterleriyle 500 saat uçuş yapmış bir pilot olan
gösterdiklerini söyle- CHP İzmir Milletvekili Mehmet Ali Çelebi, ''Komutanı de-
ğil, tek motorlu olan bu helikopterleri değiştirin, bunların
di. Emekli bir helikopter pilotunun kanaatine göre; “Muh- envanterden çıkarılması gerekir. Düşen helikopterin moto-
temelen ani gelişen bir arıza nedeniyle helikopter irtifa ru en az 40-50 yıllık çok eski ve artık üretimi yok. Sürek-
kaybetmiş, ya da kuyruk pervanesi bir yere (elektrik hat- li aynı motoru tamir ediyoruz. Motorlara bakın, çatlaklar
tına?) çarpmış olabilir. Eğer motor arızası gibi pilotları ön- çıkacaktır. Gözle görülmeyen çatlaklar da o helikopteri
ceden uyaracak bir arıza olsaydı en azından boş araziye düşürür'' dedi.
yönlenerek iniş yapmayı deneyebilirlerdi...”
Yetkililerin yaptığı açıklamaya göre, UH-1 helikopterleri
2030 yılı itibariyle envanterden çıkarılacak…

BOEING 737 MAX UÇAK KAZALARI

Endonezya’da 189 ölü

29 Ekim 2018 günü yerel saatle 06.20’de havalanan
uçak ile 06.33'te radar bağlantısının kesildiğini belirtildi.
Endonezya'nın başkenti Cakarta’dan Sumatra Adası’nda-
ki Pangkal Pinang kentine gitmek üzere kalkış yaptıktan
13 dakika sonra düşen Lion Havayolları'na ait Boeing 737
Max 8 tipi uçakta 182 yolcu ve 7 mürettebat bulunmakta
idi. Arama kurtarma çalışmalarında cesetlere ve uçak par-
çalarına ulaşıldı. Uçak enkazının denizin 32 metre altında
olduğu belirlendi.

7 Kasım 2018 günü gene Lion Air’a ait Boeing 737-900
tipi uçak Endonezya Bengkulu kentinde bulunan Fatma-
wati Havalimanında Cakarta’ya uçmak üzere piste ilerler-
ken bir direğe çarpmıştı. Kazada uçağın sol kanadı hasar
görmüş, havalimanı bir süre trafiğe kapatılmış, tahliye edi-
len 143 yolcu bir başka Lion Air uçağına alınmıştı.

1133

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

Etiyopya’da 157 ölü Türkiye’de Ulaştırma Bakanlığı filosunda bu uçakları bulun-
duran şirketlere talimat yazarak uçuşlarını durdurdu. THY, 40
10 Mart 2019 günü sabahı saat 08. 38’de Addis Ababa’daki adet Max siparişi vermişti ve filosunda 11 adet Max8, 1 adet
Bole Havaalanı’ndan kalkıp Kenya-Nairobi’ye doğru yola çı- de Max9 vardı. Corendon’da da 1 adet Max bulunmakta idi.
kan uçak, 6 dakika sonra Addis Ababa’nın 62 km güneydo- Boeing cephesi: Boeing firmasının bu tip uçakla başı dertte ol-
ğusunda, Bishoftu kasabası yakınlarında düştü. Etiyopya Ha- duğu söylenmekte. Bu uçakların probleminin Trim sisteminde
vayollarına ait Boeing 737-800Max tipi uçakta bulunan 149 olduğu bildirilmekte ise de; yakıt tasarrufu için yapılan bazı
yolcu ve 8 mürettebattan kurtulan olmadı. Uçağı kaçırdığına düzenlemelerin uçağın dengesini bozduğu görüşü ağırlık ka-
üzülen bir yolcu sonradan kurtulduğuna çok sevindi. zanmaktadır.
Boeing 737 modeli 1967 yılından beri orijinal modele bağ-
Uçak çok yeniydi (4 aylık). Kaptan pilotun 8 bin saat, İkinci pilo- lı kalarak üretilmesinden dolayı Airbus 320 uçaklarının tek-
tun 200 uçuş tecrübesi vardı. Etiyopya’da ulusal yas ilan edildi. nik donanımları karşısında geri kalmış olduğu da bilinen bir
Afrika’nın en iyi şirketlerinden biri olan Etiyopya Havayolları gerçektir. B737 gibi çok kullanılan bir uçakta yapılacak olan
B737 Max uçuşlarını durdurdu. Etiyopya Ulaştırma Bakanı, büyük değişiklikler hava yollarına fazladan eğitim maliyetle-
Boeing Max 8’in 925 km süratle yere çarpmasında pilot ha- ri getireceği için B737 modeli arka planda kalan veya bazı
tasının bulunmadığını; pilotların dalışa geçen uçağın burnu- görsel değişikliklerle pilotlar için yeni bir sertifikasyon ge-
nu düzeltmek için 3 kez müdahale ettiklerini, ancak uçağın rektirmeyecek bir anlayışla üretilmektedir. Boeing 737 MAX
kumanda kabul etmediğini söyledi.umanda kabul etmediği- modeli de bu anlayış içerisinde Airbus ile rekabet yapabilme
ni söyledi. Çin Havayolları da filosundaki 70 adet aynı tip amacıyla üretilirken modele yeni eklenen modern ve büyük
uçaklarını yere indirdi. Rusya ise hem bu tip uçak siparişlerini motorlar, yeni bir iniş takımı gerektirmiş ancak kanat dizay-
durdurdu, hem de hava sahasını bu uçaklara kapattı. Avru- nında bir değişiklik yapılmadan motorlar kanatlarda daha öne
pa Havacılık Emniyeti Ajansı (EASA) Avrupa'daki tüm Boeing kanat ucuna doğru çekilmiştir. Eski gövde ve kanatlara yapı-
737 Max uçuşlarını (Hollanda, İngiltere, Almanya, Fransa, lan bu modern yamalar sonrası uçağın aerodinamik yapısı ve
Avusturya) askıya aldı. FAA, Boeing’in 737 Max 8 tipi uçağı- ağırlık merkezi yeni motorların gücü ve pozisyonu nedeni ile
nın sertifikasyon sürecinin denetlenmesi kararı aldı. Bazı naif değişerek uçağın stal’a girme ihtimalini daha da arttırmıştır.
yolcular, ground edilmeden önce bu uçaklara güvenmedikle- Boeing bu değişikliklerin getirdiği olası stal’a karşı bir yazı-
rini ima ederek bu uçaklara binmekten vazgeçtiler… Etiyopya lım hazırlamıştır. Teoride stal’a yaklaştığını fark eden sistem
kazasında yaşamını yitiren yolculardan birinin ailesi Boeing (MCAS) uçağın burnunu aşağı bastıracak ve uçağı stal’dan
aleyhine ilk tazminat davasını Şikago’da açtı… çıkartacaktır. Ancak sistemin beslendiği iki sensörden (AOA-
Angle of Attack - Hücüm açısı sensörü) birinin arıza yapa-
bileceği, arızalı sensörün sisteme yanlış bilgi vererek uçağı
aslında olmayan bir stal’dan çıkartmak için sürekli burun bas-
tıracağı dikkate alınmamış gibi…
Bu uçağın sertifikasyonu sırasında yıllardır Boeing ile iyi ilişki-
ler içersinde olan FAA, 3. bir AOA sensörünü zorunlu tutmaz-
ken Boeing bu 3. sensörü ekstra bir ücret ile dileyen havayolu
şirketlerine sattı. Belki de en önemlisi, bu yeni uçağı kullanan
pilotların bu MCAS sisteminden haberdar olmamaları, bu siste-
min gereksiz bir şekilde burnu bastırması durumunda nedenini
ve ne yapmaları gerektiğini bilmemeleri idi. ABD’de Southwest
Havayollarında 34 adet Max8’de bu güvenlik paketi mevcut;
United ve American Airlines’deki toplam 38 adet Max8’de ise
bulunmamaktadır. Lion Air ve Ethiopan kazalarının oluşmasın-
daki ana etken bu olabilir (Şeref Sezgin).
Boeing şirketi, kazalarla ilgili üzüntü içinde olduklarını; bu
uçakların yazılımlarının süratle güncelleneceğini; eski ve yeni
tüm uçaklara emniyet paketlerinin takılacağını duyurdu ve özür
diledi… Ancak önce uçuş emniyet sistemlerini ek paralarla sat-
maya kalkışan, sonra (FAA desteğiyle) hatanın üstünü örtmeye
çalışan Boeing güven kaybına uğradı. Büyük ölçekte sipariş ip-
talleri ve müşteri güvensizliği, şirketin iflasına kadar gidebilir.

1134

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

ANKARA’DA TREN KAZASI

13 Aralık 2018 günü sabah saat 06.30’da Ankara’dan 4. Bu ara istasyonda YHT’nin sol, diğer trenin sağ yolda
Konya yönüne 206 yolcusuyla gitmekte olan Yüksek Hızlı seyretmesi gerekiyordu, ama makasçı (Osman Y.) makas
Tren, 6 dakika sonra Yenimahalle mevkii Marşandiz du- değiştirmeyi ihmal etmiş ve iki trenin aynı yolda seyretme-
rağından transit geçerken, yol ve ray kontrolü yapıp dön- sine neden olmuştu.
mekte olan kılavuz trenle kafa kafaya çarpıştı. 86 yolcu 5. Makasçı ifadesinde bu hatasını kabullendi. Ama konuy-
yaralandı; 3 makinist ve 6 yolcu yaşamını yitirdi. Ölenler la ilgili bir eğitim almadığı da ortaya çıktı. Dosyasına olay-
arasında; Ankara Üniv. Fen Fak. Astronomi ve Uzay Bi- dan 6 gün sonra hazırlanan eğitim belgesi konulduysa da,
limleri Bl. öğretim üyesi Prof. Berahitdin Albayrak ve HDP bu belgede Osman Y’nin imzası yoktu! Sebebinin, ‘imza
Bozova Belediye Başkan aday adayı Yusuf Yetim de bu- attırılmasının unutulması’ olduğu söylendi…
lunmaktaydı. Yaralılar arasında ise Konya Ticaret Odası 6. YHT’nin ve lokomotifin aynı yol üzerinde birbirlerine
(KTO) Karatay Üniversitesi'nde ders veren 5 akademisyen yaklaşmalarını önlemesi gereken bir sinyalizasyon sistemi
de vardı. veya bu trafiği yöneten bir dispatçher olmalıydı. Ama 8
ay kadar önce açılan bu hatta sinyalizasyon sistemi kaza
gününe kadar devreye girmemişti. Makinistler gidiş geliş-
lerinde cep telefonu ve telsiz ile haberleşmekteydi.
7. Ulaştırma ve Altyapı Bakanı Mehmet Cahit Turan, “Sin-
yalizasyon sistemi olmazsa olmaz değildir” dedi.
8. Lokomotifler süratle kafa kafaya çarptıklarında bazı
vagonlar devrildi. Bir lokomotifin çarptığı üstgeçit trenin
üstüne doğru yıkıldı; dışarı fırlayan yolculardan bazıları
vagonların veya yıkıntıların altında kaldı…
9. Sinyalizasyon sistemi olmadan seferleri devam ettiren
yöneticilerin ihmali ortada iken, harekât memuru, makas-
çı ve kontrolör gözaltına alındı.

Kusurlu görülen 3 TCDD personeli (harekât memuru, ma- Sorular şunlardır:
kasçı ve kontrolör) gözaltına alındı. Trendeki (yolcu uçak- a. Çarpışma noktasına doğru ilerleyen lokomotiflerdeki
larındaki kara kutu, CVR, FDR benzeri) seyrüsefer, görüntü makinistler birbirlerini çıplak gözle bile görmeleri ve fren-
ve telsiz kayıtları incelendi. lemeleri gerekirken bunu neden yapmamışlardır?
Bu kaza, oluşu, sebepleri ve sonuçları itibariyle uçuş ka- b. Dikkatsizlik, sisteme güven, yanlış veya geç karar verme
zalarına çok benziyor. Kaza incelemesi devam etmekte ve (durum muhakemesi kaybı) söz konusu olabilir mi?
tüm ayrıntılar kamuoyuna açıklanmamakla birlikte CRM c. Her iki trendeki makinistlerin veya yer görevlilerinin
kazası olduğu söylenebilir. ‘Kader’ ağlarını şu şekilde ör- (makasçı, harekâtçı, vs) uykusuzluk, açlık, yorgunluk, has-
müş gibi görünüyor: talık, uykusuzluk vb. gibi sorunları olabilir mi?
1. 6.30 treni kalkmadan belirli bir süre önce yol kontrol d. Harekât uzmanı (dispatcher) var mıydı, varsa olayın
lokomotifi hareket etmiş ve plânlandığı saatte dönememiş, üzerinde miydi ve görevini yaptı mı?
‘biraz’ (3 dakika) gecikmişti. e. Sinyalizasyon sistemi neden aylardır devreye alınmamıştı?
2. YHT’nin iki makinistinden birisi (Ahmet Turan Demir)
gece boyu yağan kar yüzünden sabah arabasını çalıştıra-
madığı için görevine yetişemedi. Yedek makinist Hulusi
Böler göreve geldi. Bu A.Turan Demir için iyi şans, kazada
yaşamını yitiren Hulusi Böler için kötü şanstı.
3. 6.30’da kalkan YHT, 6.36 civarında Yenimahalle mev-
kiindeki Marşandiz durağına (çarpışma noktasına) geldi-
ğinde, orada olmaması gereken yol kontrol lokomotifi ken-
di üzerine doğru gelmekteydi.

Psikolog Prof.Dr. Üstün Dökmen’in bir yazısından pasaj:
“Yollarda her gün insanlarımız ölüyor; trafik canavarından.
Dolar patladı, enflasyon canavarından. Deli dana geliyor
inekten, Evleri su basıyor yağmurdan. Ormanlar yanıyor
sigaradan. Bandırma’da gemi batıyor dalgadan. Uçak dü-
şüyor rahmetli pilottan...”
Peki bu tren kazası neden oldu? Makasçıdan…
14 Şubat 2019 günü TCDD Genel Md. İsa Apaydın ile Ta-
şımacılık Gn.Md. Veysi Kurt görevden alındı, emekli edildi.

1135

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

ORGANİZASYONEL KAZALAR

“ Bu kazayı hep birlikte yaptık! ”

‘Çürük Elma Teorisi’ne göre, “Sistem çok iyi, uçaklar da Operatör hataları açıktır ve suçlu (!) ortadadır; ama kazayı
mükemmeldir; ama tembel, uyuşuk, beceriksiz veya zayıf hazırlayan veya katkıda bulunan diğerleri genellikle biraz
insanlar vardır ve kazalar bunların yüzünden olmaktadır. gizlidir, açıkça görülmez. Uçuş kazalarında pilot dahil tüm
Çürük elmalar (bad apples, rotten apples) sistemden uzak- insanların bireysel hatalarını bir tarafta tutalım ve onları ayrı-
laştırılırsa kazalar büyük ölçüde önlenmiş olur... Bugün ca değerlendirelim. Sistemle ve yönetimle ilgili olanlara ba-
bu teorinin geçerliliğine inanan kalmamıştır. Kazaların karsak; ekiplerin seçim ve eğitiminden başlayarak, huzurlu
2/3’ünde major sebep unsurunun insan-lar olduğu doğru- bir çalışma atmosferi ve kurumsal aidiyet hissi oluşturulması,
dur. Evet her ortamda problemli kişiler olabilir, ancak ha- adil yönetim stratejisi, motivasyon, disiplin, stres ve yorgun-
taların çoğu sisteme ait nedenlerle oluşur; sorunu bazı bi- luk sorunlarının çözümü, takım çalışmasının sağlanması, ci-
reylere (günah keçilerine) yıkmak körlüktür ve yanlıştır (1). hazların ve teknik sistem eksiklerinin giderilmesi, talimat ve
emirlerin düzenlenmesi, vb. gibi unsurların ciddiyetle ele alı-
Sadece havacılık için değil, emniyetin söz konusu olduğu nıp alınmadığı büyük önem taşır.
bütün alanlarda 1960’lı yılların sonuna kadar teknik fak- ‘İnsan yapımı’ kazalarda bir kuluçka devresi (disaster incuba-
törler çok önemsenmekteydi. Mühendislik çalışmalarıyla tion period) vardır. Eğer sistem içindeki çeşitli kademelerde
bunlar büyük ölçüde giderildi, ama kaza oranları nedense hata ve eksikler sürmekte ise, İsviçre peyniri dilimlerindeki
değişmedi. 1970-1995 arasında insan faktörlerinin öne- deliklerin aynı hizaya gelmesi (kaza) her an kapıdadır (3). Ba-
mi fark edildi; sistemin motoru veya kalbi olan insanların zen hizalar şaşar (ilâhların da yardımıyla) kaza olmaz; bazen
stres ve motivasyonları, inkapasitasyonları, psikolojileri, zincirin ara halkalarından biri ya da en son halkası kazayı
ilişki-iletişim-işbirliği sorunları (CRM) üzerinde çalışıldı. önleyen kişi olabilir.
Bu çok iyi oldu ve halen de geçerliliğini yitirmedi, ama Bu yaklaşım sayesinde emniyetin de, uçuş kazalarının da sa-
gene bir eksik vardı. 1990’ların ortalarından itibaren orga- dece operatörün (pilot, kontrolör, bakımcı) tekil eylemi ol-
nizasyonel faktörler keşfedildi (2). madığı; tüm paydaşların katkılarıyla yapıldığı fark edilmiştir.
Sisteme ve bireylere ait zincirleme hatalarla gerçekleşen ka-
Uçuş kazalarında insan hatasının arka plânına bakan zalar için, ‘Bu kazayı maalesef elbirliğiyle yaptık!’ diyebil-
HFACS sistemi (İnsan Faktörleri Analiz ve Sınıflandırma mek erdemli bir itiraftır. Aslında bunlar için ‘kaza’ teriminin
Sistemi; Human Factors Analysis and Classification System) kullanılması da yanlıştır. Golü kaleci yediği, maçı sahadaki
1997 yılında Amerikan Deniz Kuvvetleri tarafından geliş- takım kaybettiği halde bazı antrenörler, “golü yedik, maçı
tirildiğinde, kazaları değerlendirmekte ufuklarımız daha kaybettik” sözleriyle sorumluluktaki payını kabul eder. Maç
bir genişlemiş oldu. 1990 yılında James Reason tarafından kazanıldığında yendik diyebilmek için, özeleştiri yapıp “ye-
ileri sürülen İsviçre Peyniri analojisini temel alan bu sis- nildik” de diyebilmek gerekir çünkü… Havayolu şirketlerinin
temde, en son hatalı hareketin (unsafe act) faili olan opera- yöneticilerinin de yanlış giden durumlarda cesaretle sorum-
töre değil, onu bu noktaya getiren önceki sebeplere dikkat luluk alabilmesi beklenir; etik olan budur.
çekilmektedir. Bu süreç sonunda havacılık terminolojisine Organizasyonel kaza örnekleri
‘Organizasyonel Kazalar’ kavramı girmiştir. Örneğin Titanik faciası, bir dizi ihmal ve umursamazlığın so-
nucunda olmuştur ve ‘kaza’ değildir. Asla batmaz denen 269
metre uzunluktaki Titanik (White Star) gemisi 1912 yılında
İngiltere-New York seferinde Kuzey Atlantik’te bir buzdağına
çarparak battı. Mürettebat ve 2.223 yolcudan 1.513’ü dona-
rak ve boğularak öldü.

1136

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

Kazaya ve ölümlere yol açan hatalar ve ihmaller şunlardı: doldu. Kargodaki yangın yüzünden uçak Everglades’e ça-
1. Gemi gövdesi yapımında esnekliği olmayan çok sert bir kıldı; 105 yolcu ve 5 mürettebattan kurtulan olmadı. Kaza-
çelik kullanılmıştı, nın nedeni, kargo bölümüne yanlış yerleştirilmiş kimyasal
2. Gözcülere dürbün verilmediği için buzdağlarını uzak- oksijen jeneratörlerinin tutuşması idi…
tan görememişlerdi, Kolombiya kazası (Flight 2933): 28 Kasım 2016 ge-
3. İmdat çağrılarını alan yakındaki bir geminin telsizcisi cesi Bolivya'dan kalkarak Kolombiya'ya giden LaMia
uyumakta idi, Havayolları'na ait RJ85 tipi yolcu uçağı, Medellin Hava-
4. Nasıl olsa batmayacak (!) olan bu güzel geminin dış alanına 17 km kala yakıtı bittiği için düştü. Kolombiya‘ya
görünüşünü bozmaması için filika sayısı yarı yarıya azal- kupa final maçı için seyahat etmekte olan Chapecoen-
tılmıştı… se takımının 19 futbolcusu ve teknik ekibiyle birlikte 71
Japon Havayolları (JAL-123) kazası: 12 Ağustos 1985 günü kişi öldü. Bu kazada ‘kader’ ağlarını, insan eliyle yapılan
tarihte tek uçakta en çok yolcu ölümüyle sonuçlanan bir zincirleme hatalarla örmüştü. İsviçre peyniri dilimlerinde
olay gerçekleşti. Tokyo Haneda Havaalanından kalkan Ja- aynı hizaya gelen delikler şunlardı:
pon Havayollarının Boeing 747-SR tipi uçağında, 12 da- 1. Gece uçuşuydu, sis ve yağmur yüzünden görüş zorluk-
kika sonra kuyruk kısmındaki patlama ile hidrolikler bo- ları vardı.
şaldı, kabin basıncı kayboldu; uçak bir dağa çarptı. 520 2. Uçağın ful yakıt ile menziline ulaşması çok zordu. Rota
insanın öldüğü bu kazaya bakıldığında; üzerinde Bogota havaalanı ikmal için uygundu, ama kap-
1. Uçakta 7 yıl önceki bir kuyruk sürtmesi yüzünden ha- tan pilot inisiyatif alarak (!) orayı pas geçti,
sarlanan bölme yenilenirken, kaplamalar çift sıra yerine 3. Uçağın 2. pilotu Sisy Arias, 29 yaşında seksi bir man-
tek sıra perçinlenmişti; zaman içinde metal yorgunluğu kendi; o gün ilk uçuşunu yapmaktaydı. Yeterliliği tartışma-
nedeniyle o uçuşta dikey stabilize kopmuştu, lıydı ve kaptana hiç müdahale etmedi,
2. Japon hükümeti, kaza yerine 20 dakika sonra ulaşan 4. Hava trafik kontrolörü, durumu pek de acil olmayan
Amerikan Hava Kuvvetlerine ait helikoptere istihbarat ge- başka bir uçağın inişine odaklanmıştı; rahat tavırlarla, acil
rekçesiyle yardım izni vermemişti, iniş isteyen La Mia uçağının durumunu iyice sorgulama-
3. Japon kurtarma ekipleri 12 saat sonra gelebilmiş, ölüm- dan havada bekleme talimatı vermişti,
lerin fazlalığı bu gecikme yüzünden olmuştu. 5. Hava Kuvvetlerinde albaylığa kadar yükselmiş tecrübeli
Kazadan sonra JAL Başkanı istifa, bakım müdürü ile Bo- bir pilot olan kaptan, yakıtının bittiğini kuleye söylememiş
eing supervizörü de intihar ettiler (4). Bu kazadaki teknik ve iniş önceliği için ısrarcı olmamıştı,
hata, olayı başlatan unsur idi; ama ölümlerin inanılmaz 6. Venezuela’nın bu ucuzcu şirketiyle sivil havacılık oto-
sayıya çıkması hükümetin hatasıydı. ritesi arasındaki akrabalık ilişkilerinin ve ayrıcalıklı uygu-
British Airtours kazası (Flight 28m): 22 Ağustos 1985 sa- lamaların olduğu söylentileri vardı; bu durumun denetim
bahı 06’da Manchester’den Corfu’ya gidecek olan Boeing sorunları yarattığıyla ilgili dedikodular basına yansımıştı…
737 uçağı, kalkışında duyulan bir ses (daha önce kaynak Tenerife gibi başka örnek kazalarla liste uzatılabilir. Orga-
yapılan bir motor parçasının kopup sol kanattaki yakıt tan- nizasyonel kazalar başka ülkelerde oluyor da bizde olmu-
kını delmesi) nedeniyle abort etti. Hava trafik kontrolörü, yor mu derseniz? Tabii ki oluyor, ama biz kendimize ait
uçağın motorundan duman ve alev çıktığını görerek uçağı hataları konuşmayı sevmeyiz. Birkaç soru sorsanız, şüp-
yangın söndürme merkezine yönlendirdi. Yolcular tahliye helerinizi dile getirseniz hemen şirketin ticari itibarına ve
edilirken itfaiye ekipleri yangını söndürmekte idi. Uçakta- kazancına darbe vurulduğu iddiasıyla mahkeme yolu gös-
ki 131 yolcudan, ateşle hiç temas etmeyen 53’ü duman- terilir, herkesi sustururlar. Kaza inceleme raporlarının bek-
dan boğularak öldü. Sonuç raporunda bunun nedenleri lenmesi çağrısı, “4-5 yıl bekleyin, konuşmayın, olay soğu-
şöyle sıralandı: sun, unutulsun” demektir. Halbuki batı ülkelerinde herşey
1. Pilotlar gaz kolunda ve yakıt basınç göstergesinde bir konuşuluyor, haklı veya haksız iddialar havada uçuşuyor;
problem olduğunu, bunun önceki günkü uçuşta da görül- bu bir kaos değil, konuşma özgürlüğüdür. Yanlış iddialar
düğünü tespit etmelerine karşın, motorun normal çalışma- varsa şirketin bunu doğru bilgilendirmelerle düzeltebi-
sı üzerine kalkış kararı vermişlerdi, lir. Bu tartışma ortamında olay üzerinde beyin fırtınaları
2. Uçak içindeki acil çıkışa yerleştirilmiş koltuklar ve bu- yapılmış olur, benzeri kazalar olmasın diye herkese ders
raya oturtulan anne ve iki çocuğun hızlı tahliyeyi zorlaş- çıkartır, önlemler arttırılır… Organizasyonel kazalarımızla
tırmıştı, ilgili konuşma olgunluğuna vardığımızda, Isparta kazası
3. Yangın söndürme merkezine yaklaşırken, pilot rüzgârın ile başlayabiliriz.
yönünü dikkate almamış, sızan yakıt rüzgâr yardımıyla
uçağın altına sürüklenmiş ve yangını büyümüştü, Dr. Muzaffer Çetingüç
4. Kabin içerisinde kullanılan koltuk kumaş ve boyaları
yanmaz nitelikte değildi, Kaynaklar:
5. Çıkış kapı ışıklarının olmaması yüzünden, kabin içeri-
sindeki aşırı dumanın acil çıkışları görmeyi engellemişti, 1. Sosa R. Human Factors in Aviation. IATA Training & Development
6. Yangın söndürme hidrantları bakıma alındığı için sön- Institute. 2013. Sec.7 (45).
dürme yetersiz kalmıştı… 2. Lawrenson AJ, Braithwaite GR. Regulation or criminalization:
ValuJet Miami kazası (Flight 592): 11 Mayıs 1996 günü What determines legal standards of safety culture in commercial avi-
Miami’den Atlanta’ya gidecek olan Valujet’in DC-9 uçağı ation? Safety Science. Vol 102, Feb 2018, pp. 251-62.
mekanik arızalar yüzünden 1 saat gecikmeli havalanmıştı. 3. Pidgeon N, O’leary M. Organizational safety culture: implications
Kalkışından 11 dakika sonra kargodan şiddetli bir patla- for Aviation practice. In: Johnston N, McDonald N, Fuller R. (Eds.)
ma sesi geldi, elektrik sistemi arızaya geçti, kabine duman Aviation Psychology in Practice. Ashgate Pub.Ltd. England 1999. pp.
27,29.
4. Gök K. Uçak Kazaları. Altın Bilek Yay. İstanbul 2015. s. 147-53.

1137

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

HAVACILIKTA BİTKİNLİK:
ÖLÇÜM YÖNTEMLERİ VE ÖNLEMLER

Bitkinlik yüksek-işlevsellik gerektiren zihinsel süreçleri geçerli, güvenilir ve “gold standard” değerlendirme yönte-
olumsuz etkileyerek insan-kaynaklı hatalarda önemli yeri mi “event-related potentials, ERPs” olarak da bilinen bey-
olan bir unsurdur [1]. Tıpkı stres gibi kümülatiftir ve akut nin elektriksel aktivitesinin değerlendirilmesi (EEG) yönte-
(kısa-süreli) ya da kronik (uzun-süreli) nitelik gösterir. Akut midir [5]. “İntrusive” bir yöntem olup iş-ortamında kolay
bitkinlik kolayca farkedilebilir, yeterli süre dinlenince ge- uygulanabilecek bir niteliğe sahip değildir.
çer ve temelinde uykunun azlığı-yokluğu, yoğun fiziksel Polisomnografi (PSG): Bitkinlik sırasında beynin olay-iliş-
veya da zihinsel eylem, yoğun iş, uzun uçuş, Jet-lag ya da kili etkinliklerinde (event-related activities) değişiklikler
shift-lag yer alır [1,2]. Kronik bitkinlik ise daha sinsi gelişir, gözlenir. PSG, bünyesindeki EEG, EOG ve EMG kom-
son derece öznel-subjektiftir (aynı şartlar altında çalışan binasyonu aracılığı ile mikrouykuları (alfa dalgası), göz
bir pilotta bitkinlik gelişmezken diğerinde gelişebilir). Ağır yuvarlama hareketini (rolling eye movements) ve fiziksel
iş-yükü (zihinsel ve/veya fiziksel), ekonomik ya da ilişkiler etkinliği saptar. Uykunun miktarı, kalitesi ve yapısının
düzeyinde sorunlar, fiziksel ve zihinsel uygunluk (fitness) saptanmasında, uyanıklık düzeyinin tesbitinde “gold stan-
halinde azalma, kronik bitkinlik gelişminde anahtar rol dart” bir yöntemdir. “Intrusive” nitelik taşır, başa-yüze-vü-
oynayan unsurlardır [1,2]. cuda uygulanacak elektrodlara ve bunları uygulayacak bir
Bitkinlik semptomları fiziksel, zihinsel ve emosyonel ni- teknisyene gereksinim vardır [3].
telikte olabilir, fiziksel, zihinsel ve emosyonel belirtilerle Aktigrafi: Bileklik-şeklinde uygulanabilen aktigrafi (Wrist-
kendini gösterebilir ve kişinin performansını olumsuz et- wrap actigraphy), kişinin fiziksel etkinliği, ne zaman uyku-
kileyebilir [2] ya meyilli hale gelmeye başladığı, uykunun zamanı ve ka-
Bitkinlik Ölçüm Yöntemleri litesi hakkında bilgi veren bir yöntemdir. “Non-intrusive”
Havacılık profesyonellerinin bitkinlik düzeylerinin kes- bir yöntem olup gerçekte kişinin uykusu ile uyanıklığını
tirilebilmesi için kullanılan araçlar nesnel-subjektif (self- birbirinden ayıramamakta ve gerçekte çok makul fiyatlarla
report ölçekler) ve öznel-objektif (elektroensefalografi sahip olunamamaktadır [3].
(EEG), elektrookülografi (EOG) ve elektromyografi (EMG) Göz-takip (eye-tracking) ölçümleri: Havacılıktaki bitkin-
bileşenlerinden oluşan polisomnografi) ölçüm yöntemle- lik çalışmalarında gözün sakkadik hareketlerinin (eye sac-
rini içerir [3]. cadic velocities) azalmış okülomotor işlevsellik üzerinden
Öznel değerlendirme araçları kişinin kendisi ile ilgili bil- bitkinliği öngördürdüğü tutarlı bir şekilde gösterilmiştir
dirimini (öz-bildirim) kapsar ve örneğin “Yorgunum” ya [6].
da “Son derece uykuluyum, uyumamak için çaba sarfedi- Psikomotor vijilans
yorum” gibi kendi mevcut durumunu sözel ya da görsel testi (PVT): Dikkati
araçlar yoluyla ifade etmesi prensibine dayanır. “Uyku” ve sürdürme beceri-
“bitkinlik” değerlendirmesinde kullanılan geçerlik ve gü- sinin değerlendi-
venirliği gösterilmiş pek çok ölçek mevcuttur. Öz-bildirim rildiği bir psiko-
değerlendirmelerinde uyku ile ilgili değişkenler kişinin motor testtir. PVT
uyku-uyanıklık zamanlarını, uykusunu ne derece iyi aldı- aracılığı ile ölçülen
ğı gibi sorular aracılığı ile öğrenilir, bu bilgilerin alınması dikkatteki “laps-
kağıta basılı formlar ya da elektronik ortamda doldurulabi- sapma”lar (lapses
lecek dosyalar yoluyla olur. Uygulanması son derece ko- in attention) uyku
laydır ancak bir o kadar da öznel veriler olup geçerlikleri- yokluğu ya da uzamış iş-eylemin yol açtığı bitkinliğe işaret
nin test edilmesi mümkün olmadığından kolaylıkla yanlış etmesi nedeniyle önemli bir göstergedir [7]. Testin uygu-
yönlendirmelere ve sonuçlara yol açabilir [3]. lanabilmesi için en az 3-5 dakika başka hiçbir uyaranın
Bitkinliği nesnel-objektif düzeyde değerlendiren yöntem- verilememesi gereklidir [8].
ler başlıca ya biyoritm-eksenli değerlendirmeleri (vücut Bitkinlik-Azaltıcı Yöntemler
ısısı, melatonin, kortizol gibi biyolojik testler), ya uyku Bitkinlik nedenleri, belirtileri ve sonuçları üzerine yapılan
eksenli ölçümleri (polisomnografi, EEG, aktigrafi) ya da çok sayıda çalışma ile bitkinlik kavramında kaydedilen
psikomotor performansı değerlendiren uygulamaları (ba- kanıta-dayalı gelişmeler havacılık kurallarının gelişimine
sit zihinsel task’lar, kompleks davranış değerlendirmeleri) ve bunların havacılık endüstrisinde kullanımına büyük
içerir [3]. Yöntemlerin amacı kişinin ya fizyolojik duru- katkı sağlamıştır. Bitkinlik-azaltmaya yönelik uygulamala-
munu (beyin dalgaları, göz-hareketleri, yüze-ait özellikler rın temelinde halen nesnel öz-bildirim raporlarından elde
gibi) ya da bu fizyolojik durumun fiziksel dışa-vurumunu edilen sonuçlar yer almaktadır ve bu nedenle bitkinlik
(kas tonusu, bilek aktivitesi, başın pozisyonu) saptamak gelişiminde risk faktörlerini standart olarak değerlendiril-
ve bu yolla kişinin uyanık-alert kalmasına, uzun iş-saati mesinde daha çok birikmiş kollektif veriye gereksinim du-
sırasında ya da beklenmedik bir durum karşısında kişinin yulmaktadır [15].
optimal performans sergilemesine yardımcı olmaktır [4]. Nesnel-Objektif Ölçüm Sonuçları
Objektif teknikler gerçek-zamanlı olarak ve invaziv-olma- Polisomnografi (PSG) kişideki mikrouykuları (alfa dalgası)
yan yöntemler aracılığı ile uygulanabilir. ve göz-hareketlerini (rolling eye movements) saptar. PSG,
Elektroensefalografi (EEG): Bozulmuş uyanıklık düzeyinin uykunun miktarı, yapısı, kalitesi ve uyanıklık süresini EEG,

1138

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

EOG ve EMG yöntemlerini kullanarak saptar. Baş, yüz, vü- mişlerdir [17].
cuda yerleştirilen elektrodlara ve bunları uygulayacak tek- Kokpit ışıklandırması: Uyanıklık (alertness) süzeyini artı-
nisyene gerek vardır. Dinlenme sırasındaki (uçuş sırasın- racak bir diğer yöntem kokpit ışıklandırmasıdır. Işık me-
daki bunk uykusunda) ya da sonrasındaki (trans-meridyen latonin sekresyonunu baskılar, uyku-uyanıklık döngüsünü
bir uçuştan döndükten sonra evdeki uykusunda) bitkinli- uyanıklık lehine değiştirir. Kısa-dalga boyundaki ışıkların
ğin değerlendirilmesinde etkin olduğu gösterilmiştir [3]. (özellikle 420 nm dalga boyu) kişinin öznel algıladığı ve
Bilek aktigrafi uykuyu değerlendirir, kişinin uykuya ge- 9-dereceli VAS skalası kullanılarak yapılan değerlendir-
çebileceğine, uykunun zamanına ve kalitesine yönelik mede uyanıklık düzeyini artırdığı bildirilmiştir [18].
bilgiler sunar. Gerçekte uykuyu ölçmez, kişinin uyku ile Kafein: Kamimori ve arkadaşları [2005) bir çalışmalarında
uyanıklık arasındaki ayırımını bildiremez [3]. Aktigrafinin 200 mg kafeinin çoklu dozlarda uygulamasının sabahın
havacılıkta bitkinlik değerlendirmelerindeki geçerliliği ça- erken saatlerinde gerçekleştirilen operasyonlardaki perfor-
lışmalarda gösterilmiştir [9,10,11]. mansı artırdığını göstermişlerdir [10].
Psikomotor vijilans task (PVT), bir performans testi olup Sağlıklı beslenme: Bir diğer survey çalışmasında, Avers ve
basit reaksiyon zamanı (simple reaction time, RT) esası- arkadaşları (2009) toplam 30 havayolu operatörü bünye-
na dayanmaktadır. Test kişinin dikkatini sürdürebildiğine sinde çalışan 9,180 kabin görevlisinin bitkinlik düzeyle-
ve gönderilen sinyallere tam da zamanında cevap vere- rini yedi başlık altında (çalışma bakground’ları, iş-yükü
bildiğine işaret eder [8]. Düşük skorlar azalmış sürdürüle- ve iş-zamanları, uyku, sağlık, bitkinlik, iş-ortamı ve genel
bilir dikkate ve büyük oranda bozulmaya işaret eder [9]. demografik özellikler) değerlendirmişler. Çalımanın sonu-
PVT testinin 3-dakikalık [8], 5-dakikalık [9] ya da standart cu olarak, uyku ve bitkinlik skorlarının iyileştirilmesi ama-
10-dakikalık [10] uygulanabilir formları vardır. Cihaz re- cıyla iş-zamanlamalarının (scheduling) ve sağlıklı öğünün
aksiyon zamanını ve verilmemiş cevapların sayısını (num- (healthy meal) belirleyici faktörler olduklarını bildirmişler-
ber of missed responses) kaydeder. Uyku kaybından ya da dir [19].
biyoritm-ile-ilişkili etmenlerden kaynaklanan performans Uçuş Öncesi/Sonrasında Yapılacak Uygulamalar
düşüklüğünü test etmede geçerliliği gösterilmiştir [12]. Uyku ve uyanıklık değişkenlerinde iyileştirmeler yapabil-
Öznel vs. Nesnel Değerlendirmeler: Tutarlılık mek için uçuş-öncesi ve sonrasında alınacak önlemlerin
Uyku ve bitkinlik ölçümlerinde, nesnel ve öznel değerlen- başında dinlenme (resting) ve iş-saatlerinin ayarlanması
dirmelerin birbiri ile tutarlı olduklarını gösteren çalışmalar (limiting day-time duties) yer almaktadır. Orta/kısa-süreli
kadar [12], bu ikisinin tutarsızlığını vurgulayan çalışmalar uçuşların (Bir iş-gününde 6 saatten az ve birden çok seg-
[13, 14] bulunmaktadır. mentte uçmak), uzun-uçuşlardan (6 saat ve daha fazla
Bitkinlik-Azaltıcı Yöntemlerin Sonuçları uçuşlar, genellikle bir ya da iki sektörlü uçuşlar) daha faz-
Uçuş-sırasında Yapılan Uygulamalar la bitkinlik ile sonuçlandığı, kısa-süreli uçuşları yöneten
Kokpitte dinlenme (napping): Sallinen ve arkadaşları pilotların uzun iş-periyodunun (duty length) bitkinlik ge-
(2017) uzun-uçuş, kısa-uçuş ve her iki uçuşu birlikte ger- lişiminde belirleyici olduğu, kısa-süreli uçuşları yöneten
çekleştiren toplam 86 pilotla yaptıkları bir çalışmada uy- pilotların daha kısıtlı dinlenme periyotlarının (diminished
kuyu aktigrafi ile, uyanıklığı KSS ölçeği ile değerlendirmiş- resting period) bu durumu açıklayabileceği gösterilmiştir
ler. Uçuş-sırasındaki uyanıklığın sağlanmasında, bitkinlik [20].
ve uykululuk hali ile başedilebilmesinde kokpitte dinlen- Napping: Bitkinlik-azaltıcı yöntemlerden etkinliği çok iyi
menin (stratejik naps’lar dahil) önemli olduğunu bildirmiş- gösterilen bir diğer unsur “napping” dir. Hartzler, bir çalış-
lerdir [15]. masında, stratejik kestirmelerin (nap) kişinin performansı-
Bunk uyku: Zaslona nı etkin şekilde sürdürmesini sağladığı kadar kişinin uyku
ve arkadaşları (2018) borcunu (individual's sleep debt) azalttığını göstermiştir.
uzun- ve ultra-uzun- Kanıtlar, stratejik nap’lerin öznel olarak algılanan bitkin-
uçuşları yöneten top- liği azalttığı, performansı ve uyanıklığı artırdığını göster-
lam 291 pilotla yap- mektedir [21].
tıkları bir çalışmada, Biyoritm düzenlemeleri: Jet lag uzun-süreli uçuş gerçek-
uçuş-sırasında gerçek- leştiren havacılık profesyonellerinde gözlemlenmesi kaçı-
leştirilecek uykuların nılmaz bir biyolojik olaydır. Jet-lag uyanık kalma ve alert
uzun-uçuşlardaki bit- olma halini etkilemektedir. Dai ve arkadaşları Çin hava-
kinlikle baş etmede en yollarında çalışan sivil havacılık pilotları ile yaptıkları bir
birincil yöntem oldu- bitkinlik survey çalışmasında, 74 erkek pilota bitkinlik-
ğunu rapor etmişlerdir ilişkili değişkenlerin yer aldığı bir ölçek uygulamışlardır.
[16]. Uluslararası uçuş yapan pilotlardan uykularını iyileştirme-
Uçuş sırasında düzenlemeler (in-flight rostering): Bu mü- ye yönelik ilaç kullananların uyku kalitelerinin, ilaç alma-
dahale, uçuş sırasında birden çok pilotun bulunmasını ve yan pilotlara kıyasla daha kötü olduğunu, geçilen zaman-
belli uçuş periyotlarının belirlenen pilotça uçurulmasını zonlarının (time zones) kişilerin biyoritmlerinde önemli
içerir. Eriksen ve arkadaşları (2006) iki-pilotlu operasyon- değişiklikler ile sonuçlandığını göstermişlerdir [22].
larda bileklik-aktigrafi ile ölçülen top-of-descent (TOD) Shift-lag, bir diğer biyoritm-ilişkili bitkinlik faktörü olup
performansının, üç-pilotlu operasyonlarda ölçülen TOD gece çalışan bireylerde gözlenir. Wright ve arkadaşları
performansından anlamlı şekilde düşük olduğunu göster- gece-saatlerinde çalışmanın kişilerin fizyolojik, sağlık ve

1139

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

güvenlik unsurlarını olumsuz etkilediklerini, bu bu kişile- 5. J. A. Caldwell, M. M. Mallis, J. L. Caldwell, M. A. Paul, J. C. Miller,
rin gün-içinde bozulmuş uyku düzenlerinin ve iş-sırasında and D. F. Neri “Fatigue countermeasures in aviation,” Aviation, Space,
aşırı uykululuk hallerinin olduğunu bildirmişlerdir. Shift- and Environmental Medicine, 80, 29-59, 2009.
lag ile başetme stratejileri arasında uyku ve uyanıklığın 6. L. L. Di Staci, M. B. McCamy, S. Martinez-Conde, E. Gayles, C. Ho-
desteklenmesi, iş-saatlerine uygun bir biyoritmi-destekle- are, M. Foster, A. Catena, and S. L. Macknik “Effects of long and short
yecek uyku saatlerinin düzenlenmesi gibi unsurlar yer alır simulated flights on the saccadic eye movement velocity of aviators,”
[23]. Psychology & Behavior, 153, 91-96, 2016.
Egzersiz: Kişinin uyku-uyanıklık siklusunu erteleyerek bu 7. D. F. Dinges, F. Pack, K. Williams, K. A. Gillen, J. W. Powell, G. E.
siklusta yol açtığı değişiklik yoluyla kişinin uyanık kalması- Ott, C. Aptowicz, and A. I. Pack “Cumulative sleepiness, mood distur-
nı kolaylaştıran bir unsurdur. Barger ve arkadaşları toplam bance, and psychomotor vigilance performance decrements during a
18 sağlıklı erkek erişkinde ışığın oldukça az bulunduğu bir week of sleep restricted to 4-5 hours per night,” Sleep, 20, 267-277,
ortamda günlük egzersizin melatonin sekresyonunda ge- 1997.
cikme ile sonuçlandığını bildirmişler ve bu sonuçtan yola 8. M. Basner, and J. Rubinstein “Fitness for duty: A 3 minute version of
çıkarak batıya doğru uçuşu olanlarda egzersizin faydalı psychomotor vigilance test predicts fatigue related declines in luggage
olacağı yorumunu yapmışlardır [24]. screening performance,” Journal of Occupational and Environmental
Medicine, 53, 1146-1154, 2011.
SONUÇ 9. R. M. Petrilli, G. D. Roach, D. Dawson, and N. Lamond “The sle-
Bitkinlik etkileri birikici niteliktedir ve fiziksel ve zihinsel ep, subjective fatigue, and sustained attention of commercial airline pi-
performansta bozulmalara yol açabilir. Bozulmaların de- lots during an international pattern,” Chronobiology International, 23,
recesi uyanık kalma saati, olması gereken optimal istira- 1347-1362, 2006.
hatin gerçekleşmemesi, iş-saatlerindeki düzensizlik ya da 10. P. H. Gander, J. Mangie, M. J. Van Den Berg, A. A. Smith, H. M.
tutarsızlık, uzun-süreli iş, uyku kalitesinin düşüklüğü ve Mulrine, and T. L. Signal, “Crew fatigue safety performance indicators
yapılan işlemin kompleksliği ile orantılı görünmektedir. for fatigue risk management systems,” Aviation and Space and Environ-
Bitkinliğin değerlendirilmesinde uygulaması kolay öznel mental Medicine, 85, 139-147, 2014.
değerlendirme araçları olduğu kadar PVT, aktigrafi gibi 11. M. R. Rosekind, R. Mark, K. B. Gregory, and M. M. Mellis “Alert-
görece uygulaması kolay öznel yöntemler mevcuttur. ness management in aviation operations: enhancing performance and
Göz-takip ölçümleri (eye-tracking measures) gibi görece sleep,” Aviation, Space, and Environmental Medicine, 77, 1256-1265,
daha kompleks öznel yöntemlerin kullanıldığı bitkinlik 2006.
değerlendirme çalışmalarına gereksinim vardır. 12. G. F. Wilson, C. Russell, and J. Caldwell “Performance and
psychophysiological measures of fatigue effects on aviation related
Hazırlayan: Dr. Zeynep Göker tasks of varying difficulty,” Air Force Research Laboratory, AFRL-HE-
Uçuş tabibi, Çıcuk Psik. Uzm. Sağlık Bilimleri Üniversite- WP-TP-2006-0095, 2006.
si, Ankara Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Hematoloji Onko- 13. H. P. A. Van Dongen, G. Maislin, J. M. Mullington, and D. F. Dinges
loji Eğitim Araştırma Hastanesi, Çocuk Psikiyatrisi Bölümü “The cumulative cost of additional wakefulness: dose-response effects
Kaynaklar on neurobehavioral functions and sleep physiology from chronic sleep
restriction and total sleep deprivation,” Sleep, 26, 117-126, 2003.
1. Oxford Aviation Academy (OAA), OAT Media Interactive Learning 14. J. Ma, R.-M. Ma, X.-W. Liu, K. Bian, Z.-H. W, X.-J. Li, Z.-M. Zhang,
“Chapter 11 Sleep and Fatigue,” ATPL Ground Training Series. Human and W.-D. Hu “Workload influence on fatigue related psychological
Performance & Limitations, Fourth edition, 8, 203-222, 2005. and physiological performance chamges of aviators,” PLoS ONE, 9,
2. Australian Government Civil Aviation Safety Authority, Fatigue Ma- e87121, 2014.
nagement Strategies for Aviation Workers: A Training & Development 15. M. Sallinen, M. Sihvola, S. Puttonen, K. Ketola, A. Tuori, M. Harma,
Workbook, 2012. G. Kecklund G, and T. Akersted T “Sleep, alertness and alertness ma-
3. M. Miller “Measuring Fatigue,” Asia-Pacific FRMS Seminar, ICAO/ nagement among commercial airline pilots on short-haul and long-haul
IATA/IFALPA, Bangkok, 2012. flights,” Accident; Analysis and Prevention, 98, 320-329, 2017.
4. J. L. Caldwell, J. F. Chandler, and B. M. Hartzler “Battling fatigue 16. J. L. Zaslona, K. M. O’Keeffe, T. L. Signal, and P. H. Gander, “Shared
in aviation: Recent advancements in research and practice,” Journal of responsibility for managing fatigue: Hearing the pilots,” PLoS One, 13,
Medical Sciences (Taiwan), 32, 47-56, 2012. e0195530, 2018.
17. C. A. Eriksen, T. Akerstedt, and J. P. Nilsson “Fatigue in trans-Atlantic
airline operations: diaries and actigraphy for two vs. three-pilot crew,”
Aviation and Space and Environmental Medicine, 77, 605-612, 2006.
18. V. L. Revell, J. Arendt, L. F. Fogg, and D. J. Skene “Alerting effect
of light are sensitive to very short wavelengths,” Neuroscience Letters,
399, 96-100, 2006.
19. K. B. Avers, S. J. King, T. E. Nesthus, S. Thomas, and J. Banks “Flight
attendant fatigue, Part I: National duty, rest and fatigue survey,” Federal
Aviation Administration, DOT/FAA/AM-09/24 Office of Aerospace Me-
dicine, Washington, DC 20591, 2009.
20. G. D. Roach, R. M. A. Petrilli, D. Dawson, and N. Lamond “Impact
of layover length on sleep, subjective fatigue levels, and sustained at-
tention of long-haul airline pilots,” Accident Analysis & Prevention, 45,
22-26, 2012.
21. B. M. Hartzler “Fatigue on the flight deck: the consequences of sleep
loss and the benefits of napping,” Accid Anal Prev, 62, 309-318, 2014.
22. J. Dai, M. Luo, W. Hu, and Z. Wen, “Developing a fatigue question-
naire for Chinese civil aviation pilots,” International Journal of Occupa-
tional Safety and Ergonomics: JOSE, 23,1-13, 2018.
23. Jr K. P. Wright, R. K. Bogan, and J. K. Wyatt “Shift work and the
assessment and management of shift work disorder (SWD),” Sleep Med
Rev, 17, 41-54, 2013.
24. L. K. Barger, K. P. Wright Jr, R. J. Hughes, and C. A. Czeisler, “Daily
exercise facilitates phase delays of circadian melatonin rhytm in very
dim light,” American Journal of Psychology, 286, R1077-1084, 2004.

1140

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

EPİDEMİYOLOJİK ÇALIŞMALARDA

PREVALANS ve İNSİDANS KAVRAMLARI

“Konuştuğunuz konuyu ölçümlere dayandırıyor ve sayısal olarak belirtebiliyorsanız, onun hakkında bir
şeyler biliyorsunuz demektir. Fakat sayısal olarak gösteremiyorsanız, bilginiz zayıf ve yetersizdir.” KELVİN

Halk sağlığı, tıpta bir uzmanlık alanı olarak herkesin çok Epidemiyoloji tıpta hem
önemser göründüğü, ancak pek çok kişinin hakkında pek klinik hem de toplum tıp
bir şey bilmediği ya da yanlış bilgi sahibi olduğu bir bilim bilimlerinde kullanılmak-
alanıdır. Halk sağlığının ilgi alanı insan topluluklarıdır ve ta olup hastalık ve sağlık
toplumun sağlık durumu ve sorunları ile ilgilenir. Toplu- problemlerinin dağılımını
mun hastalıklarına tanı koymak ve tanı konulan hastalık- (Tanımlayıcı Epidemiyo-
larını tedavi etmek için yöntemleri vardır. İlgi alanı birey loji), nedenlerini (Analitik
yerine toplum olduğu için tanı ve tedavi yöntemleri de Epidemiyoloji) ve sağlık
doğal olarak diğer klinik tıp bilimlerinden farklıdır. Tanı problemlerinin tanı, tedavi ve önlenmesi için uygun yön-
için kullanılan başlıca yöntemleri “epidemiyoloji” ve “bi- temleri (Deneysel Epidemiyoloji) belirlemeye yarayan tıb-
yoistatistik”, tedavi için kullanılan önemli yöntemleri ise bi araştırma tekniklerini öğreten bilim dalıdır.
“sağlık eğitimi” ve “sağlık yönetimi”dir. Modern anlamda epidemiyoloji, tıbbi araştırmaların yön-
Herhangi bir toplumda sağlık durumunun ne olduğunu, en tem bilimidir.
çok görülen, en çok öldüren ve en çok toplumsal yük ne- Klinik bilimlerde hasta ile, epidemiyolojide ise hastalık
deni olan sağlık sorunlarının nicelik ve niteliklerinin neler veya sağlık problemi ile ilgilenilir. Klinik bilimlerde klinis-
olduğunu tanımlamak amacıyla epidemiyolojik ve biyo- yen direkt hasta ile ilgilenir. Hastanın birtakım tetkikler ile
istatistiksel yöntemlerden yararlanılır. Bu toplum bir ülke tanısını koyar, tedavisini yapar ve belli periyodlarda hasta-
olabileceği gibi, ülkenin bir bölgesi, ili, ilçesi, bir fabrika- nın kontrolünü yapar. Epidemiyolog ise toplumda görülen
nın çalışanları, okul öğrencileri, doğurgan yaştaki kadın- hastalık veya sağlık problemi ile ilgilenir. Sağlık problemi-
lar, belli bir yılda doğanlar, muayeneye gelen pilot adayla- ne veya hastalığa maruz kalan toplum grubunu belirler,
rı ya da herhangi bir sosyal grup da olabilir. Önce var olan sağlık problemini veya hastalığı ortaya çıkaran nedenleri
istatistiksel verilerden hareketle bazı bulgulara ulaşılmaya ve yayılma sebeplerini araştırır, bu incelemelerin sonucu-
çalışılır. Bu yetersiz kaldığında epidemiyolojik yöntemler- na göre birtakım hipotezler ortaya atar ve bu hipotezleri
le araştırma planlanarak tanı konusunda daha net bilgilere sınayarak sağlık problemlerinin nedenlerini ortaya çıkarır.
ulaşılır. Sağlık durumu incelenmiş, sorunları tanımlanmış Daha sonra bu sağlık problemini veya hastalığı önlemek
toplumların tedavisi için ise toplum düzeyinde sağlık eği- için alınması gerekli önlemleri ortaya koyar. Bu nedenle
timi çalışmaları yapılarak risk kaynakları denetim altına epidemiyologlara “tıbbi dedektif” de denmektedir.
alınmaya, bireylerin sağlık davranışları olumlu yönde de- Kelvin’in sözünden de hareketle, bilimsel araştırmalarda
ğiştirilmeye çalışılır. Bu amaçla sorunları çözme amaçlı esas olan ölçme ve sayısal değerlendirmedir. Bir konu hak-
hizmet planlanması ve örgütlenmesi gerekebileceği gibi kında ileri sürülen varsayımların doğruluk derecesi ancak
var olan sağlık sisteminin daha iyi yönetilerek sorunları sayısal değerlendirme ile saptanabilir. Hipokrat’tan beri
çözme doğrultusunda başarılı olması da sağlanabilir. Yani birçok araştırıcı hastalıkların nedenleri üzerinde görüşler
sağlık yönetimi de, sağlık eğitimi gibi toplumsal tedavi için ileri sürmüşler, ancak sadece bu görüşlerini nicel verilere
kullanılan bir araçtır. Halk sağlığının kullandığı bu tanı ve dayandıranların sonuçları bilimsel olarak kabul edilmiştir.
tedavi yöntemlerinin her birisi bağımsız birer disiplin, bi- En basit ve temel ölçü salt sayılardır. Örneğin bir bölge-
rer bilim alanıdır. Bu alanlar hakkında yüzeysel bilgi sa- de uygulanan bir tarama sonucu 50 tane hipertansiyonlu
hibi olan pek çok kişinin, epidemiyoloji ve biyoistatistiği kişinin saptanması gibi. Salt sayılar, ancak bir olayın ince-
“can sıkıcı işler, sayılarla yalan söyleme sanatı”, eğitimi lenmesi gerektiğini gösteren bir işarettir. Fakat olayın çapı
“akıl vermek, bilgi aktarmak”, yönetimi de “mevzuatı uy- hakkında fikir vermez ve kıyaslamaya götürmez. Örne-
gulamak” düzeyinde görme sığlığına sahip olduğu dikkati ğin, A fabrikasında 15 kurşun zehirlenmesi belirlenmişse:
çekmektedir. Bu olayın çapı nedir? Bu 15 zehirlenme olayı ne derece
Toplumun sağlık sorunlarını doğru tedavi edebilmek için önemlidir? Bu soruların yanıtı salt sayı ile verilemez. Çün-
doğru tanı konulması gerekliliğinden hareketle, halk sağ- kü 150 işçinin çalıştığı bir fabrikada meydana gelmiş 15
lığının önemli bir tanı aracı olan ve başlı başına bir araş- zehirlenme olayının önemi, 1.500 işçinin çalıştığı ve 15
tırma bilimi olan epidemiyolojinin anlamı ve yöntemleri zehirlenme olan B fabrikasındakine göre 10 kat büyüktür.
üzerinde biraz daha ayrıntılı durmak gerekir. Epidemiyo- Ölçünün anlamlı olabilmesi için sağlık sorununun içinde
loji, belli toplumlarda sağlıkla ilişkili durumların ve olay- bulunduğu toplumun (tüm nüfus, belirli gruplar veya olay)
ların saptanması, dağılımının ve nedenlerinin incelenmesi üzerinden belirtilmesi gerekir. Ölçü ne-nerede-ne zaman
ile bu incelemelerin sağlık problemlerinin önlenmesi ve sorularını yanıtlayacak biçimde hesaplanmalı ve ifade
kontrolü için uygulanmasını sağlayan bilim dalıdır. edilmelidir. Böylece bu ölçülere bakılarak, incelenen ola-
Yukarıdaki tanıma göre epidemiyoloji sadece ölüm, has- yın toplumda ne boyutlarda olduğu, belirli bir zaman sü-
talık ve sakatlık gibi durumlarla ilgilenmekle kalmaz aynı resinde ne gibi değişiklikler gösterdiği doğru biçimde yo-
zamanda bir çok pozitif sağlık durumu ve sağlığın gelişti- rumlanabilir ve toplumlar arası karşılaştırmalar yapılabilir.
rilmesi ile ilgili olaylarla ve hatta tüm sosyal olaylarla ilgi- Sağlık alanında kullanılan ölçüler genel olarak hız ve oran
lenir. Örneğin intihar epidemiyolojisi, kaza epidemiyolo- adını alırlar.
jisi, AİDS epidemiyolojisi gibi.

1141

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

HIZ (rate), belli bir zaman zarfında ortaya çıkan belli bir PREVALANS: Belirli bir anda veya belirli bir süre içinde
olay sayısının olayın vuku bulduğu (risk altındaki) toplu- toplumda bulunan eski ve yeni tüm olguların toplam sa-
mun sayısına bölünmesi ile elde edilen bir ölçüttür. Diğer yısıdır. Prevalans hastalık frekansının statik bir ölçüsüdür,
bir deyişle hız bir toplum grubunda görülen olay sıklığını yani belirli bir zamanda veya zaman aralığında bir hasta-
belirtmektedir. Yani matematiksel olarak, bir olgunun “bü- lığın toplumda ne sıklıkta görüldüğünü belirtir. Tanımda
tün” içindeki yerini gösteren bir ölçüdür. Burada payda belirtildiği gibi, iki türü vardır:
payı içermektedir. 1. Nokta prevalans: Toplumda belirli bir andaki (örneğin
Yukarıdaki tanımda yer alan “risk altındaki toplum” terimi 19.11.2018 tarihindeki) eski ve yeni olguların toplam sa-
olaya maruz kalabilecek olan toplum olarak tanımlanabi- yısı
lir. Örneğin serviks karsinomu için risk altındaki toplum 2. Süre prevalans: Toplumda belirli bir süre içindeki (örne-
o toplumun tüm nüfusu değil bu hastalığa maruz kalabi- ğin Kasım 2018’deki) eski ve yeni olguların toplam sayısı
lecek olan 25-69 yaş grubu kadın nüfus miktarıdır. Diğer Prevalans terimi salt sayıları temsil ettiği için genelde pre-
bir örnek olarak kızamık gibi bir enfeksiyon hastalığı için valans yerine prevalans hızı terimi kullanılır.
risk altındaki toplum tanımlamasında kızamığa karşı aşılı Somut bir örnekle açıklayalım: 300.000 nüfuslu bir böl-
olanlar ve daha önce kızamık geçirmiş olanlar dışındakiler gede 19.11.2018 tarihinde eski ve yeni toplam 180 AIDS
risk altındaki toplumu temsil etmelidirler. olgusu varsa, bu bölgede 19.11.2018 tarihine ait nokta
Somut bir örnekle açıklayalım: Cerrahi tedavi yapılan 100 prevalans hızı kaçtır?
kişiden 5 tanesinde ameliyat sonu enfeksiyon görülmüşse
bu olayın hızı ne kadardır? % 5

ORAN (ratio), bir nicel değerin başka bir nicel değere bö- Prevalans hızı genel olarak sağlık hizmetlerinin planlan-
lünmesiyle elde edilen bir ölçüttür. Daha açık bir şekilde masında ve toplumların sağlık durumlarının belirlenme-
tanımlayacak olursak, belli bir toplumda belli bir sürede sinde kullanılır. Prevalans hızı sıklıkla romatoid artrit,
oluşan A olayı sayısının aynı toplumda aynı süre içindeki erişkin diyabeti gibi başlangıcı yavaş seyreden kronik has-
B olayı sayısına bölümüdür. Burada pay ve paydada farklı talıkların varlığının ölçümünde kullanılan bir hızdır.
olaylar yer alır, yani payda payı içermez. İNSİDANS: Belirli bir “A” hastalığı olmayan sağlam kişi-
lerin ne kadarının belirli bir süre içinde bu “A” hastalığı-
na yakalandıklarını gösterir. Bir toplumda belirli bir süre
içinde saptanan yeni olguların sayısıdır. İnsidans terimi de
prevalansta olduğu gibi salt sayıları temsil ettiği için genel-
de insidans yerine insidans hızı terimi kullanılır.

Örnek olarak bir takvim yılında doğan erkek çocuk sa- Yukarıdaki formülde görüldüğü gibi, insidans hızını he-
yısının aynı yıl içinde doğan kız çocuğu sayısına oranı saplamak için üç bilgi gerekir:
ya da Ankara’da miyokard infarktüsüne bağlı ölümlerin 1. Zaman periyodu
İstanbul’da miyokard infaktüsüne bağlı ölümlere oranı 2. Yeni vaka sayısı
verilebilir. Somut bir örnekle açıklayalım: Genel cerrahi 3. Risk altındaki nüfus
servisinde postoperatuvar enfeksiyon hızı % 8, estetik cer-
rahi servisinde % 4 ise iki klinik arasındaki enfeksiyon hızı
oranı nedir?

Sağlık alanında kullanılan çeşitli hız ve oranlar birkaç ana Somut bir örnekle açıklayalım: 30 - 55 yaş aralığında olan
grupta toplanabilir: ve daha önce inme tanısı almamış 908.447 kadın sekiz
• Ölüm düzeyini belirleyen ölçütler yıl boyunca takip edilmiş ve bu süre zarfında 274 inme
• Doğurganlık düzeyini belirleyen ölçütler vakası tespit edilmiştir.
• Hastalık düzeyini belirleyen ölçütler Bu gruptaki 8 yıllık inme insidans hızı ne kadardır?
• Diğer ölçütler İnsidans, bir nüfusta yeni olguların ortaya çıkma hızına
Burada sadece makalenin konusu olan ve hastalık düzeyi- atıfta bulunmaktadır. Bu ölçütte, bireylerin hasta olmadık-
ni belirleyen ölçütler içinde yer alan prevalans ve insidans ları ve bu nedenle hastalığa yakalanma riski altında ol-
kavramları ele alınacaktır.

1142

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

dukları değişik zaman dilimleri göz önünde bulundurulur. • Yüksek prevalans hızı yüksek insidans hızına veya has-
İnsidans hızı daima bir zaman birimi içermek zorunda- talığın uzun sürmesine bağlıdır. Bir hastalığın başarılı bir
dır. Bilimsel yayınlarda genellikle yıllık insidans hızları tedavisi ile yaşam uzatılıyorsa prevalans hızı artar. Örnek
yer alır. Ancak insidans herhangi bir zaman periyodu için olarak kanserin bazı tiplerinde etkili kemoterapötik ajan-
hesaplanabilir. ların mevcudiyeti ve diyabet tedavisinde insülin kullanımı
İnsidans hızı ileriye dönük (prospektif kohort) tipteki araş- ile yaşamın uzatılması hastalığın prevalansını arttırır.
tırmalardan veya toplumun sürekli izlenmesi, sağlık ile • Bir hastalığın insidans hızı artmasına karşılık prevalans
ilgili kayıtların tam, doğru ve devamlı tutulması ile elde hızı azalıyorsa bu durumda ya hastalık süresi kısadır, ya
edilebilir. Belirli özellikleri olan (örneğin belirli bir iş ko- iyileşme çabuk olmaktadır yada hastalıktan ölüm hızı (fa-
lunda çalışan, belirli bir tarihte doğan, belirli bir bölgede talite hızı) yüksektir.
yaşayan gibi) kişilerin oluşturduğu grupların belirli süre- • Düşük prevalans hızı ise düşük insidans hızına veya
de belirli bir hastalığa yakalanma olasılıklarını veren çok hastalığın kısa süreli olmasına (ölüm veya iyileşmenin kısa
önemli bir ölçüttür. Hastalıkların etyolojisini aydınlatma- olması) bağlıdır. Örnek olarak etkili tedavisi bulunmayan
da (rölatif risk hesabı), sağlık sorunlarının çözümü için alı- lösemi hastalığının hastalık süresi kısa ve buna bağlı ola-
nan önlemlerin etkinliğini değerlendirmede (atfedilen risk rak prevalans hızı düşüktür.
hesabı) çok yararlıdır. • Bir hastalığın hem insidans hızı hem de prevalans hızı
Tıp literatüründe insidans kelimesi yanlış olarak ve sıkça zaman içinde azalıyorsa ya hastalığın yeni olgularının or-
prevalans veya hız yerine kullanılmaktadır. Örneğin 1 yıl taya çıkışı az ya da hastalık çabuk iyileşmekte veya hasta-
boyunca muayeneye gelen 100 pilot adayının 8’inde epi- lığın öldürücülüğü (fatalite hızı) yüksektir.
lepsi saptanmışsa, buradaki % 8’lik değer insidans değil, Bir hastalığın insidans hızındaki azalma hastalığa karşı
prevalanstır. Ama epilepsi tespit edilmeyen 92 adayı alıp, direncin artması, hastalık etyolojisindeki bir değişim ve
örneğin 5 yıl boyunca takip edersek ve bu süre sonunda hastalık için bilinen risk faktörlerine karşı etkili korunma
2 tanesinde daha epilepsi saptarsak, o zaman işte bunu programları ile olabilir. Prevalans hızındaki azalma ise in-
“5 yıllık epilepsi insidansı % 2,18’dir” şeklinde gösteririz. sidansın azalması ve hastalığın çabuk iyileşmesi veya kısa
İnsidans teriminin bu yanlış kullanımından sakınılmalıdır. sürede öldürücü olmasına bağlı olarak hastalık süresinin
Çünkü, insidans spesifik olarak yeni vakaların gelişme hı- kısalması ile olabilir.
zını gösteren dinamik bir ölçüttür. Bir sağlık sorununun
gelişmekte olduğunu gösterir: Bulaşıcı hastalıkların ortaya
çıkması, kalp hastalıklarının artması, akciğer kanserlerinin
çoğalması gibi.

PREVALANS VE İNSİDANS ARASINDAKİ İLİŞKİ SONUÇ:
Bu ilişki kabaca aşağıdaki şemadaki gibidir. Prevalans ha- Prevalans hızı uzun süren kronik hastalıkların ölçümü
vuzdaki mevcut vakalar olup, buraya eklenen yeni vaka- için daha elverişli bir ölçüt olup, toplumdaki eski ve yeni
lar ise insidansı oluşturmaktadır. Bu arada, iyileşme veya tüm vakaları ortaya koyduğundan sağlık hizmetlerinin
ölüm nedeniyle havuzdan çıkan vakalar da prevalansı ay- planlanmasında önem kazanır. Nereye, ne çapta ve ne ni-
rıca değiştirmektedir. telikte sağlık hizmeti gerektiğinin, özellikle sağlık tesisleri
İnsidans hızı ve prevalans hızı arasındaki ilişki hastalığın ve personel ihtiyaçlarının tahmininde kullanılır. Ayrıca
süresine, iyileşme veya hastalıktan ölümlerin düzeyine uygulanan planların değerlendirilmesini sağlar.
göre değişik şekillerde olabilmektedir. Örneğin; İnsidans hızı ise bir hastalığın meydana çıkmasındaki ya-
• Bir hastalığın insidans hızı yüksek, süresi uzun ve iyi- vaşlama ve hızlanmaları gösterdiği için, daha çok kısa sü-
leşme olanakları kısıtlı ise prevalans hızı yüksek olacaktır. reli hastalıkların (örneğin bulaşıcı hastalıklar) ölçümünde
Bu durumda zaman içinde prevalans hızı ve insidans hızı kullanılmakta olup, özellikle epidemilerde önem kazanır.
artacak fakat prevalans hızındaki artış insidans hızına göre Diğer taraftan etyolojik araştırmalarda değerli bir yol gös-
daha yüksek olacaktır. terici olup, hastalık korunma ve kontrol programlarına te-
mel oluşturan bilgiler sağlar.

Hazırlayan: Dr. Tevfik Çakmakçı
(Halk Sağlığı Uzmanı, Ali Raif İlaç)

1143

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

KİMLER UÇAĞA BİNMEMELİ?

Hem kalp kapak hastalığı hem de kısa süre önce geçiril- zokonstrüksiyon sağ kalbin yükünü arttırır ve bu durum
miş miyokard infarktüsü durumunda esas olarak bir seya- akut sağ kalp yetmezliğine yol açabilir. Öyleyse, bilinen
hate izin verilmez. Soest’teki (Almanya’daki Kuzey Ren- kalp anomalili veya pulmoner hipertansiyonlu bir hasta-
Vestfalya eyaletinin bir kenti) Marien Hastanesi’nden Prof. mız varsa, öncelikle akciğer basıncına bakmalıyız: Hala
Dr. Markus Flesch kararın hastanın ne kadar stabil ve da- yeterli kompansasyon yeterliliği mevcut mu?
yanıklı olduğuna bağlı olduğunu söylüyor. Soru: Ya öyle değilse?
Soru: Seyahate çıkmak isteyen kronik kalp hastalarının Yanıt: Uçuş kaçınılmaz ise, uçuş sırasında oksijen sağlayı-
seyahat öncesinde hekim muayenesinden geçirilmeleri cı bir düzenleme kalkış öncesi yapılmalıdır.
gerekmektedir. Bu kişilere öncelikle hangi sorular sorul- Soru: Kalp kapağı hastaları K vitamini antagonistleri ile
malıdır? antikoagüle edilir. Doz gereksinimi bir seyahat sırasında-
Yanıt: Hastanın ne kadar dayanıklı olduğunu ortaya çıkar- ki koşullara göre değişebilir. Bu hastalar kendi başlarına
mak için basit sorular yeterli olmaktadır. Örneğin: Bir kat INR’lerini ölçmek ve dozu ayarlamak durumunda mıdır-
merdiven çıkabiliyor musunuz? Ya da: Düz yolda ne ka- lar?
dar mesafe yürüyebilirsiniz? Bunlara her anamnezdeki alı- Yanıt: K vitamini antagonistlerini ayarlama hastalar için
şılmış sorular eklenmelidir, yani nefes darlığı, angına pek- sınırlılığı olan bir eylemdir. Çünkü alışılmış turistik aktivi-
toris, palpitasyon veya çarpıntı olup olmadığı. Bunlardan teler sırasında pıhtılaşma kontrolü uygulamak ve doz ayar-
kalp hastasının stabil ya da stabil olmayan bir durumda laması yapmak genellikle bağdaşmaz. INR stabilse risk
olduğuna ilişkin işaretler çıkarılır. Kardiyal dekompensas- düşüktür. Stabil olmayan INR veya Quick değerinde tabi
yon evresindeki ya da akut koroner sendrom geçirmiş bir ki prensip olarak ve seyahatten bağımsız olarak, yeni oral
hasta uçuşa uygun değildir. antikoagülanlarla alternatif bir antikoagülasyonun söz ko-
Soru: Uçuşa uygunluk için genel kriterler nelerdir? nusu olup olmadığı düşünülmelidir. Hastalar için önemli
Yanıt: Zahmetsizce bir kat merdiven çıkmayı beceren kişi bir uyarı da gıda ile, yani salatalar ve yeşil sebzeler yoluyla
uçuşa uygundur. Objektif bir kriter ise bisiklet ergometri- günlük K vitamini alımının yaklaşık olarak evdekiyle aynı
sinde 50 Watt’a kadar dayanıklılıktır. Ama (uçak) seyahati olması gerektiğidir. Tatilde bunlardan daha fazla yiyenler
seven her hastada seyahatten önce bir eforlu EKG çekil- daha yüksek antikoagülan dozuna da ihtiyaç duyarlar.
mesi hiç gerekli değildir ve lojistik olarak da uygulanabilir Soru: Çoklu zaman dilimindeki uçuşlarda alışılmış ilaç
değildir. alma saatlerine uymak mümkün olmayabilir mi?
Soru: Tedavi edilmiş akut koroner sendromdan sonra has- Yanıt: Fenprokumonun uzun yarılanma ömründen dolayı,
talara tekrar uçma için önerilen bir süresi var mıdır? bu durum esasen problem teşkil etmez.
Yanıt: Bu hastalar oldukça hızlı bir şekilde tekrar seyahate Soru: Tromboemboli profilaksisine yönelik öneriler neler-
ve uçuşa uygun olurlar. İnsanı rahatlatan araştırma verileri dir?
bulunmaktadır. Örneğin, İsrail’de kalp krizi geçirip, koro- Yanıt: Otobüste, uçakta, trende ya da kendi arabasında se-
ner girişimden 7-10 gün sonra güvenli bir şekilde ABD’ye yahat edenlere en önemli öneriler, birincisi yeterince sıvı
geri uçan Amerikalı turistler bulunmaktadır. almaları, ikincisi de sık sık hareket etmeleridir. Uçakta bile
Soru: Kalp kapağı hastalarında nelere dikkat edilmelidir? sıklıkla ayağa kalkmalı, koridorda ileri geri yürünmelidir.
Yanıt: Hem aort stenozu hem de aort yetmezliği veya mit- Yapabilenler çömelmeli veya diz bükmelidirler. Önemli
ral kapak hastalığı prensip olarak bir seyahat için engeldir- olan, bir trombozu önlemek için baldırlardaki kas pom-
ler. Burada da kalp yetmezliği veya koroner kalp hastalığı palarını düzenli olarak çalıştırmaktır. Bu arada söylenmesi
gibi aynısı geçerlidir: Zorlayıcı bir seyahate çıkacak kişiler gereken Business Class’ın trombozdan korumadığıdır. Bu
kompansasyon evresinde olmalıdırlar. Bir uçak seyahatine ilişkide sevindirici olan, günümüzde tromboz riski taşıyan
çıkılacaksa veya yüksek rakımlı bölgelere seyahat planlan- birçok hastanın veya tromboz ve akciğer embolisi geçir-
mışsa, kuşkusuz çok daha dikkatli olunmalıdır. Bu durum- miş hastaların sürekli antikoagüle edilmeleridir. Böyle bir
da, hastalarda belirgin pulmoner hipertansiyon bulunma- durum yoksa ve uzun süreli immobilizasyon gerektiren
masına özellikle dikkat edilmelidir. bir seyahat olacaksa, oral antikoagülanlar veya düşük mo-
Soru: Niçin? leküllü heparin ile bir tromboz profilaksisi öneririm. Bu
Yanıt: Bu durum Euler-Liljestrand Mekanizması ile ilgili- konuda bize ampirik güvenlik sağlayabilecek araştırmalar
dir: Alveollerde oksijen parsiyel basıncı düşükse, refleks maalesef yoktur. Seyahat edecek kişilere danışmanlık ve-
olarak pulmoner arteriyollerde daralma olur. Yani akciğer ren hekim pragmatik ilerlemelidir.
dolaşımında bir vazokonstrüksiyon gelişir, çünkü akciğer- Soru: Kalp pili veya ICD (Implantable Cardioverter De-
lerde havalanma oranında perfüzyon oluşur. İrtifa arttıkça fibrillator) taşıyanlar seyahat öncesinde cihazlarını test
oksijen parsiyel basıncı düşer. İyi havalanan alveollere etmeli midirler?
rağmen vazokonstrüksiyon olur. Uçaktaki kabin basıncı Yanıt: Hayır, hasta stabil ise, seyahat öncesi kalp pili veya
deniz seviyesinden 3.000 m yüksekliğe tekabül eder. Va- defibrilatör kontrolü gerekli değildir. Bu cihazların çoğuna

1144

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

bir alarm fonksiyonu entegre edilmiştir. Bir problem oldu- Alman Kalp Vakfı Şunları Öneriyor
ğunda hasta, bir şeyin yolunda olmadığı ve cihazın göz- • Kalp hastaları seyahatten yaklaşık üç hafta önce tıbbi
den geçirilmesi gerektiğine ilişkin bilgilendirilir. muayeneden geçmelidir
Soru: Kalp hastalarına her yerde aynı şekilde iyi bakılır • Tatilciler seyahat süresince yetecek ilaçları temin et-
mı, yoksa kaçınılması gereken bölgeler var mıdır? melidir
Yanıt: Aklıselim, ağır hastaların veya çok riskli hastaların • Prospektüs yanında bulundurulursa, gerektiğinde yurt
problem olduğunda uygun şekilde yardım edilebilecek dışında da ilaçlar temin edilebilir
olan kendi bölgelerinde kalmalarını gerektirir. • Bir kısım hastalık dokümanları da el bagajında bulun-
Soru: Alman Kalp Vakfı ICD taşıyıcılarına yurt dışı seya- malıdır: Kalp pili veya defibrilatör belgelerine ilaveten,
hatler öncesinde gerektiğinde yardım alacakları adresleri kalp yetmezliği olan hastaların son ultrason veya röntgen
öğrenmek için cihaz üreticisini aramalarını önermektedir. raporlarını ve son hekim raporunu da bulundurmaları fay-
Yanıt: Doğrusunu söylemek gerekirse, henüz böyle bir şey dalıdır
yaşamadım. Hedeflenen seyahat yeri hakkında önceden • Kalp kapağı hastaları pıhtılaşma önleyici kullandıkları-
kafa yorulması, bir hastalık durumunda hızlı yardım elde na ilişkin belgeleri dışında endokardit profilaksisine ilişkin
etmek amacına uygun olacaktır. Bir ritm bozukluğu veya broşürü de yanında bulundurmalıdır
kardiyal dekompansasyon meydana geldiğindeki acil du- • “Seyahatlerde pıhtılaşma değerlerini kendi kendine
rumda kendisine yardım edilebilecek bir hastaneyi bulmak ölçebilmek çok avantajlıdır” İklim değişikliği, stres yükü
konusunda Kaliforniya’da hiçbir hasta kaygı taşımamalı- veya evden uzak olmanın stresi ile “kontrolünü kaybetme”
dır. Bu durum bir Afrika ülkesinde ise çok farklı olabilir. antikoagülan ihtiyacının belirgin olarak değişmesine yol
Soru: Hastalıkla ilgili hangi dokümanların yanında bulun- açar
durulmasını önerirsiniz? • Kalp krizi veya kalp operasyonundan sonra bir seyahat
Yanıt: Kronik hastalar için, tanı ve tedavinin yer aldığı bir yapmak için genelde üç ay beklenmeli ve bedensel kapa-
hekim raporunu yanında bulundurmak önemlidir. Seyahat site önemli oranda kısıtlanmış olmamalıdır.
öncesinde birçok hekim hastalara hekim raporunu İngi- Kaynak: Arztezeitung (Hekim Gazetesi. (15.02.2017)
lizce dilinde verebilecek durumdadırlar. Bu belge bazen Çeviri: Dr. Tevfik Çakmakçı
bazı ülkelere giriş sırasında gümrük kontrolünde de yar- (Halk Sağlığı Uzmanı, Ali Raif İlaç)
dımcı olur.

ADİL KÜLTÜR ADINA CEZADAN VAZ GEÇME OLAYI

15 Mart 2011 tarihinde Zürich hava limanı kulesindeki sorumlularının cezalandırılmasının hiç de adil olmadığı,
kontrolör, kesişen iki pistte bekleyen iki Swiss uçağına sistem içindeki kazaya götüren diğer unsurların göz ardı
aynı anda kalkış izni verir. 16 pistinden kalkış iznini alan edildiği ve böyle bir yaklaşımın uçuş emniyetini olumsuz
bir Swiss uçağı havalanırken, 28 pistinden kalkış hazırlı- etkilediğidir. Sistemin her kademesindeki kişilerin, uçuş
ğı yapan diğer uçağın pilotu kulenin hatasını fark ederek emniyeti adına açık ve dürüstçe gözlemlerini belirtmesi,
acilen kalkış iptali yapar ve olası çarpışmayı önler… Olay varsa kendi hatalarını itiraf etmesi, çok önemli dersler çı-
sonrası, kulede çalışan kontrolör o sırada başka trafiklerle karılması ve önlemler alınmasına katkı sağlayabilir.
de meşgul olduğunu ve bir an için durumsal farkındalığını Dernek notu: Mahkeme düz mantıkla ceza veriyor, ama
kaybettiğini itiraf eden bir rapor yazar. Bu olayda can veya olayın mağduru olabilecek olan havayolu şirketi itiraz edi-
mal kaybı olmamasına rağmen Zürich Yüksek Mahkemesi yor... Ne uğruna? Raporlama sistemi ve Just Culture za-
kontrolör hakkında dava açar. 2016 yılında kontrolör be- fiyete uğramasın; herkes başkalarının ve kendisinin hata-
raat ederken, çalıştığı şirket (Skyguide) de suçsuz bulur ve larını (cezalandırılma korkusu olmadan) özgürce bildirsin
kuledeki görevine devam ettirir. Şirket bu olaydan ders çı- diye… İşte örnek alınması gereken çağdaş anlayış bu!
kararak benzer olayları önleyecek bir dizi tedbirler alır…
Ancak Zürich başsavcısı, kontrolörün görevini ihmal ettiği Dr. Muzaffer Çetingüç
iddiası ile davayı yeniden ele alır ve 12.12.2018 tarihin-
de kontrolöre 90 gün hapis cezası karşılığı 19 bin İsviçre
Frangı para cezası verir. Skyguide şirketi, mahkemenin bu
ceza kararının uçuş emniyetine bir katkısının olmadığını;
tam tersine bu cezanın, ilerde meydana gelebilecek hava
olaylarında raporlama cesaretini ve adil kültür (just cultu-
re) kavramını tehlikeye atacağı gerekçesiyle kararı temyiz
edeceklerini bildirir… (Airkule, 15.12.2018)
Adil kültür (Just culture): Prof. Sidney Dekker’in 2007
yılında yayınlanan ‘Just Culture’ isimli kitabında ileri sü-
rülen bu kavramın çıkış mantığı şudur: Gerçekleşen her
kaza sonrasındaki hukuki süreçte, sadece kazanın görünür

1145

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

YER ÇEKİMSİZLİK BEYNİ NASIL ETKİLER?

Uzay adamları yerçekimsiz ortamda bir süre kaldıktan gelerinde arttı. Su geçirmez elbise ile sıcak suya sokulan
sonra ayaklarının altında yeniden sert bir zemin hissettik- astronotlar stresi atmış ve gevşemiş halde iken yapılan çe-
lerinde sadece kas kitlesinin azalmasından dolayı bacak- kimlerde, alfa aktivitesinde azalma ve parabolik uçuşlarda
larının üzerinde durmak zor gelmez, hareket süreçlerinde beta aktivitesinde azalma buldular. Burada tahminen farklı
de problemler oluşur. Özellikle ince motor hareketlerde emosyonel ve kognitif zorlama beraber rol oynamaktadır.
sıklıkla belirgin defisitler görülür ki, bu durum beynciğin Uzay uçuşundan hemen sonraki MR incelemeleri daha
aslında olması gerektiği gibi işlev görmediği şeklinde yo- anlamlıdır. Van Ombergen’in bir ekibi Uluslararası Uzay
rumlanır. İstasyonu’ndaki 169 günlük kalışından dokuz gün sonra
Ancak, sürekli yer çekimsizlik ortamında beyinde tam 44 yaşındaki bir Rus kozmonotu bir kernspintomografiye
olarak ne olduğu henüz oldukça az araştırılmıştır. Ant- soktular. Bulgular, uzay uçuşundan önceki fonksiyonel
werp’deki Uzay Araştırmaları Merkezi’nden Dr. Ange- MR kayıtları ile karşılaştırıldı. Kozmonot dünyaya dön-
lique van Ombergen’in ekibindeki araştırmacıların bir düğünde klinik olarak vestibüler bir ataksi ve bozulmuş
derleme çalışmasında şimdiye kadar elde edilen bilgileri bir propriyoresepsiyon gösteriyordu. Baş dönmesi 3 gün
özetlediler. Bunlar serebellum, vestibüler sistem ve bu- sonra kayboldu, ama motorik koordinasyon hala belirgin
nunla bağlantılı kortikal bölgede bazı değişiklikleri işaret olarak olumsuz etkilenmekteydi. Fonksiyonel MR sırasın-
etmektedir. da tenis oynadığını veya gezip dolaştığını düşünmesini is-
tediler. Insula bölgesinde ve vestibüler sistemle bağlantılı
Bu değişimlerin diğer kortikal bölgelerde fonksiyonel konnektivitede bir
nedeni, iç kulak- azalma görüldü, ayrıca serebellar motorik konnektivite de
taki otolitlerin yer azalmıştı.
çekimsiz ortam-
da çok az da olsa Yatakta eğim testleri
hala ivmelenme- sonrasındaki fonksiyo-
leri algılaması nel MR incelemelerinde
olabilir. Bu eksik sensorimotorik, somato-
sensorik input, muhtemelen nukleus vestibülarise ve bu- sensorik ve kognitif açı-
nunla bağlantılı beyin bölgelerine etki etmektedir. Eşza- dan önemli bölgelerde
manlı olarak, değişen hareket süreçleri ve eksik mekânsal değişiklikler (motorik ve
oryantasyon da beyinvciği rahatsız edebilir. kognitif yoksunluk nede-
Ama böyle değişiklikleri ölçmek zordur. Uzay görevle- niyle olasıdır) göründü,
rinde genellikle beraberinde MR götürülmez. Bu nedenle ama vestibüler sistemde değişiklik yoktu. Uzayda fonk-
araştırmacılar daha az detayı olan yöntemlere veya yer siyonel MR kaydı çok hızlı yapılamadığından, van Om-
çekimsizlik simulasyonlarına bağımlıdırlar. Simulasyon bergen ve çalışma arkadaşları geri dönen uzay yolcularını
olarak özellikle azami 20 saniye süren yer çekimsizlik in- mümkünse daha ilk geldiği gün fonksiyonel MR yoluyla
tervallerinin bulunduğu parabolik uçuşlar sayılabilir: Bir incelemeyi planlıyorlar. Dünyada geçirilen birkaç günden
uçak yaklaşık 470 açıyla dik olarak yukarı uçar ve aynı sonra birçok beyin değişikliğinin tespit edilemeyeceği-
açıyla tekrar aşağı düşer. Bu parabolik hattın üst kısmın- ni tahmin ediyorlar. Daha uzun süreli uzay yolculukları
da geniş ölçüde yer çekimsizlik, alt kısmında artmış yer (Mars misyonu) düşünüldüğünde, yer çekimsizliğin beyin
çekimi hakimdir. Uçuş başına 30 kadar parabolik hareket üzerindeki etkilerini bilmek önemlidir
yapılır, ama bu yöntemle uzun süreli deneylerin mümkün Çeviri: Dr. Tevfik Çakmakçı (Halk Sağlığı Uzmanı, Ali Raif İlaç)
olmadığı apaçıktır.
Mikrogravitasyonun uzun süreli değerlendirilme şekli ya-
takta eğim testleridir: Gönüllüler bir hafta veya daha uzun
süre bir yatakta yatarlar ve başları yaklaşık 60 aşağı eğiktir.
Bu, beyinde yer çekimsizliktekine benzer bir sıvı dağılı-
mı neden olur, ayrıca hareket azlığı da uzayda olmayan
veya çarpıtılmış motorik impulsları taklit eder. Kuşkusuz
vestibüler sistem rahatsız edilmeden kalır. Burada uzayda
olduğu gibi vücut sıvıları ortaya toplanır ve hareket azlığı
vardır, ayrıca sert yapılar yoktur. Van Ombergen’in ekibin-
deki araştırmacılar bu ‘uzay analoglarının’ hiçbirinin yer
çekimsizlikteki koşulları çok iyi taklit edemediğini itiraf
etmektedirler.

Yine de bu yöntemle bazı deneyler yapıldı, örneğin EEG Kaynaklar:
kayıtları alındı. Yatakta eğim testleri ile EEG’deki alfa sin- 1. Van Ombergen A, Wuyts FL, Jeurissen B, et al. The effect of spacef-
yallerinde güçlenme oldu; bunlar, içinde EEG’in bulundu- light and microgravity on the human brain. J Neurol (2017) 264(Suppl 1):
ğu uzay uçuşlarında da gözlenmişti. Burada alfa aktivitesi 18. https://doi.org/10.1007/s00415-017-8427-x.
beynin özellikle parietooksipital ve sensorimotorik böl- 2. Demertzi A, Van Ombergen A, Tomilovskaya E, et al. Cortical re-
organization in an astronaut's brain after long-duration spaceflight. Bra-
in Struct Funct. 2016 Jun;221(5):2877. https://europepmc.org/abstract/
med/25963710

1146

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

DUMANSIZ TÜTÜN; Adı Değişse Bile Tütün Tütündür

Tütün kullanımı bozuk- fazla nikotin içermektedir. Şimdiye kadar Maraş tozunun
luğu önemli bir halk solunum, dolaşım, hematolojik ve bağışıklık sistemle-
sağlığı sorunudur. Dün- ri üzerindeki olumsuz etkilerini gösteren birçok çalışma
ya Sağlık Örgütü (WHO) bulunmaktadır. ST formunun oral kanserin öncüsü olan
verilerine göre 1,3 mil- lökoplakia'ya neden olduğu da gösterilmiştir (5).
yar insan tütün kullan- Türkiye'de ST'nin yaygın kullanımı ile ilgili yeterli sayıda
maktadır. Tüketicile- çalışma yoktur. Bir çalışmada (4), psikiyatri polikliniğine
rin üçte ikisi dünyanın başvuran hastaların% 10.1'inde Maraş tozu kullanımının,
(Türkiye’nin de araların- kontrol grubunda psikiyatrik hastalığı olmayan aile hekim-
da bulunduğu) 10 ülkesindedir. Bu bölgelerde son yıllarda liği polikliniğine başvuran hastalardan 2 kat daha fazla ol-
tütün kullanımına ilişkin devlet polikalarının yapıları, si- duğu tespit edilmiştir. Ancak Kahramanmaraş'ta yapılan
garayı bırakma üzerine çalışan polikliniklerin sayısındaki bu çalışma sonuçları tüm ülkeye genelleştirilemez. Ayrıca,
artış ve medya tarafından bu konuya devamlı vurgu yapıl- Türkiye'de WHO tarafından tanımlanan diğer ST ürünleri-
ması, insanları tütün kullanımı konusunda tedavi görmeye nin kullanımı ile ilgili çalışmalar yoktur.
teşvik etmiştir (1). Öte yandan, halka açık yerlerde tütün Sonuç olarak Maraş tozu, Türkiye'deki kullanıcıları arasın-
kullanımının yasakları, insanları daha ucuz ve erişimi da genellikle normalize edilen bir ST tipidir ve yeterince
kolay alternatifler aramaya itmiştir. Aslında, bu ürünleri bilinmeyen ya da psikiyatrlar tarafından araştırılmayan bir
kullanma eğiliminde olan kişilerin sigara kullanımından madde kullanım bozukluğu alanını temsil eder. Son yıl-
vazgeçtiğini görmek mümkündür. Ek olarak, tütün endüst- larda tütün kullanım bozukluğunu tedavi etme girişimleri,
risi, bu alternatif ürünlerin zararsız olduğunu öne sürerek Maraş tozu gibi ST ürünlerinin kullanımını da kapsama-
bu süreci hızlandırmıştır (2). Bu nedenle, psikiyatristlerin lıdır. Tüm klinisyenler, özellikle yaygın olarak kullanılan
isimleri ve kompozisyonları farklı coğrafi bölgelere göre alanlarda, Maraş tozu dahil tüm dumansız tütün ürünleri-
geniş ölçüde değişebilen dumansız tütün (ST) ürünleri ko- nin kullanımını dikkate almalıdır.
nusunda bir farkındalık geliştirmeleri zorunludur. Kaynak: Hilal Uygur. “Even if its name changes, tobacco
Bu makalenin amacı ST ve Türkiye'deki kullanımı hakkın- is tobacco: Smokeless tobacco. Düşünen Adam. Psikiyatri
da bilgilendirmektir. Ağızda çiğnenmiş veya duman oluş- ve Nörolojik Bilimler Dergisi (The Journal of Psychiatry
turmadan oral mukoza ile temas ettirilen tütün, ST olarak and Neurological Sciences) 2019;32:78-79.Düşünen
adlandırılır. Farklı ülkelerde farklı isimler altında farklı Adam 2019;32.
ST ürünleri karışımları mevcuttur. WHO tarafından bil- Çeviri: Dr. Munise Baruş Kırca (Adnan Kahveci ASM. Bey-
dirilen ST varyasyonları arasında Venezuela'da “Chimo”, likdüzü İstanbul.)
Sudan'da “Toombak”, Hindistan'da “Mawa” veya “Gutk-
ha” ve Avrupa'da “Snus” olarak adlandırılan ürünler yer Kaynakça:
almaktadır (3). Bu ürünler 70 ülkede en az 300 milyon in- 1. Celik S, Guven M. Management and treatment of smoking. Update in
san tarafından tüketilirken, ST kullanıcılarının% 89'u Gü- Psychiatry. 2014; 2:207-208.
neydoğu Asya'da yaşıyor. 2012 yılında ABD'de yapılan 2. Ebbert JO, Elrashidi MY, Stead LF. Interventions for smokeless tobacco
bir çalışmada, 12 yaş ve üzeri nüfusun% 3,5'inin (9 mil- use cessation. Cochrane Database Syst Rev 2015; 10:CD004306.
yon) son 1 ayda ST kullandığı tespit edildi; Hindistan'da 3. International Agency for Research on Cancer Monographs Online
ST kullanımı normal sigaraya göre daha fazlaydı (nüfusun Volume 100e. Supplementary Web Tables Smokeless Tobacco. https://
% 26'sı). 2013'te İsveç'te yapılan bir çalışma, erkeklerin% monographs.iarc.fr/iarcmonographs-volume- 100e-smokeless-tobacco.
20'sinin ve kadınların% 4'ünün günlük veya düzenli ola- Accessed October 15, 2018.
rak ST kullandığını göstermiştir (2) . 4. Orhan OF, Ozer UG, Celik M, Biter E, Karaaslan MF. Maras powder
Türkiye'de usage among Turkish psychiatric outpatients. Subst Use Misuse 2011;
ST tüketimi, 46:486-491.
özellikle Kah- 5. IARC Working Group on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Hu-
ramanmaraş, mans. Smokeless tobacco and some tobacco specific N-nitrosamines.
Gaziantep ve IARC Monogr Eval Carcinog Risks Hum. 2007; 89:1-592. https://monog-
Adıyaman çev- raphs.iarc.fr/iarc-monographson-the-evaluation-of-carcinogenic-risks-
relerinde bu- to-humans-32/ Accessed October 15, 2018.
lunan yaygın
olarak kullanı-
lan “Maraş tozu” olarak adlandırılan ST tipi olarak ortaya
çıkmaktadır. Ayrıca “Hasankeyf tütünü” veya “çılgın tü-
tün” olarak da adlandırılır. Maraş tozu, Nicotiana rustica
L.'nin kurutulmuş yapraklarından ve meşe, asma ağacı
veya ceviz ağacından elde edilen kül karışımından oluşur.
Bu karışım alkali bir yapıya sahiptir ve oral mukozadan
kolayca emilir. Kullanıcılar bu ürünü küçük bir kâğıda sa-
rıp alt labiyal mukozası ve diş eti arasına yerleştirirler ve
belli bir süre sonra çıkarırlar (4). Ne yazık ki, birçok Maraş
tozu kullanıcısı, bu ST formunun sigara içmekten daha az
zararlı olduğuna inanmaktadır. Ancak Maraş tozunda bu-
lunan Nicotiana rustica, sigaraya kıyasla 5 ila 8 kat daha

1147

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

AŞI DRONUNUN İLK GÖSTERİSİ

Güney Pasifik’te bir hemşire ilk defa, sapa bir yöreye dron bile olmayan 12 bin km2’den biraz büyük yüzölçümünde-
ile ulaştırılan aşıyı uyguladı. UNICEF Genel Direktörü ki Vanuatu sapa bölgelerdeki çok zor sağlık hizmeti sunu-
Henrietta Fore dünya genelindeki aşılama için bir para- mu durumuna bir örnektir. Kısmen dağlık 83 ada hiç geliş-
digma değişikliğinin tanıtımını yaptı. “Dron için küçük memiş ulaşım alt yapısı ile 1.600 km boyunca uzanıyor.
bir uçuş, dünya sağlığı için büyük bir adım” – Temmuz Bu genel koşullarda bile UNICEF’in tüm çocukların
1969’da Ay’a gidişi vesilesiyle Neil Armstrong’un dünya- sadece beşte birine temel aşılama yapamamış olması şa-
ca ünlü sözüne (‘Bir insan için küçük bir adım, ama in- şırtıcıdır. Port Vila’daki yönetim dron projesinin yürütül-
sanlık için büyük bir adım’) olan benzerliği görmezden mesini üzerine aldı. Böylece, sadece gerçekten etkinliği
gelemeyiz. bozulmamış aşıların teslimatında faturanın ödeneceğine
Fore, dron ile ulaştırılan ve 1 aylık bir bebeğe uygula- ilişkin bir ihale yapıldı.
nan ilk aşıyı 17 Aralık 2018 akşamı dünyaya bildirirken, UNICEF Genel Direktörü Fore, gerçekleşen aşı dronu
Ay’a iniş ile olan ilişkiyi aslında bilinçli olarak ortaya koy- gösterisinin dünya genelindeki aşılamada pozitif bir dö-
du. Olayın geçtiği yer, Britanya- Fransa ortak egemenliği nüm noktası anlamına gelmesini ümit ediyor. Dünyanın,
altındaki Yeni Hebridler Kondominyumu’nun 1980’de ba- en zor erişilebilen çocukları bağışıklama mücadelesini
ğımsızlığını kazandıktan sonra ortaya çıkan Güney Pasi- hala daha verdiği bu zamanlarda dron teknolojisinin tüm
fik’teki ada ülkesi Vanuatu’dur. Birleşmiş Milletler’in çocuklara ulaşmak için son adımların atılması konusunda
verdiği bilgiye göre küçük bir adanın batı kıyısındaki bir paradigma değişikliği anlamına geldiğini de sevinçle
Dillon’s Körfezi’nden kalkan bir dron gerekli soğuk zinci- söylüyor.
re uyarak aşıları 40 km’den fazla bir mesafe geçerek doğu UNICEF’e göre Vanuatu’daki yönetim dron ile aşı
kıyısındaki Cook’s Körfezi’ne taşıdı. Aşılar buz torbaları sevkiyatını uzun süre boyunca ulusal aşılama stratejisine
ile dolu bir strofor kutu içinde paketlenmiş durumdaydı ve yerleştirmek için çabalıyor. Genel olarak tıbbi bakım bağ-
aşıların ısısı 2-8 ˚C sınırının dışına çıkarsa uyarı veren bir lamında dron desteğini oturtmak istiyor.
ısı kontrol çözeltisi mevcuttu.
Dronla ulaştırılan Bu yaklaşım
Türkiye’deki sapa kırsal
aşıları toplam 13 yöreler için de düşü-
çocuğa ve 5 ha- nülebilir. Örneğin PTT
mileye uygulayan dronlarıyla. Bu, özel-
hemşire Miriam likle yerleşik altyapılar
Mampil bu yük- üzerinden sevkiyatın
sek lojistik perfor- pek mümkün olmadığı
mansa büyük saygı veya çok zaman aldığı durumlarda gündeme gelebilir. Ka-
duymakta. Mampil rayolu ağına bağlı olmayan yöreler için öne çıkabilir. İç
Vanuatu’da mutad sular ve dağlar gibi “doğal bariyerler” dron için bir engel
günlük tıbbi hiz- teşkil etmez. Dron hizmeti oralardaki insanlar için top-
metlerini şöyle anlatıyor: “Aşıları soğuk tutan buz kutuları lumsal bir katma değer oluşturacaktır.
ile nehirler boyunca yürümek, dağları ve kayalık arazile-
ri aşmak ve bunu sıklıkla bardaktan boşanırcasına yağan Hazırlayan: Dr. Tevfik Çakmakçı
yağmur altında gerçekleştirmek oldukça zahmetliydi.” Ba- (Halk Sağlığı Uzmanı, Ali Raif İlaç)
zen bir sandala ihtiyaç duyuyordu, ama kötü hava nede-
niyle kullanamadığı oluyordu. Kaynaklar:
Uzun ve eziyetli ulaşım yollarından dolayı Vanua- 1- www.un.org
tu’daki değişik köy ve kasabalara, örneğin aşılama için sa- 2- www.unicef.org
dece ayda 1 kez gelebildiğini de ekliyor. Nüfusu 300 bin 3- www.tr.wikipedia.org/wiki/Vanuatu

1148

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

UÇAKTA DOKTORLARIN
HASTA YOLCULARA MÜDAHALESİ SORUNSALI

2 Ocak 2019 günü Lizbon-İstanbul seferini yapan uçakta 80 ji, cildiye, vs. olan hekimler yanlış tedavilerle ciddi vicdani
yaşında bir yolcu kalp krizi geçirdi. Defalarca doktor anonsu sorumluluk ve adli kovuşturma endişeleri yaşayabilir. Yaşlı
yapıldıysa da kalkan olmayınca kabin memurları kalp masa- veya emekli olup, tıbbi pratikten uzaklaşmış hekimler de has-
jı yaptı, pilotlar Roma’ya acil indi, ama hasta kurtarılamadı. taya ellemekten korkabilirler.
Uçaktaki yolculardan birinin doktor olmasına rağmen yapı- 3. Hekim çok yorgun, uykulu, hasta veya alkollü (too drunk
lan anonsa kayıtsız kalması bir tartışma yarattı. Uçakta bulu- to care) olabilir, uçuş anksiyetesi veya uçak tutması (bulantı)
nan gazeteci Metin Uca, ‘insanlığın ölüşü’ başlığıyla mesajlar yaşıyor da olabilir.
yayınladı. Tıbbi destek vermekten imtina eden doktorun ceza 4. Hekimleri tereddüte sokan bir unsur da, 2014 yılında
alması için meslek odasına suç duyurusu yapılmasını istedi. çıkarılan 6514 sayılı torba yasanın 20’nci maddesi gereği,
Diğer taraftan, bu doktorun kendini tanıtmaya çekinmesine ‘hastane dışındaki ortamlarda tıbbi müdahale yapan hekim-
neden olan korkuyu yaratan unsurlara, ceza iddialarına ve lere para ve hapis cezası uygulanacağı’ korkusudur (3). Bu-
yüklenilen sorumluluklara da dikkat çekti. Sayfalar dolusu nun halen geçerli mi, yoksa bir ‘şehir efsanesi’ mi olduğunun
tweet mesajları gönderen insanlarımızın sorunu tarifleri ve bilinmezliği yüzünden hekimlerin kafaları karışıktır; konuyu
çözüm önerileri çok gerçekçiydi (1). netleştirmeyen yetkililerin de bunda sorumluluğu vardır.
Bu, netameli bir konudur; çözümü 2+2 kadar kolay değildir. Doğruyu bulma çabaları
Uçaktaki hekim yolcuların, branşları ne olursa olsun “her tıb- Bir havayolu şirketinin emanetine aldığı yolcuları, sağ bindik-
bi duruma müdahale etmeye kadir oldukları; zahmet edip bir leri uçaktan sağ indirme sorumluluğu vardır. Uçak yolculuğu
el atsalar uçaktaki hastaların hayatlarını kurtarıverecekleri” sırasında sağlık desteği almak, ticari bakış açısıyla bir müş-
sanılır. Keşke o kadar kolay olsaydı. Uçakta doktor bulunma- teri hakkı; insani yönden ise parasal hesapların ötesinde bir
ması kadar, doktor kimliğiyle ortaya çıkan kişilerin doğru tıb- hizmettir. Uçakta hastalanma sonucu ölümler olması, şirketin
bi destek verip vermedikleri, birkaç doktor çıktıysa tedavinin prestijine ve koltuk doluluk oranlarına olumsuz etkiler yapa-
kimin yönetiminde sürdürüleceği de belirsizliklerle doludur. bileceği gibi, hukuki kovuşturmalara da konu olabileceği göz
Bazen tıbbi kitlerdeki ilaç ve malzemenin eksikliğiyle, bazı önüne alınarak, çözümlerin şirketler öncülüğünde geliştiril-
ilaçların kullanılmasında kısıtlamalar getirilmesiyle ilgili ya- mesi gerekir diye düşünüyoruz. Bunu uçakta tesadüfen bu-
kınmalar olmaktadır. Özverili hekimlerin hasta başında saat- lunan (veya bulunmayan) doktorların sorumluluğuna bırak-
lerce stresli çaba harcamaları yetmezmiş gibi, cezai sorum- mak doğru değildir veya kolaycılıktır. Hasta vatandaşlarına
luluk tehdidine ve divert edilen meydanda da devam eden bedava kara ve hava ambulans hizmeti sunmak için milyarlar
bürokratik işlere maruz kalması da göz korkutucu olmaktadır. mertebesinde fon ayıran; uçaklardaki yolcuların can güven-
Konunun farklı bakış açılarından tartışmaları 5-6 yıldır devam liği için hava polisleri atayan devletimiz, uçakta hastalanan
ediyor. yolcular için de havayolu şirketleriyle koordineli biçimde bir
Konunun öncesi şeyler yapmalıdır.
2013 yılında Türk 2017 yılında THY’nin “Fly Good Feel
Hava Yolları, “Smi- Good” ismiyle duyurduğu kampanya,
ling Doctors” isimli ‘Flying Doctor’ kavramını getirmişti; bu
bir program başlat- görece daha iyiydi, ülkemizde bir ilkti ve
tı. Lufthansa’nın ve diğer şirketleri de uyarıcıydı. Gönüllülük
Swiss’in “Doctor on esasına dayalı olan sisteme kaydolan tıp
Board” uygulaması- doktorları, uçuştaki acillere bakacak ve
nın eşiti olan bu prog- mil kazanacaktı (4). Halen işlediğini sandığımız bu sistem
ramda, uçakta hasta- çıtayı bir parça yükseltmiştir. Ama yaşanan olaylara bakıldı-
lanan yolculara tıbbi destek veren hekimlere bir defalığına 5 ğında yetmediği görülüyor.
bin mil puanı vaad edilmekte idi. Havacılık Tıbbı Derneğinin Dünyadan örneklere bakıldığında ise; Lufthansa’nın da THY
buna itirazı olmuştu. Bu kampanya ile hekimleri uçaktaki gibi hasta yolcularla ilgilenen hekimlere 5 bin mil puanı
yolculara etkin tıbbi yardıma teşvik etmek amaçlanıyorsa, (Miles&More) hediye ettiği, ama bu ucuzcu yaklaşımları ne-
yaşamsal önemdeki tıbbi müdahale karşılığı yapılan teşekkür deniyle toplumdan eleştiriler aldığı görülmektedir. ABD'de
(honorarium) veya armağanın böylesine hafif olmaması, har- ise Alaska Airlines hastaya müdahale eden hekime 20 bin,
canan emeğin zorluğunu az çok karşılıyor olması gerektiği American Airlines 80 bin mil puanı hediye etmektedir. Bu-
öne sürülmüştü. Zahmetli bir işe davet edilen hekimlere ma- rada asıl vurgulamak istediğimiz, ‘5 bin az, daha çok olsun’
kul bir teşvik getirilmezse gönüllülük azalır; dünyanın başka pazarlığı asla değildir. Hekimin, bir yolcunun canının kur-
yerlerinde olduğu gibi, ‘nasılsa başka birileri çıkar bakar diye tulması veya acısının dindirilmesine paha biçilemeyeceğini
düşünülür ve çağrı anonsları duyulmayabilir’ denilmişti (2). düşünüyoruz. Havacılık Tıbbı Derneği ve Tabip Odaları,
Uçak içindeki zor koşullarda acil tıbbi müdahaleden imtina hekimlerin acil hastalar için verdikleri hizmeti çıkara dönüş-
etmenin çeşitli gerekçeleri vardır: türme açgözlülüğü içinde olmadığını, tıbbi etik gereği olarak
1. Keyfini bozmamak için yaşamsal risk altındaki bir hasta- mil puanı vs. olmadan da gerekli desteğin verilebileceğini,
ya yardım etmemek veya acısını dindirecek bir müdahalede ama bu sistemde eksik veya yanlış bir şeyler olduğunun kabul
bulunmamak… Bu, etik dışıdır ve asla mazur görülemez. edilmesini istemişti…
2. Bazı durumlarda ise müdahaleden çekinen hekimler hak- Bir gazetede köşesi olan bir hekim de, yurtdışında katıldığı
lı olabilir. Örneğin kalp krizi, solunum durması, bağırsak dü- bilimsel toplantı dönüşü kalp krizi geçiren hasta için yapılan
ğümlenmesi, astım, inme, kanama, senkop, epilepsi nöbeti, anonsa icabet etmiş; uçak divert edinceye kadar destek verdi-
psikotik atak, panik, vb. gibi olgularda bazı hekimler kendile- ğini anlatmıştı. Sonrasında bu emek ve yorgunluğunun hiçbir
rini bunlara müdahale etmede yetkin hissetmeyebilir. Branşı karşılığı (teşekkür, koltuk upgrade’i, vs) olmadığını görünce,
biyokimya, fizik tedavi, psikiyatri, göz, kbb, çocuk, radyolo-

1149

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

uçaktaki diğer meslektaşlarının neden anonsa yanıt vermedi- 4. Yerden 7/24 destek verecek hastaneler bulunur ve protokol
ğini anladığını yazmıştı (5). Bir havacılık sitesinin yazarı da, yapılabilir. Dünyada birçok havayolu şirketleri uçuş boyun-
bazen tıbbi desteğin 10 saat hasta başında kalıp durumu takip ca yer sağlık birimleriyle radyo bağlantısı kurarak, ‘medikal
etmek biçiminde çok yorucu olabileceğini, prosedürlerin he- koçluk’ desteği almaktadır. Merkezi Phonix-Arizona'da olan,
kimleri bıktırdığını ve mesleklerini deklare etmekten kaçınır 1986 yılından beri 120 kadar havayolu şirketine yerden tıbbi
hale geldiklerini; bir yabancı hekimin bu hizmeti karşılığı şir- destek sağlayan MedAire şirketi (7) gibi kuruluşların Türki-
ketten para talep edip mahkemelik olduğunu anlatmıştı. Öne- ye’mizde de kurulmasının önünde hiçbir zorluk yoktur. Hatta
risi, gönüllü hekimlerin önceden belirlenerek hizmetleri kar- böyle bir şirkete de gerek olmadan, pilotaj muayenesi yap-
şılığında bazı ayrıcalıklar (pas bileti, bilet ücretinde indirim, maya yetkilendirilmiş hastaneler bu iş için gayet uygundur.
ekonomi sınıfı yerine business’de uçma, vs.) sunulması idi (6). Bu hastanelerin uzman hekimleri uçaktaki tıbbi aciller için
İşin kolayı konsültanlık yaparken, AMC ünitelerinde görev yapan uçuş
“Tıbbi etik yasası nasılsa hekimleri böyle durumlarda müda- hekimleri de uçaktaki hastanın düşük basınçlı ortamda kar-
haleye mecbur ediyor, cezai sorumluluk da yüklüyor; zaten şılaşabileceği fizyolojik komplikasyonları yönetmekte destek
uçaklarda tıbbi ilk yardım kitleri, oksijen tüpleri ve otoma- verebilir...
tik defibrilatör (AED) cihazları bile var… bu yoldan bedava 5. Uçakta hastalanan veya ölen yolcular kadar önemli bir
hizmet alırız” yaklaşımı şark zihniyetidir, ama kapitalist batı olasılık da, uçuş ekiplerinin hastalanması veya ölmesidir. İs-
kaynaklıdır. Batı ülkelerinin ticari havacılık yetkilileri uçak- ter uçuş ekibi, isterse yolcu olsun, acil tıbbi durumlarda uçak
larda doktor görevlendirmeyi ‘akıl edememiş’ olamazlar; içindeki toplama hekimlerle etkili tıbbi destek verilememe-
muhtemelen ek masraf denildiğinde tüyleri diken olan kişiler sinin olumsuz sonuçlarından birisi de, uçağın (bazen gerek-
tıbbi etik kurallarına sarılmayı uygun bulmuş olmalıdır. Gene siz yere) acil iniş (divert) yapmasıdır. Bu, parasal kayıplara,
de havadaki acil durumlarda yerdeki anlaşmalı hastanelerle uçuş görev süresi dolan ekiplerin dinlenmeye çekilmesine,
temas kurarak bir tedbir aldıkları görülüyor. bağlantılı uçuşların kaçırılmasına, uçuş programlarının altüst
Öneriler: olmasına yol açabilmektedir. Bütün bu problemler ışığında,
1. İdeali, büyük gemilerde olduğu gibi büyük uçaklarda ve uçaklarda hastalanan yolculara müdahale prosedürünün
uzun menzilli (ER) uçuşlarda yeniden ele alınmak ihtiyacında olduğunu düşünmekteyiz.
‘görevli doktor’ bulunmasıdır. Biraz masraf getirebilir, ama SHGM, DHMİ, THY, Pegasus, havacılık tıbbı bölümleri olan
aklın yolu budur. ‘Uçak doktoru’ önerisi bizim fantastik bir üniversiteler (SBÜ, 19 Mayıs), vs. katılımıyla bir panel veya
icadımız değildir, dünyada da konuşuluyor. Büyük uçaklarda çalıştay yapılmasını öneriyoruz. Buraya ilgili sivil toplum
bir revir bölmesi, hatta ölen yolcuların alınacağı bir yer ay- kuruluşları da (Havacılık Tıbbı Derneği, Acil Tıp Uzmanla-
rılması bile öneriliyor. Dev yolcu uçaklarında çift yataklı ka- rı Derneği, TALPA, TASSA, vb.) davet edilmelidir. Yapılacak
binler, barlar, güzellik ve fitness salonları plânlanırken (7,8), beyin fırtınaları sonucu hazırlanacak raporların yeni talimat-
hava polisleri (air marshal) için prosedürler uygulanıp fonlar lara yansıtılmasıyla çözüm yolunda ilerleyebileceğimizi dü-
ayrılırken, uçaklara atanmış hekimler (in-flight doctors) için şünüyoruz...
de benzeri yapılabilir. 50 kişilik fabrika ve işyerlerinde hekim Dr. Muzaffer Çetingüç
bulundurulma zorunluluğu varken, A-380, B-747 gibi 400- Not: Bu yazı 7 Ocak 2019 günü Airkule sitesinde yayınlan-
500 yolcu taşıyan uçaklara hekim atanması abes değildir. mıştır. http://www.airkule.com/yazar/ucakta-doktorlarin-
Bunu lüks saymak, insan hayatına verilen değerin sorgulan- hasta-yolculara-mudahalesi-sorunsali/1306
masıdır. Türk sivil havacılığı, ‘kocaman Amerikalı, Avrupalı Kaynaklar
şirketler bile uçak doktoru, ya da doktor-yolcu protokolleri 1.https://twitter.com/MetinUca/status/1081130122533572609 ;
yapmazken biz niye yapalım?” demek yerine; bunu hayata https://twitter.com/MetinUca/status/1080910688455966720
geçirerek ön alabilir, örnek olabilir, yolcu güvenirlik düzeyle- 2. Çetingüç M. 'Smiling doctors' gücendirdi’ www.airkule.com
rini yükseltebilirler... (15.4.2013) http://www.airkule.com/yazar/baslik/761
2. Bugün için daha pratik çözüm önerimiz; THY’nin ‘Flying 3. Şükrü Kızılot. Hürriyet Gazetesi (9 Nisan 2014). http://www.
Doctor’ kampanyasının benzeri ve biraz üstüdür; yani uçak hurriyet.com.tr/askere-ve-polise-ameliyat-bakkala-da-hekimlik-
yolcusu doktorlarla bilet satış aşamasında (mil puanı dışında) yetkisi-26182526
özendirici anlaşmalar yapılmasıdır. Özellikle acil tıp, genel 4.http://www.airkule.com/haber/THY-DEN-FLY-GOOD-FEEL-
cerrahi, kardiyoloji, çocuk, psikiyatri, nöroloji, vs. uzmanlar- GOOD-HIZMETI/27328 (6.6.2017)
la belirli şartlarda protokol yapılabilir. Hastalanan yolcunun 5. Temel Yılmaz. Haberturk.com (18.03.2017) https://www.ha-
durumuna uygun branş hekimi sessizce göreve davet edilir, berturk.com/yazarlar/prof-dr-temel-yilmaz/1430445-gercekten-
kaliteli bir sağlık desteği sağlanmış olur. ekmek-zararli-lahmacun-yararli-mi
6. Tevfik Uyar. Airporthaber (28.1.2013) http://www.airportha-
3. ‘Telemedicine’ (telehealth) sistemi kurulmasının yolları ber.com/kose-yazilari/gonullu-ucus-hekimi.html
aranmalıdır. Non-invazif cihazlarla toplanan bilgiler (kalp 7. Cocks R, Liew M. 8Commercial aviation in-flight emergencies
sesi, EKG, vücut ısısı, pulse oksimetre, kan şekeri, hasta dış and the physician. Emergency Medicine Australasia (2007) 19,
görünümü, vs.) elektronik olarak yerdeki uzman doktora on- 1-8. (https://pdfs.semanticscholar.org/094a/908fb2e8aafacb909
line iletilir. Bunu cep telefonundan bile izleyecek programlar 28f065957f908cfcf16.pdf)
vardır. Bu bilgiler ışığında uçaktaki yolcu-doktor ile konsülte 8. Hamer M. Giant plane raises fear of medical emergencies.
edilerek tedavi önerileri belirlenebilir. New Scientist 2005; (20 May): 8.

1150

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

OTO PİLOT HATALARININ ÖNLENMESİNDE
BİLİNÇLİ FARKINDALIK (Mindfulness) EĞİTİMİ ÖNERİSİ

Havacılığın ilk dönemle- hatalar yaparak kaza
rinde, hava araçlarının gü- risklerini arttırmak-
venli bir şekilde uçuşunu tadır. Bu kazaların
sürdürebilmesi için, pilo- bazılarında, pilotla-
tun kumandalara yoğun rın aldıkları kararlar
dikkat harcaması gerekliydi. Uçuş menzilli ve uzun süreli sırasında yaşadıkları
uçuşların yaygınlaşmasıyla, pilotların dikkatini uzun süre- bazı bilişsel sorunla-
ler boyunca idame etmesinin insan beyni için hem aşırı rın ölümcül riskleri
yorucu hem de imkânsız olduğu görüldü. Teknolojinin arttırdığı raporlan-
ilerlemesine paralel olarak gelişen otomatik pilot siste- mıştır. Uçuş prose-
mi, pilotların bazı görevlerini devralmak ve sürdürebilmek dürleri pilotaj hatala-
üzere dizayn edildi. rını en aza indirmek üzere oluşturulmasına ve pilotların
İnsan beyninde de, günlük yaşamda aktif dikkat süresi- bunun yaşamsal önemini bilmelerine rağmen bazı kaza-
ni kısaltmak ve aynı anda birçok işi yapabilir halde ol- larda pilotların prosedürleri de uygulamadıkları fark edilir.
mak için benzer işleyişe sahip bir oto pilot mekanizması Özellikle durumsal dikkatteki düşmenin, acil durumlarda
vardır. Evrimin hayatta kalmak için geliştirdiği oto pilot; anksiyeteyi yönetmek, farkındalıkta azalma, durumu bü-
modern insan için çoğu zaman daha az enerji harcayarak tün olarak algılamada zorlanma gibi önemli etkilerin kaza
günlük yaşamdaki rutin işleri sürdürmemiz için sunduğu risklerini arttırdığı görülür. Trans Asia Tayvan (2015) ve
bir avantajdır. Beynimiz otopilot sis-
temindeyken aktif dikkat modunu Amerikan Hava Yolları 965 (1995)
kullanmamasına rağmen günlük iş- kazaları buna örnek gösterilebilir.
leri sorunsuzca sürdürür. Yeni beceri Bu kazaların önlenebilinirliğine
edinimi veya acil durumlarda aktif baktığımızda iki şey önem kazanır;
dikkat arttırılırken, bilinçli olarak beynin acil durumlarda ilkel karar
yaptığımız ve uzmanlaştığımız işler, tepkilerini ve oto pilot modundaki
beynimizin daha fazla enerji harca- farkındalık düzeyini değiştirebilmek.
masını önlemek için bir süre sonra Pilotlara anlık durumsal farkındalık
otomatiğe alınır ve aktif dikkat sü- kazandırabilme olasılığı, saniyeler-
resi azaltılır. Beynimizin otopilota le ölçülen zaman dilimindeki kaza
alınması sayesinde, araç kullanırken risklerini düşürebilir.
yan koltuktaki arkadaşımızla sohbet Beynimizde karar mekanizmala-
edebilir, TV izlerken yemek yiyebilir, rı konusunda uzmanlaşmış üç alan
telefonla konuşurken çocuğumuzu bulunur. Anterior cingulat korteks
okuldan alıp eve götürebilir, hatta riskleri saptamada, basal ganglion-
aynı konuşmayı sürdürürken ona ye- lar düşüncenin alışkanlıkların motor
mek bile hazırlayabiliriz. davranışlara çevrilmesi ve içgüdüler,
İlkel beynimiz bu mekanizmayı karar vermek için zamanı prefrontal korteks de bu iki bölüm arasındaki etkileşime
olmadığında “kaç ya da savaş” pozisyonuna girerek ha- destek verir. Ayrıca amigdala da hayatta kalmamız için
yatta kalmak için kullanmıştır. Buna rağmen oto pilot mo- önemli olan karar verme, bellek, korku gibi duygusal sü-
dundaki beyinde; farkındalıkta ve dikkatte azalma, bilinçli reçlerin kontrolünde önemli görevlere sahiptir. Yapılan
düşünme ve kontrollü davranışta da düşme görülmektedir. araştırmalara göre bilinçli farkındalık eğitimlerinin; dü-
Bu sistem modern yaşamı kolaylaştırırken, bilinçli seçim şünce, duygu ve dikkatte kontrolü ve amaçlı davranışları
gerektiren kararlarda hayati bir engel teşkil edebilir.  önemli ölçüde geliştirdiği kanıtlanmıştır. Bilinçli farkında-
Uçuş emniyeti açısından pilotaj hataları, gelişen teknoloji lık eğitimi sonrasında yapılan nörolojik araştırmaların kısa
ve değişen eğitim sistemlerine rağmen en az etki edilebi- sureli sonuçlarında arterior cingulate cortex, orta vadeli
len alandır. 1940 yılında, uçuş kazalarının sebepleri için sonuçlarında ise prefrontal cortex ve amigdala da önemli
yapılan araştırmalarda insan faktörünün payı %70’dir. olumlu değişimler olduğu yönündedir.
2011 yılı Uluslararası Hava- Kabat Zinn’in tanımına göre bilinçli farkındalık, dikkati
cılık Örgütü (ICAO) raporun- anlık durumlara ve yaşantılara odaklayarak, kişinin içe
da ise 70 yıllık bilgi birikimi dönük deneyimlerinin yargısızca izlenmesine dayalı bir
ve teknolojik gelişime rağ- beden ve zihin pratiğidir. Bilişsel farkındalık deneyimlen-
men kazalardaki insan faktö- diği süreçler dışında da stres ve günlük yaşam sürecinde
rü payı biraz daha (%72-80) otomatik tepkilerden uzak, açık bir düşünme alanı yaratır.
yüksektir. Bu araştırmalara Beyinde karar alma mekanizmalarıyla ilgili yarattığı tespit
göre insan faktörü, güven- edilen değişimler, bilinçli dikkat eğitimi ve uygulamaları
li ve aktif havacılık için risk ile otopilota bağlı pilotaj hatalarında azalmanın sağlana-
faktörleri arasında en büyük bilirliğe dair umudu araştırmamızı salık verir.
paya sahiptir. Hazırlayanlar: Psikolog Alev Elmas, Psikolog Esma Öz-
Uçuş personeli, pilotluk süreci boyunca geçtiği testler, al- can. (Havacılık Psikolojisi Sertifika sahibi)
dığı yoğun eğitim ve tecrübeye rağmen, bazen çok temel

1151

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

PİLOT ADAYI SEÇİMİ, KOLAY BİR İŞ Mİ?

Birinci Dünya Savaşının efsane Alman pilotu Baron Manf- şiler (best of the best) seçilmeye çalışılmaktaydı (4). İkinci
red von Richtofen (Red Baron); “Kutu (uçak) çok önemli Dünya Savaşına doğru, zekâyı ve yetenekleri ölçen kâğıt-
değildir; başarıyı onun içine oturtacağınız kişi getirir” de- kalem testleri ve kişilik yapısını değerlendiren psikolojik
mişti (1). Arthur Hailey ise Havaalanı romanında; pilotla- testler önem kazandı. 628 pilot adayının izlendiği bir ça-
rın ‘başka hiç bir iş alanında olmadığı kadar titiz bir seçim lışmada; testlerden ‘iyi pilot olabilir’ kararı alan 212 kişi-
prosedüründen geçmiş kişiler olduğu biçiminde övgülü nin %70’i eğitimlerde de başarılı oldu. Testleri olumsuz
bir tanımlama yapmıştı (2). Büyülü bir yanı olan havacılık bulunan 416 kişiden %83’ünün eğitimlerde de başarısız
zincirinin en uç halkası pilotlardır ve onların seçimine bü- çıkması, pilot seçiminde uygulanan testlerin geçerliliği ve
yük önem atfedilir; başka meslek grupları için geliştirilme- güvenilirliği konusunda büyük ümit verdi (5). (Grafikteki
si düşünülmemiş psikolojik ve bilişsel performans testleri B ve D dilimlerinin genişliği, seçmede kullanılan testlerle
pilot adayları için yapılır... eğitim başarısının paralel gittiğinin, yani yapılan işin doğ-
Pilot seçiminde felsefenin, uçuş ortamına alınacak pilot ruluğunun ölçüsü kabul edilir. A ve C dilimleri False nega-
adaylarının bir gün çok ciddi bir hata veya ihlâl yaparak, tive ve False positive’dir.)
‘kendilerinin ve başka masum insanların yaşamlarını tehli- Türkiye’nin NATO’ya girişinden sonra ARMA kavramı
keye atabileceği’ varsayımıyla başladığını düşünmekteyiz. Türk Silahlı Kuvvetleri sağlık yönergelerine AHUY adıyla
İdeali; bilgi, sezgi ve kararlılığı, yetenek ve becerileri yük- (Askeri Havacılığa Uyum Yeteneği) girmiştir. Türk Hava
sek, psikolojik yapısı dengeli adayların kokpite kabul edil- Kuvvetlerinde pilot adayı seçimleri uzun yıllardır yerleşik
mesidir. Bunun pragmatik sonucu, doğru seçim sürecinin, usuller çerçevesinde yapılmakta, yetenek ölçümünde psi-
belki yıllar sonra bizim de içinde olacağımız bir uçakta komotor test cihazları kullanılmakta ve mülâkatlar uygu-
yaşamımızı kurtarabilme olasılığıdır. lanmaktadır. Ayrıca gereksinim oldukça açılan 2-3 haftalık
Pilot adaylarının seçiminde; uçuşa sevdayla bağlı, yete- kurslardan yetiştirilen uçuş psikologlarından bazıları uçuş
nekli ve sorumluluklarının bilincinde kişiler bulunmaya birliklerinde pilotlara destek vermek üzere atanmakta, ba-
çalışılır. Çünkü ancak böyle sevdalı ve uygun kişilerin, zıları da pilot seçimi sürecinde görev almaktadır.
uzun yıllar sürecek stresli bir işe dayanması; verimli, başa-
rılı ve emniyetli bir meslek yaşamını sürdürmesi mümkün Bugüne geldiğimizde
olabilir. Duygusal denge, uçuşun gidişini doğru okuma, Eskişehir Anadolu Üniversitesinin (bugünkü Teknik Ü.)
isabetli karar verme, stres yönetimi, iletişim ve işbirliği be- Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesine bağlı pilotaj bö-
cerileri, performans ve emniyet açısından çok önemlidir. lümünde adaylara hem kâğıt-kalem, hem psikolojik testler
Ama ne yazık ki, bunları ölçmeye yarayan test ve mülâkat ve hem de mülâkatlar yapılmaktaydı. 2012 yılında ne hik-
yöntemlerinde mükemmeliyete erişilememiştir ve yanılgı metse bunlar kaldırıldı. Üniversite sınavından aldığı pu-
payı az değildir (3). anlar yetiyorsa, pilotaj bölümünü tercih eden her gencin
4 yıllık bir eğitim sonunda pilot olabileceği varsayılmaya
Pilot seçiminin tarihçesi başlandı. YÖK, üniversitelerin müzik, tiyatro, resim, hey-
Birinci Dünya Savaşın- kel, beden eğitimi, aşçılık ve hava trafik gibi bölümlerine
dan önce İtalyanlar ve girecek öğrencilere yetenek testleri ve mülâkatlar uygula-
Fransızlar pilot adayla- maya devam ediyor; ama pilotaj bölümlerinde bu yapılmı-
rında reaksiyon zamanı, yor. Bunun mantıklı bir nedeni olmamasına karşın 6 yıldır
dikkat, denge, kas koor- sürmesi üzücüdür…
dinasyonu ve duygusal Yakın zamana kadar THY’de Alman psikologlar tarafından
tepki gibi ölçümler yap- yapılmakta olan bir değerlendirme usulü (DLR-2 olarak bi-
mışlardır. İngiliz Hava linen CRM mülâkatı), bizim de dahil olduğumuz kişiler
Kuvvetleri (RAF) ise 5
becerinin değerlendiril-
mesini anlamlı bulmak-
taydı: Dikkat, düşünce
hızı, psikomotor beceri,
sonuç çıkarma ve üç bo-

yutlu uzaysal algı (1). ABD’de 1920’li yıllardan itibaren
askeri havacılığa uygun kişilerin bulunması için yapılan
çalışmalar, 1930’da ARMA (Adaptability Rating for Mili-
tary Aviation) başlığı altında sistematize edildi.

ARMA kapsamında psikomotor testlerden başka; kişilik ve
motivasyon değerlendirmesi, yani mülâkat da vardı. Tüm
fizik muayeneleri, performans ölçümlerini ve psikolojik
testleri içeren bu değerlendirme sonunda, uçuş streslerine
dayanıklılık ve psikolojik uygunluk bakımından en iyi ki-

1152

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

tarafından eleştirilmişti. Alman psikologlar ile genç Türk adayların dar zaman periyodlarında değerlendirilmesi
pilot adaylarının (iki tarafın da ikinci dilleri olan İngilizce- kolay değildir (7). Diğer taraftan, bazı bireylerin topluluk
de) iyi anlaşamayacakları, özellikle de psikolojik ağırlıklı önünde performans gösterirken davranışlarının değişti-
bir görüşmenin verimli olamayacağını iddia etmekteydik. ği de bilinir. Yani mülâkat sürecindeki aday daha tutuk,
Sonradan geliştirilmesi mümkün olan dil becerisindeki ek- telâşlı veya yavaş kalabilir, yanlışlar yapabilir. Ya da tersi-
sikleri yüzünden pırıl pırıl gençler, kendilerini doğru ifade ne, olumlu imaj yaratmak için kendisini olduğundan daha
edemedikleri için, ayrıca kültür farkı yüzünden elenmek- iyi gösterme (Hawthorne etkisi) çabasına girebilir (3).
teydi… 1 yıldan uzun süredir bundan kurtulduk; bu iyi
oldu. Artık CRM görüşmeleri bir üniversitemizin Türk psi- Yapılması gereken
kologları eliyle yapılmaya başlandı… Ama bu kez, acaba Seçim sürecinde her
bu ekibin Almanlar kadar konuya vakıf olup olmadıkları- aday büyük bir soru işa-
nı, yapılan değerlendirmenin yeterli olup olmadığını sor- reti olarak kabul edilir.
gulamaya başladık. Bu psikolog arkadaşlar Türk kültürüne Adayın özgeçmişi, uçuş
aşinaydılar ama havacılık kültürüne ve psikolojisine de ortamına girme neden-
aşina mıydılar? Konuyla ilgili eğitim almışlar mıydı? Pilot leri, havacılık risklerini
olacak gençleri seçme deneyimleri var mıydı? Gelen gide- nasıl algıladığı; ne söy-
ni aratacak mıydı?... lediği-nasıl söylediği-
Benim bu süreçte elenen genç pilot adaylarından bazı- neleri söylemediği; beden dili, mimik ve jestleri, mikro
ları ile görüşmelerim oldu. Hava Kuvvetleri ve Anadolu ifadeleri, davranış bozuklukları, fikir akışı ve içeriği gibi
Üniversitesindeki pilot adayı seçimi deneyimlerim ve aka- konular gözlemlerle ve açık uçlu sorularla değerlendirilir
demik bilgilerim ışığında kanaatim, çoğunun (bilgi, mo- (8). Anlama ve anlatma becerileri, entelektüel ve duygusal
tivasyon, kişilik yönünden) gayet iyi pilot olabilecekleri zekâları, heyecanlarını kontrol edebilmeleri, vs. izlenir.
idi. Bence ‘jilet gibi’ gençlerdi. Müphem geribildirimlerle Uçuş motivasyonları ve psikopatolojileri aşağıdaki ilkeler
elenmelerini kayıp olarak gördüm ve çok üzüldüm… çerçevesinde değerlendirilir:
Bir mülâkat komisyonunun üyeleri, karşılarındaki genç in-
sanları mesleğe kabul ederken de, elerken de büyük vic-
dani sorumluluk duymalıdırlar. Elenen adayların bir kısmı
pilotaja ‘gerçekten uygun olmayabilir’ ve belirgin psiko-
patolojileri bulunabilir; bir kısmı ise yaşamını havacılığa
adamış, geleceğini oralarda hayal eden yetenekli pilot
adayları olabilir... Doğru adamları seçmek, yanlış adam-
ları ayıklamak… İşte bütün mesele bu! Bunun bir yöntemi
ve felsefesi vardır…

Pilot seçimi çalışmalarının pratiği - Psikolojik seçim, adayın uçmaya engel veya zorluk
Profesyonel pilot adaylarının en az 20 yıllık bir meslek ya- çıkarıcı nitelikteki ruhsal süreçlerini; psikiyatrik değer-
şamları olacağı; bu uzun süreçte uçuşun fiziksel ve psiko- lendirme ise, duygusal streslere dayanıklılığı, zorluklar
lojik streslerine katlanacak düzeyde dayanıklılık ve karar- karşısında ruhsal hastalık oluşma riskini ve varsa bunların
lılık gösterip gösteremeyecekleri; ayrıca motivasyonlarının ipuçlarını araştırmaya yönelik çalışmalardır. Yani komis-
nörotik veya patolojik olup olmadığı, yüz yüze konuşula- yonda uçuş psikolojisi eğitimi almış ‘klinik psikologların’
rak değerlendirilmeye çalışılır (6). bulunması gerekir.
- Psikolojik bozuklukların sadece akıl hastalarında bu-
Bir adayın gelecekteki pilotaj başarısını bugünkü beceri- lunduğu gibi yanlış bir bilgi vardır. ‘Normal’ sayılan in-
başarı ölçümlerine ve psikolojik değerlendirme sonuçları- sanlarda psikolojik bozukluklar yok değil, maskelenmiş
na bakarak tahmin etmek kolay bir iş değildir. Havacılığa nitelikte bulunabilir. Bilgili ve deneyimli uzmanlardan
uyum yeteneğini tam olarak ortaya koyacak yapılandı- beklenen, maskeleri kaldırmalarıdır.
rılmış spesifik testlerin olmayışı yüzünden, eksper kişiler - Tespit edilen bazı psikolojik bulgular, örneğin bir öğ-
tarafından kişiye özel değerlendirme yapmak yolu öneril- retmen, hukukçu veya din adamı için uygun olmayabilir
miştir. Zorluk buradadır; semptomlarını gizleme ve kendi- (wrong stuff); ama bunlar bir pilot adayında olması istenen
lerini iyi gösterme çabaları içindeki (Reverse malingering) kişilik özellikleri (right stuff) kategorisinde olabilir. Bu gö-
recelilikleri, pilot kişiliğini tanıyan deneyimli kişiler ayır-
dedebilir.
- Mülâkat yapan uzman kişilerin (psikiyatrist, klinik psi-
kolog, uçuş doktoru, öğretmen pilot) içgörülü, önsezili,
transferans ve kontr-transferanslarını fark eden, ‘omnipo-
tent’ (kâdir-i mutlak) davranmayan; grandiöz keyfilik gibi
tutumlardan kaçınan kişiler olmalıdır.

1153

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

- Deneyimli psikiyatrist ve psikologların bile, aday ile Âfaki değerlendirmeler
verbal-nonverbal iletişimi sırasında gelişen mikro ifadele- Birinci Dünya Savaşı yıllarında askeri pilotlarla mülâkat
rin etkisine kapılması olasıdır. Adaylarla iletişim sırasında yapan bir komisyon üyesi, 24 yaşında bile karşı cinsle iliş-
empati kurulması olağan, sempati ve antipatilerin işe ka- kisi olmayan (bâkir) gençlerin iyi pilot olamayacaklarını
rıştırılması yanlıştır. Görüşmeciler, kendilerindeki duygu- iddia etmekte idi… Bir başkası, düzenli ve titiz olmanın,
sal süreçlerin kararlarını etkileyecek düşüncelere dönüş- pul koleksiyonculuğu benzeri hobilerle uğraşmanın; bir
mekte olduğunu fark edebilmeli, diğer kurul üyelerinin diğeri de solaklığın iyi pilotluk için yanlış özellikler oldu-
görüşlerini dinlemelidir. ğu kanaatindeydiler. Şüphesiz böylesine sübjektif ve bi-
- Pilot adayına çocuk gibi küçümseyici, alaycı ve hük- limsel dayanağı olmayan kriterlerin geçerliliği yoktur (9).
medici (Parent-Child transaction) değil, saygın bir eriş- Osmanlıcada “Kerameti kendinden menkul” deyiminin
kin gibi (Adult-Adult transaction) davranılması gerekir işaret ettiği gerçek; kişisel gözlem ve kanaatlerini çok de-
(5,9,10). ğerli sanıp, bu saçma kriterleri referans alarak, aklınca bo-
- Çocukluğundan beri hayâl ettiği bir mesleğe girişinin zuk yumurtaları ayıklama gayretkeşliğidir. Bu kişiler, doğ-
yanlış yorum ve kararlarla engellenmesinin o genç için na- ru seçim yaptıklarını sanırken çift sarılı yumurtaları heba
sıl bir yıkım olacağı akılda tutulmalıdır. ‘Pilot olmak için ettiklerinin farkında değillerdir...
yaratılmış’ yetenekli insanların hissî nedenlerle sistemden
uzaklaştırılmaları çok yazık ve günahtır!… Dr. Muzaffer Çetingüç

Havacılıkta psikolog ve psikiyatristlerin yeterliliği Kaynaklar:
Bazı pilotlar ve pilot adayları, kendilerini kibirli biçimde 1. Carretta TR, Ree MJ. Pilot selection methods. In: Tsang
değerlendirip uçuştan ayırma gibi büyük kararlar veren PS, Vidulich MA. (Eds). Principles and Practice of Aviati-
psikolog ve psikiyatristlere karşı güvensizlik hisseder. Ha- on Psychology. Lawrance Erlbaum Assoc, Inc. New Jersey,
vacılığı bilmediklerine, psikolojik terminolojiyi silah gibi 2003. pp. 357-96.
kullanıp haksızlık ettiklerine inanırlar (11). Hakkaniyet 2. Hailey A. Havaalanı. Çeviri: Aydil Balta. 3. Baskı, E Ya-
adına şunu söylemeliyiz ki, üniversitelerdeki formel psiko- yınları 1972, İstanbul. s. 73.
loji eğitiminde klinik psikoloji yoktur (yüksek lisans eğiti- 3. Martinussen M, Hunter DR. Aviation Psychology and
miyle kazanılır). Havacılık psikolojisi öğretimi de verilmez Human Factors. CRC Press, USA, 2010. pp. 30, 83, 87-88,
(isteyenlerce sonradan edinilir). Yani, havacılık ortamında 125-33.
rol verilen bazı psikolog ve psikiyatristlerin yeterliliği tar- 4. Stoutt GR. Pilots’ personality profile: in search of the
tışmaya açıktır. ‘Right Stuff’ The Federal Air Surgeon's Medical Bulletin,
Havacılık psikolojisi kitapları yazarı Prof. Robert Bor, Winter 2001 (Revised Jan.24, 2002).
İngiltere’de bir mahkemede havayolu şirketi psikoloğu ile 5. Tatana MO, Mathew MC, Kennedy CH. A history of
avukat arasında geçen diyaloğu aktarırken, problemin ora- aeromedical psychology. In: Kennedy CH, Kay GG. (Eds).
larda da pek farklı olmadığını sergilemiştir: Aeromedical Psychology. Ashgate Pub Ltd. England, 2013.
- Avukat: Lütfen mahkemeye profesyonel olarak yaptığınız pp. 1-12.
işi açıklar mısınız? 6. Jones DR. Psychiatric considerations in military aeros-
- Psikolog: (x) üniversitesinden alınmış psikoloji doktorası pace medicine. Aviat Space Environ Med. 2001;72: 129-
sahibiyim. 35.
- Avukat: Havayolu pilotlarının ruhsal durum muayene- 7. Jones DR. Aerospace Psychiatry. In: DeHart RL, Davis
siyle ilgili deneyimleriniz olup olmadığını söyler misiniz? JR (Eds) Fundamentals of Aerospace Medicine. Lippincott
- Psikolog: (xx) havayolu şirketinde görev yaptığım sürece Williams&Wilkins. Philadelphia, USA. 2002. pp. 403-19.
pilot seçiminde ve ikinci pilotların kaptanlığa yükselme 8. Jones DR, Marsh RW, Patterson JC, et al. Aviation Ne-
değerlendirmelerinde görev yaptım. Şimdiye kadar en az uropsychiatry. US. Air Force School of Aerospace Medici-
15 tane de rapor hazırladım… ne. Brooks AFB. TX. USA, June 2000. pp. 8-9.
- Avukat: Yani işyeri psikoloğu olduğunuz, klinik psikolog Lippincott Williams&Wilkins. Philadelphia, USA. 2002.
olmadığınız, testler kullanarak klinik tanı ve değerlendir- pp. 403-19.
me yapmadığınız anlaşılıyor, öyle değil mi? 9. Cox BD, Schmidt LL, Slack KJ, Foster TC. Assessment
- Psikolog: Yaptığım işte deneyim kazandım ama… şey… and selection of military aviation and astronauts. In: Ken-
ummm… (11) nedy CH, Kay GG. (Eds). Aeromedical Psychology. Ashga-
Bu olguda, havayolu şirketi psikoloğu bir pilotu uçuştan te Pub Ltd. England, 2013. pp. 17-36.
ayırmak üzere rapor hazırlamış, pilot da avukatı aracılı- 10. Bond NA, Bryan GL, Rigney JW, Warren ND. Aviation
ğıyla mahkemeye başvurarak rapora itiraz etmiştir. Avu- Psychology. University of Southern California. 1968.
katın ortaya çıkardığı gerçek, psikoloğun pilotları klinik 11. Bor R. Psychological assessment and reporting of crew
olarak değerlendirme ve özel testler uygulama yeterliliği mental health. In: Bor R, Hubbard T. (Eds). Aviation Mental
olmadan görev yaptığıdır. Mahkeme, pilotun uçuştan ayı- Health: Psychological Implications for Air Transportation.
rılmasını onaylamış, ama şirkete de, konusunda uzman Ashgate Pub. USA. 2006. pp. 1, 5, 145-48.
olmayan psikologla iş yaptığı için tazminat ödeme cezası
vermiştir…

1154

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

UÇUŞ KAZALARI

Edremit’de ilaçlama uçağı düştü, pilot kurtuldu sabıkalı yoksa şirketin ve pilotların mı hatalı olduğu, uçağın
günah keçisi olarak mı kullanıldığı konuları tartışmaya açık-
tır. Kaza mahallinden Ankara’ya getirilen uçak enkazında
ekipler tarafından teknik inceleme yapılmaktadır. Bir ince-
lemenin de ölen ve sağ kalan şirket pilotlarının psikolojileri
üzerinde yapılması gerektiği kanısındayız.

Balıkesir'in Edremit ilçesinde zeytin ilaçlaması yapan tek Aydın’da THY eğitim uçağı kazası
kişilik uçak, motor arızası sonrası zeytinlik araziye düştü.
8 Ekim 2018 günü saat 09.40 sıralarında Edremit'in Dere- 19 Kasım 2018
li Mahallesi Kozyatağı mevkiinde meydana gelen olayda, günü sabahı THY
önce elektrik tellerine takılıp daha sonra düşen uçağın pilo- Çıldır Uçuş Oku-
tu Rıfat Kamil Koçman yara almadan kurtuldu. luna ait TC-JZC
tescilli tek mo-
Manavgat’ta Cessna kazası torlu Cessna 172
tipi eğitim uça-
30 Ekim 2018 günü Antalya’nın Manavgat ilçesi Ulualan ğı, havalandık-
mevkiinde eğitim uçağı düştü. Yıldız Air firmasına ait TC- tan kısa bir süre
KIM kuyruk tescilli Cessna 150 uçağı düştü. Pilot Serkan sonra Denizli'nin
Dilci ve yardımcısı Deniz Adalı yaşamlarını kaybetti. Babadağ ilçesi ci-
Bu şirkete ait aynı uçağın 5 Ekim 2017 günü Çorlu’da ve varında radardan
28 Eylül 2018 günü de Manisa Kula’da tarlaya acil iniş kayboldu. Arama
yaptığı; 30 Temmuz 2018’de ise başka bir pilot (Alparslan kurtarma çalış-
Gökhan Mızrak) yönetiminde Alaçatı’da çok alçak uçuşta maları yoğun sis
bir kameramanın arabasının camını kırdığı öğrenildi. Air- nedeniyle güçlük-
porthaber sitesi yazarı Murat Herdem, bu olay vesilesiyle le yapıldı. AFAD,
yazdığı “Ukalâ, sorumsuz, kendini bilmez bir pilot” baş- UMKE, DAK ve
lıklı yazısında; ticari pilot lisansı bile olmayan Mızrak’ın jandarma ekipleri karadan, helikopterle de havadan ça-
Ankara, Yenişehir, Çorlu ve Sivrihisar’daki havaalanlarında lışma başlattı. 20 Kasım sabah saatlerinde Denizli Merke-
yaptığı uçuşlarda sayısız disiplinsizliklerinin olduğunu be- zefendi ilçesi Başkarcı Dağı’nda (Babadağ) sarp kayalık-
lirtmiş ve SHGM tarafından hemen uçuştan men edilme- larda Ayçukuru mevkiinde öğretmen pilot Hamdi Yılmaz
sini istemişti. (http://www.airporthaber.com/kose-yazilari/ ve öğrencisi Merve Altun'un cesetlerine ulaşıldı. Hamdi
ukala-sorumsuz-kendini-bilmez-bir-pilot.html) Uçağın mı Yılmaz'ın, Hava Kuvvetlerinden ayrıldığı, 5 yıl Samsun 19
Mayıs Üniv. Havacılık ve Uzay Teknolojileri Uygulama
ve Araştırma Merkezi (UZAYTEM) bünyesinde uçuş eğiti-
mi verdiği, 8 ay önce Çıldır Havalimanı'ndaki THY Uçuş
Akademisinde görev yapmaya başladığı, oğlunun THY’de
pilot olduğu öğrenildi. Merve Altun (28) Ege Üniversitesi
Makine Mühendisliği mezunu idi ve 2 yıldır uçuş eğitimi
almaktaydı. Bir ağabeyi (Bülent) de pilottu…

1155

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

UÇUŞ KAZALARI

İngiltere’de helikopter kazası, ABD’de Cessna düştü, 3 ölü
5 kişi yaşamını yitirdi
30 Kasım 2018 günü Indiana eyaleti Memphis kenti yakın-
larında ormanlık alana Cessna Citation C525 özel jeti düştü;
aralarında Louisville City futbol takımının kurucusu Wayne
Estopinal’in de bulunduğu 3 kişi yaşamını yitirdi.

Premier Lig takımlarından Leicester City'nin sahibi Tayland’lı ABD’de Cessna paraşütle çarpıştı
işadamı 5 milyar sterlinlik malvarlığı olan Vichai Srivadd-
hanaprabha (60) ve beraberindeki 4 kişi yaşamını yitirdi. 27 South Lakeland Havaalanında
Ekim 2018 günü 1-1 biten Leicester City - West Ham United kalkış yapmaktaki Cessna 170B
maçından sonra başkan ve beraberindekileri alıp havalanan tipi uçak, inişe geçmiş olan bir
helikopter, King Power Stadyumu'nda seyircilerin üstüne düş- paraşütle çarpıştı. Pilot Sharon
memek için manevralar yaparak kulübün otoparkına düştü, Trembley idaresindeki uçağın
yangın çıktı. sağ kanadı o esnada inişte olan
John Frost’un paraşütün iplerine çarptı. Paraşüt ipleri uçağın
kanadına dolanırken paraşütçü şiddetle savruldu, kontrolden
çıkan uçak ise burun üstü düştü. Yapılan müdahaleyle pilot
ve paraşütçü hastaneye kaldırıldı. Her ikisinin de hafif yaralı
olarak olayı atlattıkları bildirildi.

Rusya’da helikopter kazası-1 ABD'de Cessna tipi eğitim uçağı düştü

Nenets Özerk Okrugu (Nenetsya, Arhangelsk Oblastı’nda) 23 Şubat 2019 günü Mas-
Naryan-Mar’da Pijma Havaalanından kalkışa hazırlanan UTa- sachusetts eyaleti Mansfield
ir Aviation’a ait Mi-26 tipi helikopter, kalkış sırasında buzlu Havaalanı yakınında boş
hava koşulları nedeniyle sert bir vuruş yaptı. Yere çarpma son- araziye düşen Cessna 172S
rası 5 kişi yaralandı, pilot hayatını kaybetti. Skyhawk SP tipi uçakta bulu-
nan 2 kişinin yaşamını yitir-
Rusya’da helikopter kazası-2 diği bildirildi.

30 Aralık 2018 günü Rusya'ya bağlı Buryatiya Cumhuriyeti’nin ABD'de kargo uçağı kazası
başkenti Ulan-Ude’nin Yukarı Berezovka bölgesinde Agusta-
Westland AQ119 Koala tipi özel bir helikopter kötü hava ko- 23 Şubat 2019 günü Bo-
şulları nedeniyle düştü. Olayda 4 kişi hayatını kaybetti. eing 767 tipi bir kargo
uçağı, Teksas eyaletinin
Rusya’da askeri uçak düştü güneydoğusunda Anahu-
ac yakınlarında Trinity
Rusya Savunma Bakanlığı, Topolev Tu-22M tipi uzun menzilli Körfezi'ne düştü. FAA
süpersonik konvansiyonel bombardıman uçağının Rusya'nın uçakta 3 kişinin bulun-
Murmansk bölgesine iniş yaptığı sırada düştüğünü (21 Ocak duğunu, yerel polis ise
2019), 2 pilotun yaşamını yitirdiğini duyurdu. bu 3 kişinin (kaptan pilot
Ricky Blakely, pilot Sean Archuleta ve ikinci pilot Conrad Ju-
Meksika'da helikopter kazasında les Aska) hayatını kaybettiğini açıkladı. Uçağın Atlas Air’e ait
vali ve senatör eşi öldü olduğu kaydedildi.

Ülkenin merkez eyaleti ABD’de küçük uçak bir evin bahçesine düştü
Puebla’da havalimanının
yaklaşık 5,5 kilometre kuze- 21 Ocak 2019 günü
yinde meydana gelen kaza- Ohio, Wayne County’de
da Agusta A109S Grand tipi meydana gelen kazada
helikopter bir mısır tarlasına Douglas DC3C-66 Tur-
düştü. Kaza sonrası alevler içinde kalan helikopterde bulunan bo tipi küçük uçak App-
Vali Martha Erika Alonso, eşi senatör Rafael Moreno Valle, he- le Creek'teki Stoltzfus
likopterin iki pilotu ve bir diğer yolcu hayatını kaybetti. Havaalanı yakınında bir
evin bahçesine düştü.
Ermenistan’da Su-25 dağa çarptı, 2 pilot öldü Kazada hayatlarını kay-
beden 2 kişinin bölge sakinlerinden olduğu açıklandı. Uçak
Ermenistan Ordusu’ndan yapılan açıklamada 2 koltukla Su-25 düşerken elektrik hatlarını indirince bölgede elektrikler kesildi.
tipi savaş uçağının eğitim uçuşu sırasında dağa çarptığı bildi- Yerde bulunanlar zarar görmedi.
rildi. Uçakta bulunan iki pilot yaşamını yitirdi.

1156

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

UÇUŞ KAZALARI

ABD’de küçük uçak evin üstüne düştü, pilot ve İran'da askeri kargo uçağı düştü, 15 kişi öldü
evdeki 4 kişi öldü
Kırgızistan'ın başkenti Bişkek'ten havalanan Boeing 707 tipi
3 Şubat 2019 bir kargo uçağı, Kerec’deki Peyam Havalimanına gidecekken,
günü Güney acilen Tahran'a bağlı Sefadeşt kırsalında Feth Havaalimanı'na
California'nın inmek için alçalmaya geçtiği sırada düştü. Havaalanını çevrele-
Orange Co- yen duvarlara çarpan uçak bazı binalara da zarar verdi ve yan-
unty emniyet gın çıktı. Uçağın İran halkına yardım amacıyla Kırgızistan’dan
yetkilisi Cory gönderilen etleri taşıdığı öğrenildi. Uçakta 16 kişi olduğu, ağır
Martino, sade- yaralı kurtulan pilot dışındaki 15 kişinin öldüğü, uçağın İran
ce pilotun bu- Hava Kuvvetlerinin sahibi olduğu Saha Hava Yolları'na ait ol-
lunduğu Cessna 414 tipi küçük uçağın Yorba Linda kentinde duğu öğrenildi.
bir evin üzerine düşmesi nedeniyle pilotun ve evdeki 4 kişinin
yaşamını yitirdiğini ve 2 kişinin yaralandığını açıkladı. İran’da sivil eğitim uçağı kazası, 2 ölü

İspanya’da Cessna benzin istasyonuna düştü 15 Şubat 2019
günü Rezevi Ho-
Cessna F177RG Cardinal RG rasan eyaletinde
tipi uçak, Barselona’da Saba- Kaşmer ilçesi ya-
dell Havaalanı yakınlarında kınlarındaki Ba-
bir benzin istasyonunun ça- hariye bölgesinde
tısına düştü. Kazada uçakta sabah saatlerinde
bulunan 2 kişi de hayatını sivil eğitim uçağının düşmesi sonucu öğretmen pilot ile öğren-
kaybetti. cisi yaşamlarını yitirdi.

Afganistan’da Amerikan C-130’u düştü İran’da ambulans helikopter kazası, 5 ölü

3 Ekim 2018 günü ABD askerlerini taşıyan C-130J Super Her- Ülkenin güneybatısında
cules tipi uçağın Afganistan’da düştüğü ve en az 11 kişinin bulunan Chaharmahal ve
öldüğü bildirildi. Bakhtiari eyaletinde am-
bulans helikopter düştü.
Pasifik Okyanusunda yakıt ikmali sırasında çarpışma Tıp Fakültesine bağlı am-
bulans helikopterin Kiar
5 Aralık 2018 günü ABD De- ilçesi yakınlarına görev
niz Kuvvetleri’ne ait KC-130 uçuşu sırasında önce bir
tanker uçağıyla yakıt ikmali elektrik direğine çarptığı
yapan bir F / A-18 avcı uçağı sonra alevler içinde kalarak düştüğü bildirildi. Helikopterdeki
Japonya yakınında havada 3 mürettebat ve 2 sağlık görevlisi öldü. Bazı kaynaklar, heli-
çarpıştı. Çarpışma sonrası kopterin hamile bir kadına yardım için havalanmış olduğunu
her 2 uçak da denize düştü. Tanker uçağında 5, F/A-18’de ise ileri sürdü.
2 mürettebatın bulunduğu bildirilirken, Japon Deniz Kuvvetle-
ri ekibinin 2 kişiyi kurtardığı bildirildi.

Sudan'da helikopter kazası

9 Aralık 2018 günü ülkenin doğusunda bulunan al-Qadarif
bölgesinde düşen helikopterde, Tarım Bakanı ve 5 hükümet
yetkilisi yaşamını yitirdi.

Paris'de Cirrus kazası Ünlü futbolcu Sala’yı taşıyan uçak
Manş Denizine düştü
10 Aralık 2018 günü Lognes-Émerainville’den Villefranche-sur-
Saône‘a gidecek olan Aero-club’e ait Cirrus SR22 tipi özel uçak 20 Ocak 2019 günü İngiltere Premier Ligi takımlarından Cardiff
yerel saat ile 11.30’da ormana düştü. Motorda teknik sorun yaşa- City'ye (Fransa’nın Nantes klübünden 17 milyon Euro bedelle)
dığı tahmin ediliyor. Uçakta bulunan 3 kişinin cesedine ulaşıldı. transfer olan 1990 doğumlu Arjantinli golcü Emiliano Sala'yı ta-
şıyan Piper Malibu tipi uçak, Manş Denizi'ndeki Channel Adala-
Avustralya’da küçük uçak kazasında ölen olmadı rı üzerinde kayboldu. Sala'nın bindiği uçağın pilotu olan David
Ibbotson, Sala'yı daha önce Galler'den Fransa'ya uçurmuştu.
2019 Ocak ayının ilk haftasında Melbourne kentindeki Toora- Ibbotson'un dönüş yolculuğu öncesinde Facebook'tan bir arkada-
din havalimanı yakınlarında düşen küçük uçaktaki 5 kişi sağ şına "Aletli iniş sistemi (ILS) konusunda biraz paslanmışım" mesajı
kurtuldu. Kazazedelerin iyi durumda olduğu açıklandı. attığı tespit edildi. Pilotun ticari lisansı olmadığı, sadece turistik
uçuş izni olduğu da iddia edildi. Pilotun renk körlüğü nedeniyle

1157

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

UÇUŞ KAZALARI

YER KAZALARI

gece uçmasına kısıt konduğu; kalkış gecikmesi yüzünden bu uçu- Uçak pistte insan ezdi
şun gece yapılmasının kazanın sebep faktörlerinden olabileceği
söylendi. 17 Kasım 2018 günü Moskova’dan Atina’ya havalanmaya
Sala'nın eski sevgilisi Victoria's Secret modeli Berenice Schkair hazırlanan Boeing-737 yolcu uçağı Şeremetyevo havalima-
ise bunun bir kaza olmadığını öne sürdü ve "Futbol mafyası araştı- nı pistinde bir engebeyle karşılaştığını ve üzerinden geç-
rılsın" dedi. 14 gün süren aramalardan sonra uçağın enkazı Manş tiğini kuleye bildirdi. Havalimanı görevlileri piste uzanan
Denizinin dibinde bulundu. yolu incelediklerinde uçağın bin insanı ezdiğini tespit etti.
Tekerler altında ezilen kişinin havalimanı personeli olma-
İtalya'da helikopterle uçak çarpıştı 5 ölü dığı, 25 yaşındaki Ermenistan vatandaşı Epremov A.G. (25)
olduğu belirlendi. Ermenistanlı genç, bir gün önce İspanya
25 Ocak 2019 günü ülkenin kuzeyinde Valle de Aosta böl- başkenti Madrid’den (ülkede yasadışı bulunma gerekçe-
gesinde Alp dağlarından Rutor'un üzerinde, bir helikopterin siyle) sınır dışı edilerek Moskova üzerinden Ermenistan’a
uçağa çarpması sonucu 7 kişi öldü. Yerel basın, turistik geziler (Erivan’a) gönderilmişti. Ancak Madrid-Moskova uçağında
düzenlenen Jodel D.140E model küçük bir uçak ile AS350 he- taşkınlık yaptığı için Şeremetyevo havalimanına inişten he-
likopterin havada çarpıştığını yazdı. men sonra polise teslim edildiği anlaşıldı. Ama sonrasında
Atina uçağının tekerleri altında ezilecek sürecin nasıl geliş-
tiği henüz bilinmemekte (İniş takımları boşluğuna gizlen-
miş olabileceği olasılığı?)...

Hindistan’da akrobasi uçakları havada çarpıştı Rusya’da uçağın yolcu merdiveni kırıldı,
yere düşen yolcular yaralandı
19 Şubat 2019 günü Hindistan Hava Kuvvetleri gösteri timi
Surya Kiran’a ait iki uçak 20-24 Şubat tarihinde düzenlenecek
‘Aero India Show 2019’ hazırlıkları sırasında havada çarpışa-
rak düştü. Bengaluru eyaletinde Yelahanka Hava Üssü'nden
kalkan uçakların havada çarpışmasından sonra atlayarak kur-
tulan ve hastaneye kaldırılan 3 pilottan birinin hayatını kay-
bettiği belirtildi.

Kolombiya’da uçak düştü, 14 ölü

9 Mart 2019 günü Kolombiya'da, San Carlos de Guaroa ve 12 Şubat 2019 günü Batı Sibirya'da (Altay’ın başkenti)
San Martín yakınlarında Laser Havayoluna ait Douglas DC-3 Barnaul'dan Moskova'ya hareket etmek için hazırlanan
tipi uçak düştü. Uçakta bulunan 14 kişinin tamamının hayatını Ural Havayollarının uçağına yolcu alımı yapıldığı sırada
kaybettiği bildirildi. (sabah saat 07’de) merdivenin kırılması sonucu 6 kişi aşağı
düştü. 4 kişi yaralı olarak hastaneye kaldırıldı. Ön araştır-
malara göre kazanın, otomatik yolcu merdiveninin kırık ya-
pısından kaynaklandığı ileri sürüldü.

1158

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

OLMAMIŞ KAZALAR Kolombiya’da pistten çıkan uçakta
yaralanan olmadı
(Near Miss)
17 Kasım 2018
İki uçak pistte çarpışacaktı günü SARPA
Havayolları’nın
13 Kasım 2018 BAe Jetstream 32
günü Çin’de fela- (HK-4394) uça-
ketle sonuçlana- ğı, Bahia Solano
bilecek bir kaza Havalimanı’na
son anda önlen- iniş sonrası pist-
di. Shanghai Pu- ten çıktı. Me-
dong Uluslararası dellin kentinden
Havalimanı’nda kalkan uçağın
Delta Havayolları’nın A350 tipi uçağı havalanmak üzere yük- toprak zemine
sek hıza ulaştığında pilotlar son anda Japon Havayolları’nın çıktığı ve hasar gördüğü, ama herhangi bir yaralanma olma-
B787 Dreamliner uçağının pist sonunda olduğunu fark etti. dığı bildirildi.
Delta pilotları sert fren yaparak kalkıştan vazgeçti (near collisi-
on, aborted take off). DL582 sefer sayılı Airbus A350 tipi uçak Uçak kuş sürüsüne
Şanghay’dan Detroit’e gitmeye hazırlanıyordu. Piste gelen it- girdi
faiye ekipleri sert frenden ısınan iniş takımlarını soğutma ça-
lışması yaptı. Delta uçağının lastikleri daha sonra değiştirildi. 9 Aralık 2018 günü
Tanzanya’da Precision Air’e
Kanada’da ön iniş takımları açılmayan uçak ait ATR 72-500 uçağı Mwan-
za Havalimanı’na inişte kuş
sürüsüne girdi. Olayda uçağın
burnu ve motorları hasar gör-
dü; yolculardan ve uçuş ekip-
lerinden yaralanan olmadı.

Wabush Havalimanından kalkan PAL Havayolları'na ait 1922 Meksika'da uçağa drone çarptı
sefer sayılı DHC-8-300 uçağının pilotları, Deer Lake Havali-
manına iniş hazırlığındayken ön iniş takımının açılmadığı fark Meksika’nın ulusal ve bayrak taşıyıcı havayolu Aeromexico
edildi. Hava trafik kontrolörleri, olumsuz hava koşulları ne- B737-800 tipi uçak, Tijuana General Abelardo L. Rodríguez
deniyle uçağın durumunu gözlemleyemediklerinden pilotlar, Uluslararası Havalimanı’na yaklaşırken bir dronun çarptığını
Stephenville Havalimanına acil iniş bildirdi. İçinde 47 yolcu iddia etti. Uçak Guadalajara’dan geliyordu. Raporlara göre,
ve 4 mürettebatın bulunduğu uçak 27 numaralı piste indi. 500 olaydan sonra uçuş ekibi ‘çok güçlü bir darbe’ duyduklarını
metre sürüklenerek duran uçakta yolculardan ve mürettebat- rapor ederek kontrol kulesinden yardım istedi.
tan yaralanan olmadı.
Kokpit camı çatladı

Yıldırım çarpan uçak yakıt boşalttı 10 Aralık 2019 günü yerel saatle 14.30’da Muskat’tan kalkış
yapan WY-105 sefer sayılı Boeing 787-8 Dreamliner tipi uçak
Türk Hava Yolları’nın (Rüya uçağı), Türkiye hava sahasında seyir halindeyken kokpit
TK-772 sefer sayılı camı çatladı. Bunun üzerine uçağın pilotları alçaldı ve zorunlu
yolcu uçağı 15 Ka- iniş kararı aldılar. Saat 19.30 sıralarında Atatürk Havalimanı’na
sım 2018 akşamı inen uçağın yolcuları otellere yerleştirildi.
Kuveyt seferini yap-
mak üzere Atatürk
Havalimanı‘ndan ha-
valandı. Olumsuz hava
koşulları nedeniyle havalandıktan kısa bir süre sonra yıldırım
isabet eden uçağın kaptan pilotu AHL Hava Trafik Kontrol Ku-
lesi ile irtibata geçerek geri dönüş izni istedi. Bursa üzerinde
havada tur atarak yakıt boşalttıktan sonra saat 00.25’te Atatürk
Havalimanı’na inişini sorunsuz bir şekilde gerçekleştirdi.

1159

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

HABERLER

2018 yılı havacılık muayenesi rakamları Uçağa lazer tutan kişi yakalandı

Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü ta- 7 Kasım 2018 günü Haliç Kongre Merkezi'ndeki bir prog-
rafından yetkilendirilen Havacılık Tıp ram için denetleme uçuşu yapan İstanbul Emniyet Müdür-
Merkezlerinde 2017 yılının Aralık ayın- lüğü polis helikopterine bir binadan lazer tutuldu. Lazer ışı-
dan bugüne kadar 44 bin 363 havacı- ğının görüşünden kurtulan pilot, durumu yerdeki ekiplere
lık muayenesi gerçekleştirildi. Ankara, bildirdi ve polis ekipleri harekete geçti.
İstanbul, İzmir, Antalya, Eskişehir ve Beyoğlu İstiklal Mahallesi'nde bir evden lazer tuttuğu be-
Samsun’da bulunan toplam 26 Havacı- lirlenen 32 yaşındaki E.K. yakalandı. Gözaltına alınan kişi
lık Tıp Merkezinde 60 uçuş tabibi ile bunu şaka olsun diye yaptığını söyledi. 14 ayrı suç kaydı
gerçekleştirilen muayeneler; Psikiyatri, olduğu belirlenen E.K’ye 'Sivil Havacılık Kanunu'na muha-
Dahiliye, Göz, KBB, Nöroloji Hastalık- lefet' suçundan 10 bin lira para cezası verildi.
ları olmak üzere 5 branş uzman hekiminden ve yetkilendi-
rilen 2 uçuş tabibinden oluşan kurul tarafından yapılmakta. SHGM alkol ve madde tarama testlerine
Bu muayenelirn ayrıntıları şöyle: başladı; ‘KAPTANINIZ ÜFLÜYOR’
1. Sağlık Sertifikasının ilk kez düzenlenmesine ilişkin 1491
havacılık muayenesi yapıldı. Havacılık Persone-
2. Periyodik muayenelerde gözlük kısıtlamaları hariç, 540 li Alkol ve Psikoaktif
havacılık personeline kısıtlama getirildi. Madde Kontrollerine
3. 98 havacılık personeline ise kalıcı elverişsizlik kararı verildi. İlişkin 2018 yılı sonun-
da yayımlanan SHT-
Dünyanın en güvenli havayolu şirketleri APAM kapsamında,
ilk testler 9 Ocak ta-
Airlineratings.com 2019 yılında yapılacak seyahatler için rihinden itibaren Ata-
en güvenli 20 havayolu şirketini açıkladı. Site Qantas’ı en türk Havalimanı'nda
güvenli havayolu şirketi seçerken THY ilk 20 içinde yer al- gerçekleştirildi. Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü SHGM -
madı. SAFA Ramp Denetçileri tarafından başlatılan Alkol ve Mad-
Airlineratings.com bu liste hazırlanırken havayolu şirketine de tarama testleri, bundan sonraki süreçte tüm havaliman-
yapılan denetimler, devletin yaptığı denetimler, havayolu- larında yapılacak. Denetimler uçuş görev süresi öncesi,
nun kaza geçmişi, ettiği kâr, güvenlik girişimleri ve filo yaşı uçuş görev süresince veya uçuş görev süresi sonundan iti-
gibi faktörleri dikkate aldığını belirtti. Dünyanın en güvenli baren en geç bir saat içinde yapılacak. Uluslararası ve ulu-
20 havayolu şirketi alfabetik olarak şöyle açıklandı: sal mevzuata göre ticari taşıma işletmelerinde görev yapan
Yeni Zelanda Hava Yolları, Alaska Hava Yolları, All Nip- personelin kandaki alkol düzeyi 0,20 promil ile kısıtlanmış
pon Hava Yolları, Amerikan Havayolları, Austrian Airlines, olup, bu limitin üzerinde test sonucu tespit edilen uçucu
British Airways, Cathay Pacific , Emirates, EVA Air, Finnair, personelin görevine devam etmesi durdurularak, lisansına
Hawai Havayolları, KLM, Lufthansa, Qantas, Katar, İskan- bağlı hakların kullanımı askıya alınıyor.
dinav Hava Yolları, Singapur Hava Yolları, Swiss, United
ve Virgin grubu. Ryanair kabin ekipleri yerde uyudu ve işten
atıldı
Kaptan pilot motosiklet kazasında yaşamını
yitirdi Ryanair Havayo-
lu şirketi, 2018 yılı
3 Kasım 2018 günü Ekim ayında İspan-
İstanbul’dan Amasra'ya ya'daki bir havaala-
arkadaşlarıyla geziye çı- nındaki ofislerinde
kan THY Kaptan Pilotu yerde uyurken gö-
Serdar Halil Girgin (53), rüntülenen 6 kabin
Zonguldak'ın Ereğli il- görevlisini işten çı-
çesi Soğanlısuyu mevkiinde motosikletinin kayalara çarpa- kardı. Şirketin sah-
rak takla atması sonucu yaşamını yitirdi. nelerek çekildiğini
Deniz Kuvvetleri kökenli olup, bir süre Boeing 777 Tip Mü- öne sürdüğü fotoğraf, internette yaygın bir şekilde paylaşıl-
dürlüğü ve kısa bir süre de Uçuş İşletme Başkanlığı yap- dı. Ryanair'in bir sözcüsü, söz konusu kabin görevlilerinin
mıştı. Girgin, 7 Eylül 2013 tarihinde dönemin başbakanı ağır suistimal nedeniyle işten çıkarıldığını açıkladı.
Recep Tayyip Erdoğan'ı Rusya'nın St. Petersburg kentinden 14 Ekim günü Portekiz şehri Porto'ya giden uçakların ro-
Arjantin'in başkenti Buenos Aires'e 16 saat kesintisiz uçuş- talarının değişmesi ardından 20 kabin görevlisi, Malaga
la götüren uçaktaki 23 kişilik ekipte yer almıştı. Bu, THY havalimanında zaman geçirmek zorunda kalmıştı. Ryanair
tarihinde en uzun kesintisiz uçuştu. Evli ve 2 çocuk baba- hiçbir kabin görevlisinin yerde uyumadığını, "Kabin ekibi
sıydı… kabin odasında kısa bir zaman geçirdikten sonra VIP salo-

1160

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

HABERLER

nuna geçti ve ertesi gün Porto'ya gitti" açıklamasını yaptı. Yeni Meksika Devlet Başkanı lüks uçağını
Ryanair, medyada haberlere neden olan fotoğrafın şirketin satışa çıkardı
itibarına zarar verdiğini belirtti.
Portekiz'deki havacılık çalışanlarının sendikası SNPVAC
ise, Ryanair'in olayla ilgili verdiği bilgilerin doğru olma-
dığını, kabin ekibinin 01.30-06.00 saatleri arasında, mi-
nimum düzeyde dinlenme olanakları bulunan bir odaya
konduğunu belirtti. Sendika, "kabin görevlilerinin burada
yiyecek, içecek ve hatta oturacak bir yerleri olmadan bı-
rakıldığını, sadece 8 kişiye yetecek kadar oturacak yerin
olduğunu" öne sürdü.

Pilot uyudu, ineceği havaalanını 50 km geçti Meksika'nın yeni Devlet Başkanı Andres Manuel Lopez
Obrador 1 Aralık’ta yemin ederek resmen görevine baş-
8 Kasım 2018 günü Avustralya Havayolları uça- larken, solcu liderin ilk icraatı eski devlet başkanının lüks
ğı Tazmanya'ya bağlı Devonport Havaalanından King uçağını (Boeing 787 Dreamliner) satışa çıkarmak oldu. Ob-
Adası'na havalandı. Ancak pilotun uyuması nedeniyle ine- rador, “Yozlaşmış siyasetçilerin kullandığı uçak ve helikop-
ceği havaalanını 50 km geçti. Pilotun uyandıktan sonra geri terleri satıyoruz” dedi. 2012 yılında 218 milyon $’a alınan
döndüğü ve Currie kasabasına indiği belirtildi. Pilot hakkın- bu uçağın yanı sıra hükümetin kullandığı diğer 60 uçak ve
da soruşturma başlatıldı. 70 helikopteri de satılacak. Obrador seçim kampanyası sı-
rasında, "Başkanlık uçağına binmeyeceğim. Bu kadar fakir-
İrlanda’da UFO iddiası liğin olduğu bir ülkede o lüks uçağa binsem utancımdan
kimsenin yüzüne bakamam" ifadelerini kullanmıştı. Yemin
İngiliz ve ABD'li törenindeki konuşmasında ise, "Meksika'ya, yöneticiler ve
hava yolu şirketleri- zengin azınlık kadar zarar veren bir şey olmadı. Açgözlü bu
ne çalışan pilotların, elitleri yolcu etmenin zamanı geldi. Ayrıca kronik yoksul-
İrlanda semalarında luk ve çete şiddetiyle de mücadele edeceğiz" dedi.
UFO benzeri cisim-
ler görmesi İrlan- Insight Mars’a indi
da Sivil Havacılık
Kurumu'nun bölge- Amerikan Havacılık ve Uzay Ajansı NASA, Mars keşif aracı
de inceleme başlat- InSight'ı, 19.800 km hızla 6 ay süren yolculuğun sonun-
masına neden oldu. da 26 Kasım 2018 günü Kızıl Gezegenin yüzeyine indirdi.
Montreal-Londra seferini yapan British Airways pilotunun 9 Mars'ın yüzeyi ve yeraltı yapısı ile ilgili bilgiler toplayıp
Kasım 2018 günü "Bölgede askeri bir tatbikat mı var? Çok dünyaya iletecek olan araç, iniş sonrası çektiği ilk fotoğraf-
hızlı hareket eden bir biçimin hızla kuzeye yöneldiğini gör- ları da NASA'ya gönderdi. Görev süresince aynı yerde sa-
dük" ihbarı verdiği ve bir diğer pilotun söz konusu cismin bit kalacak olan uzay aracı parça toplamayacak; 5 metreye
sesten daha hızlı hareket ettiğini aktardığı öğrenildi. kadar sondaj yoluyla yeraltı yapısını inceleyecek. Mars'taki
sismik aktivite, rüzgâr, yüzey ve yeraltı ısısı, radyasyon ve
Hollanda Kralı KLM pilotu olarak İstanbul’a gezegenin çekirdeği konusunda veriler toplayacak…
geldi

24 Kasım 2018
günü 131 yolcu-
suyla Schiphol
Havalimanı'ndan
havalanan Boeing
737-700 tipi uça-
ğın ikinci pilotu
51 yaşındaki Hol-
landa Kralı'ydı.
Kral'ın uçuşu her
zaman olduğu gibi büyük gizlilik içindeydi ve uçaktaki gö-
revli ekip dışında kimseye duyurulmamıştı. 1987 yılından
beri ticari pilot lisansı sahibi olan Hollanda Kralı Willem-
Alexander, 22 yıldır KLM’de hobi olarak uçmakta. Ams-
terdam-İstanbul uçuşunda, Alman asıllı sinema oyuncusu
Wilma Elles de uçağın yolcuları arasındaydı. Elles, "Beni
İstanbul'a bir Kral getirdi" şeklinde şaka yaptı.

1161

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

HABERLER

İsrail, Ay’a giden 4. ülke İsrail, ABD, Rusya ve Londra’da hava trafiği
Çin'den sonra Ay’a inen drone’lar yüzünden durdu
dördüncü ülke olacak.
"Beresheet" (İbranice
Yaratılış) isimli uzay
mekiğinin 21 Şubat
2019 günü SpaceX'in
Falcon 9 roketiyle fırla-
tıldı. Ancak Nisan ayın-
da ay yüzeyine çararak
hasar gördü.

ABD'de iki çocuk uçak kaçırdı

Utah Eyaleti'nde 14 ve 15 yaşındaki iki çocuk, tek motorlu 19 Aralık 2018 günü Gatwick Havalimanında izinsiz uçu-
küçük bir uçağı çaldı. Uçağı havalandırmayı başaran ço- rulan drone'lar yüzünden uçuşlar askıya alındı. 120 bin
cuklar, yaklaşık 20 km yol kat edip uçağı bir otoyola in- yolcunun etkilendiği olayın arkasındaki kişileri ihbar eden-
dirdi. İhbar üzerine hemen olay yerine giden polisi gören lere 50 bin sterlin (yaklaşık 337 bin TL) ödül verileceği du-
çocuklar, uçağı yeniden havalandırmaya çalıştı ancak ba- yuruldu. Polisin havalimanına yaklaşık 5 km uzaklıktaki
şaramayınca gözaltına alınarak ıslahevine gönderildi. Polis, Crawley kasabasında bir eve düzenlediği operasyonda, 47
olayda çocukların yaralanmadığını, uçağın da zarar görme- yaşındaki bir erkek ile 54 yaşındaki bir kadın gözaltına alın-
diğini açıkladı. mıştı. Ancak sonra serbest bırakıldılar.

Helikopter pali pilotun başını kopardı

ABD'nin Florida Eyaleti'nde Brooksville-Tampa Bay Bölge-
sel Havaalanında bir helikopteri tamir etmeye çalışan pilot
Salvatore Disi (62), feci şekilde öldü. Motorla ilgilenirken
helikopterin bir anda yan yatması yüzünden pervanesi pi-
lotun başını kopardı.

Hindistan’da pilotlar hastalık raporu ile Antalya'da hortum havaalanında hasar yaptı
grev yaptı

Jet Airways’de Ekim ve Kasım aylarında maaşları ödenme-
yen bazı pilotlarının “hasta raporu” alması ve uçuşa çık-
mamaları üzerine, en az 14 uçuşun iptal edildiği bildirildi.

Hindistan'da uçaktaki duman yüzünden 26 Ocak 2019 günü sahilin 1 kilo-
yolcular tahliye edildi metre açığında çıkan hortum bü-
yük hasara ve yaralanmalara yol
12 Aralık 2018 açtı. Antalya Havalimanı saat 14'e
günü IndiGo kadar trafiğe kapatıldı. Antalya
şirketinin Ja- Havalimanı'nda fırtına nedeniyle
ipur-Kolkata yolcu transferi sağlayan 2 otobüs
uçuşunda Air- ve bir yolcu merdiveni devrildi,
bus A320 Neo park halindeki uçakların yönü değişti…
uçağının kabi-
ninde duman
oluştu. Kaptan
pilot Mayday
çağrısı yaparak
Kolkata’ya acil
iniş yaptı ve 136 yolcu slide’lardan tahliye edildi. Yolcu ve
ekiplerin iyi olduğunu açıklandı.

1162

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

HABERLER

Türbulans rahatsızlığı için ücret iadesi EasyJet ani alçaldı, yaralananlar oldu

10 Şubat 2019 günü B737 uçağı ile 37 bin feet yükseklikte
Kanarya adaları üzerinde uçarken, kulenin 13 bin feet’e al-
çalmasını istemesi üzerine ani bir manevra ile 36 bin feet’e
alçalan uçaktaki 5 yaşlarında bir çocuğun bacağı kırıldı.
Olaya müdahale etmek isteyen 4 kabin memuru da yere
düştü.

Yeni Zelanda’da Christchurch’den South Island’daki SHGM’nin 2019 yılı idari para cezaları arttırıldı
Invercargill’e iç hat seferi yapan uçakta türbulans dehşeti
yaşandı. 60 dakikalık uçuş sırasında yolcular, uçağın ani 14 Şubat 2019 günü Resmi Gazete'de yayımlanan tebliğ ile
değişken rüzgâra yakalanmasıyla kusmaya başladı. Uçak Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü tarafından verilecek idari
iner inmez acil durum ekipleri çağrıldı, kötü hisseden para cezaları artırıldı. Uçakta kurallara uymayan yolcula-
yolculara tıbbi müdahale edildi. Air New Zealand şirketi, rın ödeyeceği ceza 1.717 TL'den 2.124 TL'ye yükseltildi.
uçuştaki bütün yolculardan özür diledi ve tam ücret iadesi Örneğin; sigara içen, uçuşta elektronik cihazları çalıştıran,
teklif etti. Yolcular saatte 180 km hızındaki rüzgâra rağmen yerine oturmayan, kemerini bağlamayan, baş üstü dolabını
uçağı idare eden pilota övgü yağdırdı ve madalyayı hak et- kapatmayan, yolcularla veya kabin ekibiyle tartışmaya de-
tiğini söyledi. vam eden, kabin ekibinin görevini yapmasını engelleyen,
hakaret eden, sözlü tacizde bulunan, verilen talimatları ye-
rine getirmeyen yolculara bu para cezası verilecek. İzinsiz
drone uçuranlara 8.498, özel hayatın gizliliğini ihlal eden-
lere 2.124; uçuş emniyetini kasıtlı olarak riske atan bir pi-
lotlara da 14.163 TL ceza verilebilecek.

Uçakta akrep yüzünden acil iniş

THY uçağı türbulansa girdi,
yaralananlar oldu

10 Mart 2019 günü İstanbul Istanbul-New York (JFK) sefe- 16 Şubat 2019 günü Endonezya’da Riau başkentinden
rini yapan uçakta inişe 45 dakika kala türbulans nedeniyle Jakarta’ya giden Lion Air’e ait bir uçakta başüstü bagajda
panikleyen ve kabinde uçan yolcular oldu; 28 yolcu ve 2 akrep görüldü ve yolcular arasında büyük panik yarattı.
kabin görevlisi yaralandı. Hastaneye sevk edilen 28 yolcu- Sultan Syarif Kasim II Uluslararası Havaalanı’nda Boeing
dan 18’i tedavilerinin ardından taburcu edildi. Bir kabin 737 tipi bir uçak acil iniş yapmak zorunda kaldı. Yapılan
görevlisinin bacağı kırıldı. Saat 17.30’da emniyetli biçimde kontrolde akrep sanılan hayvanın büyük bir örümcek oldu-
inen uçakta 326 yolcu ve 18 kişilik uçuş ekibi bulunmakta ğu ortaya çıktı.
idi. Hastaneye kaldırılan yaralıların arasındaki Sead Nikaj
isimli yolcu, New York Doğu Bölgesi Mahkemesi’ne THY Bangladeş'de uçak kaçırma eylemi
aleyhine tazminat davası açtı.
24 Şubat 2019 günü Dakka'dan Dubai'ye uçan Biman Bang-
ladesh Airlines’a ait uçak silahlı bir kişi tarafından kaçırıl-
mak istendi. BG-147 sefer sayılı Boeing 737-800 tipi uçak
Chittagong’daki Shah Amanat Uluslararası Havalimanı’na
acil iniş yaptı. Yerel basında çıkan haberlere göre sahte si-
lahlı adamın kokpitin komutasını ele alarak, acil inişe yol
açtığı iddia edildi. Düzenlenen operasyonda 25 yaşlarında-
ki akli dengesinin yerinde olmayan hava korsanı öldürüldü.

1163

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

TIBBİ KULE UÇUŞTA TIBBİ OLAYLAR

1. THY uçağında ölüm

11 Aralık 2018 günü THY'nin A-330 tipi uçağı, Pakistan'ın
İslamabad Havalimanı'ndan 05.24'de İstanbul’a hareket
etti. Yolculardan Pakistan uyruklu Mustafa Ahmet Awan’ın
aniden rahatsızlanması üzerine ilk müdahaleyi kabin gö-
revlileri yaptı. Uçağın kaptan pilotu da Atatürk Havalimanı
Hava Trafik Kontrol Kulesi'yle irtibata geçerek ambulans is-
tedi. Kabin görevlilerinin hayata döndürmek için 36 dakika
kalp masajı yaptığı yolcu, tüm müdahalelere rağmen kurta-
rılamadı. Uçak Atatürk Havalimanı'na saat 10.05'de indi.

2. Lizbon uçağında ölüm 12 Aralık 2018 günü Türk Hava Yolları'nın Libreville (Ga-
bon) - İstanbul uçağında seyahat eden Demokratik Kongo
2 Ocak 2019 günü Lizbon-İstanbul seferini yapan THY Cum. uyruklu hamile yolcusu Kayoko Renemukadı Mıcho-
uçağına 80 yaşında bir yolcu kalp krizi geçirdi. Defalarca ukayembe (21), uçak havalandıktan yaklaşık 3 saat sonra,
doktor anonsu yapıldıysa da kalkan olmayınca kabin me- Nijer hava sahası üzerinde doğum sancıları yaşamaya baş-
murları kalp masajı yaptı, pilotlar Roma’ya acil indi, ama ladı. Kabin memurları kadını sakinleştirip steril bir ortam
hasta kurtarılamadı. Uçaktaki yolculardan birinin doktor hazırladıktan sonra kadının doktor olan kocası doğumu
olmasına rağmen yapılan anonsa kayıtsız kalması bir tartış- yaptırdı. Kabin amiri; “Doğum ayakta gerçekleşti. Göbek
ma yarattı. Uçakta bulunan gazeteci Metin Uca, ‘insanlığın bağı kesildikten sonra bebeği temizledik. Uçağa 144 yol-
ölüşü’ başlığıyla mesajlar yayınladı. cumuzla bindik, 145 yolcu ile indik. Gökyüzünde doğan
erkek bebeğe Benel adı verildi. Bir hastaneye götürülen aile
3. British Airways uçağında ölüm 24 Aralık günü ülkelerine gönderildi; ailenin otel ve hasta-

27 Ocak 2019 günü British Airways BA191 uçuş numarası ne masraflarının THY tarafından karşılandığı öğrenildi.
ile Londra-Austin seferini yapan uçakta rahatsızlanan yol-
cu nedeniyle önce Glasgow’a divert etti ve hastanın ölümü
üzerine Heathrow’a döndü.

4. Uçakta doğum 5. Bangkok uçağında hastalanan yolcu için divert

İstanbul-Bangkok seferini yapan TK68 sefer sayılı Boeing
777-300ER tipi uçağı, yolcularından birinin rahatsızlanma-
sı üzerine Hindistan’ın Kalküta Havalimanı’na zorunlu iniş
yaptı. 2 Ocak 2019 günü meydana gelen olayda, Didier
Chaumet (59) isimli Fransız yolcunun nefes darlığı ve göğüs
ağrısı şikâyeti üzerine uçağın divert ettiği, hastaneye kaldı-
rılan yolcunun durumunun iyiye gittiği bildirildi.

6. Sağlık Bakanı, uçaktaki hasta yolcuya
müdahale etti

Bir dizi ziyaret için Ağrı’ya giden Sağlık Bakanı Fahrettin
Koca, uçakta rahatsızlanan (baş ağrısı ve göz kararması) bir
yolcuya müdahalede bulundu. Mehmet Emin Çedrez isim-
li yolcu için uçak içinde anons yapıldı. Yolcular arasında
doktor olup olmadığı soruldu. Anons üzerine Bakan Koca
yolcunun yanına geçti, yolcunun durumu düzelene kadar
yanından ayrılmadı. Uçaktaki basınç nedeniyle fenalaştığı
anlaşılan yolcunun durumu iyiye gitti. Sis nedeniyle Ağrı
Havaalanına inemeyerek pisti pas geçen uçak Erzurum Ha-
vaalanına indi. Hasta yolcu ambulans talebinde bulunmadı.

1164

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

KURALDIŞI (İtaatsiz) YOLCU HABERLERİ

1. Alkollü kadın yolcunun ırkçı söylemleri 6. Kanada’da kuraldışı yolcuya ağır para cezası

Mumbai-Londra seferini ya- Sarhoş olarak bindiği uçağın geri dönmesine neden olan bir İngiliz
pan Air India’da 15 Kasım yolcu, Kanada havayolu şirketi Westjet'e yakıt parası için 21 bin
2018 günü tatsız bir olay 260 Kanada doları (yaklaşık 16 bin ABD doları) tazminat ödeye-
yaşandı. Daha fazla şarap is- cek. Alkol tedavisi gördükten sonra 18 aydır içki içmeyen David
teyen İrlanda asıllı yolcunun Stephen Young adlı yolcunun 4 Ocak 2019 günü Calgary-Londra
isteği kabin ekibi tarafından seferini yapan uçağa binmeden önce 6 kadeh içki içtiği, kalkış sı-
geri çevrildi. Yeteri kadar rasında sık sık tuvalete gitmek istediği ve yaklaşık 1 saat boyunca
içkili olan ve sözlü tacize kabin görevlileri ve yolcularla tartıştığı bildirildi. Bunun üzerine
başlayan yolcu “Ben senin tüm insanların için çalışıyorum. Tüm pilotun, 45 dakika tur attıktan sonra yakıt boşaltıp Calgary'ye geri
Asya’nın kahrolası Rohingiya’ları, ben bir uluslararası ceza avukatı- dönmeye karar verdiği ifade belirtiliyor. Güvenli iniş için 9 tondan
yım, ama sen bir bardak şarabı vermiyorsun, doğru mu?” diye bağı- fazla yakıtı havada boşaltmak zorunda kalan uçağın şirketi 200 bin
rırken videoya kaydedildi. dolardan fazla zarara uğradığı ve bunun tazmini için Young'a dava
Kabin memurunun kolunu çürüten yolcu uçak indiğinde tutuklandı. açabileceği belirtiliyor.
Not: Rohingyalar, Güneydoğu Asya’da esas olarak Myanmar’ın
Arakan Eyaleti'nde yaşayan, mülteci olarak da Bangladeş ve 7. Rusya’da uçak kaçırma girişimi
Malezya'da da görülen ve dilleri Hint-Avrupa dil ailesine giren Sün-
ni Müslüman bir halk. 21 Ocak 2019 günü silahlı bir yolcu yerel saatle 14.55’te Surgut ha-
vaalanından kalkış yapan ve Moskova Şeremetyevo Havaaalanı’na
2. İzmir’de bomba ihbarı 4 saat rötar yaptırdı inmesi gereken Aeroflot firmasına ait SU1515 sefer sayılı uçağın
Afganistan’a gitmesini istedi. Uçağın, Hantı-Mansiysk’teki havaala-
17 Kasım 2018 günü İzmir’de Adnan Menderes Havalimanı'nda İs- nına acil iniş yaptığı uçağı kaçırmak isteyen kişinin gözaltına alın-
tanbul Atatürk Havalimanı'na kalkışa hazırlanan Türk Hava Yolları dığı bildirildi.
uçağında U.D. isimli bir yolcu 4 saat rötara neden oldu. "Kucağı-
nızdaki çantanızı kabin bagajına alabilir miyiz?" diye uyarılan yolcu 8. Yolcu tekbir çekerek kokpite girmeye çalıştı
görevliye, "TNT taşıyorum, yanımdan ayıramam" karşılığını vermesi
üzerine konu kaptan pilota aktarıldı. Kaptan pilot da prosedürü uy- 25 Ocak 2019 günü Paris Orly Havalimanından havalanan ve Tu-
gulayarak, acil eylem planı kapsamında güvenlik birimlerine ha- nus Kartaca Havalimanına uçmakta olan Transavia şirketine ait
ber verdi. Uçak, yolcuların tahliyesinden sonra tecrit edilmiş alana Boeing 737-800 uçağı İtalya-Sardunya üzerindeyken Tunus vatan-
çekilerek arama yapıldı. Aramada, herhangi bir patlayıcı maddeye daşı olduğu belirlenen 30 yaşlarındaki bir yolcu, koridorda “Allahu
rastlanmadığından uçak seferine devam etti. Gözaltına alınan U.D. ekber” diye bağırarak kokpite girmeye çalıştı. Yolcuya kabin ekibi
hakkında işlem yapıldıktan sonra savcılıkça serbest bırakıldı. müdahale etti ve etkisiz hale getirildi. Pilotlar uçağı Fransa'daki
Not: Bu kişi şaka (!) yaptığını söylemiş. Hem uçaktaki 150 yolcu ve Nice Cote d'Azur Havaalanı'na acil iniş yaptırdı ve saldırgan yolcu
hem de kendisi için hangi sonuçlara varacağını düşünemeyen bir burada güvenlik görevlilerince gözaltına alındı.
adamın yaptığı şaka değil, ‘aptallık’tır…
9. Sarhoş Rus yolcu kabin memurunu dövdü
3. Trabzon’da asılsız bomba ihbarı
29 Ocak 2019 günü St. Peters-
Trabzon Havalimanı’nda uçuş öncesi beklemekte olan özel bir burg-Antalya seferini yapan Ros-
uçağın pilotuna uçuş öncesinde tanımadığı bir numaradan mesaj siya Hava Yolları’na ait B737-
geldi. Mesaj içeriğinde uçakta bomba olduğu ve bombanın patlaya- 800 tipi yolcu uçağında sarhoş
cağı bilgisini gören pilot Z.H. mesajı aldığı numaranın sahibinden bir yolcu tartıştığı kabin memu-
şikâyetçi oldu. Uçakta yapılan incelemede herhangi bir olumsuzlu- runu yumrukladı. Kabin ekibine
ğa rastlanmazken olayla ilgili olarak soruşturma başlatıldığı öğrenil- hakaretler ve tehditler savuran
di. Yapılan soruşturma sonucunda pilotun sevgilisinin, bir arkadaşı- 33 yaşındaki Rus yolcu güçlükle
nın telefonundan şaka amaçlı mesaj attığı belirlendi. zapt edilebildi. Fenalaşan kabin
memuruna tıbbi müdahalede
4. ABD’de asılsız bomba ihbarı bulunulması ve saldırgan yolcu-
nun polise teslim edilmesi için
Amerikalı ünlü soul ve R&B şarkıcısı pilot Soçi'ye acil indi.
Lionel Richie’nin 24 yaşındaki model
oğlu Miles Brockman Richie, 27 Ocak 10. Pakistan uçağında uçak düşsün diye dua eden yolcu
2019 günü sabahı Londra Heathrow
Havalimanı’nda kontroller sırasında 7 Mart 2019 günü İslamabad-Dubai seferini yapmak üzere kalkışa
uçağa alınmayınca sinirlenerek güven- hazırlanan uçakta ruhsal sorunları olan bir yolcu, uçağın düşmesi
lik görevlilerine çantasında bomba ol- için dua etmeye başladı, diğer yolcuların ve uçuş ekibinin tedirgin-
duğunu söyledi. Gözaltına alınan Ric- liği üzerine uçaktan indirildi. Böylesi dualar pek işe yaramadığı için
hie, bir polise de yumruk attı. olsa gerek uçak salimen Dubai’ye indi.
11. Yolcunun deniz mahsulü yemek kaprisi rötar yaptırdı
5. Norveç uçağında bomba ihbarı 9 Mart 2019 günü Vancouver-Toronto seferi için saat 23.40’da kal-
kışa hazır olan Boeing 787 tipi uçakta bir yolcu ille de deniz ürünü
7 Şubat 2019 günü Norwegian Air ait Boeing 737 uçağı İsveç’in yemek istedi. Uçakta bulunmadığı söylenince huzursuzluk yaratan
Stockholmn Arlanda Havaalanından Fransa’ya gitmek için havalan- yolcunun kaprisi yüzünden uçak terminale geri döndü ve yükleme
dıktan sonra bomba ihbarı nedeni ile geri dönmek zorunda kaldı. yapıldıktan sonra 4 saat rötarla havalandı.
Norveç uçağındaki 169 kişi tahliye edilirken güvenlik güçleri ve
ambulans ekipleri geldi.

1165

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

KURALDIŞI UÇUŞ EKİPLERİ

1. Japon pilot 9 kat alkollü çıktı, 4. Alkollü bulunan American Airlines pilotu tutuklandı
şirket özür diledi
8 Şubat 2019 günü İngiltere’de Manchester
Havalimanında’da American Airlines pilotu, aşırı alkollü
olduğu gerekçesiyle tutuklandı. Polis, 62 yaşındaki pilo-
tun limit üzerinde alkollü olduğunu duyururken, American
Airlines’ın Manchester Havaalanı'ndan Philadelphia Ulus-
lararası Havaalanı'na Airbus A330 ile yapılması beklenen
seferi iptal edildi.

1 Kasım 2018 günü Japon Havayolları’nın (JAL) Londra- 5. Çocuk yolcunun adıyla alay eden yer görevlisi
Tokyo seferini yapmaya hazırlanan uçağının 3. pilotu yasal
alkol limitinden 9 kat fazla alkollü bulundu. Uçuş ekibini California eyaletindeki John Wayne Havalimanı'nda yaşan-
taşıyan otobüs şoförünün alkol kokusunu hissederek polisi dı. Traci Redford ve kızı Abcde uçağa binmek üzereyken
uyardığı öğrenildi. Uçuştan 50 dakika önce İngiliz polisi kapı görevlisi gülmeye başladı. Görevlinin daha sonra bi-
tarafından yapılan nefes testinde pilotun kanında 100 ml’de niş kartının fotoğrafını çekip Facebook'a koyması üzerine
189 mg alkol olduğu tespit edildi (yasal limit 20 mg.) Pilot Abcde'nin ailesi şirkete şikâyet mektubu gönderdi. Şirketin
Katsutoshi Jitsukawa tutuklandı ve mahkeme tarafından 10 sözcüsü Chris Mainz, iki hafta sonra aileden özür diledi,
ay hapis cezasına çarptırıldı. Japon Havayolu yetkilileri, "Personelizimizin mesajı şirketimizin müşterilerimize verdi-
uçuştan önce rutin alkol testi yapıldığını, ama bunun uygun ğimiz değer ve nezaket ve saygı kurallarımızla uyuşmuyor"
şekilde olmadığını kabul etti ve geleneksel biçimde eğile- dedi. Traci Redford ise bir TV kanalına yaptığı açıklamada
rek özür diledi. "Kapı görevlileri kızıma bakarak gülerken kızım 'Anne ismi-
me neden gülüyorlar?' diye sordu. Ben de ona ne yazık ki
2. Hindistan uçağının pilotu alkollü bulundu, herkesin iyi olamayacağı yanıtını verdim" dedi.
uçak geri döndü Vocativ adlı internet sitesinin 2014 yayımladığı bir habere
göre ABD'de Abcde adlı en az 328 çocuk var.

6. Çin’de kokpitte sigara içenlere ağır ceza

Çin havayolları kabin ekibinin ve pilotların kokpitte sigara
içmesini yasakladı. Çin Sivil Havacılık Dairesi Başkanlığı-
nın getirdiği yasak, elektronik sigara da dahil olmak üzere
tütün ve benzeri ürünlerin kullanılmasını kapsıyor. Yasağı
ihlâl edenlerin; ilk ihlâlde 12 ay, tekrarında ise 36 ay uçuş-
ları askıya alınacak. Ayrıca sigara içilmesine engel olmayan
personelin de 6 ay uçuşları askıya alınacak.

AI-332 sefer sayılı Air India uçağı, Yeni Delhi Indira Gandhi 7. Kaptan pilot koltuğunda fotoğraf
Havalimanı’ndan 15 Kasım 2018 günü Tayland Bangkok’a çektirmek işinden etti
havalandı. Pilotlar 1 saat önce Breathalyzer test’den geç-
mişti. Kaptanın testi olumlu çıktı, ama 2’nci pilotun testi Singapur Airlines'ın bir uçuşunda kokpitte kaptan pilotun
alkol aldığını göstermekteydi. Bu sonuç nedeniyle uçak koltuğunda fotoğraf çektiren bir kabin memuru kaptan pi-
geri çağrıldı. Uçak Delhi’ye geri döndükten sonra yaklaşık lotla birlikte işten çıkarıldı. 2019 yılı Ocak ayında bir uçuş-
5 saat rötar yaptı. ta yemek servisi nedeniyle kokpite giren kabin memuru,
kaptan pilotla konuşarak kaptanın koltuğuna oturdu. Bu-
3. Delta pilotu alkollü bulundu, rada bir de fotoğraf çektiren kabin memuru, bunu sosyal
uçuş iptal edildi medyada yayınlayınca şirket içinde krize neden oldu. Şir-
ket yönetimi, hem kabin memurunu hem de pilotu işten
27 Ocak 2019 günü Delta Havayollarının DL47 seferi ile çıkardı. Şirket sözcüsü, olayın uçuş güvenliğinde tehlikeye
Amsterdam-Newyork JFK seferi yapılacağı sırada yapılan neden olabilecek bir durum oluşturmamasına rağmen şir-
testte 51 yaşındaki yardımcı pilot alkollü bulundu. Schiphol ket kurallarına aykırı olduğunu vurguladı.
Havalimanı’nda (Amsterdam) havaalanı polisi tarafından
yapılan alkol testinde yasal sınırın üstünde alkollü olduğu 8. Kaptan ve F/O kavga etti,
tespit edilen pilot dışındaki diğer 10 mürettebat alkolsüz dönüşte uçağı başka ekip uçurdu
olmasına rağmen uçuşu iptal edildi. Yardımcı pilot 3.400
€ ceza ödedi. 9 Mart 2019 sabahı THY’nin İstanbul-Beyrut uçuşunda tar-
tışan kaptan ve First Officer, uçak Beyruta indikten sonra da
tartışmaya devam etti ve uçak Beyruta iner inmez FO uçağı
terk edip gitti. (Kpt D. Keskin ve F/O. M. Akkaya olduğu
öğrenildi.) (www.airlinehaber.com)

1166

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

THY ve PEGASUS HABERLERİ

Pegasus iki Web ödülü aldı

Dünyada en çok ülkeye sefer yapan şirket THY Türkiye’de “İnterne-
tin Oscarları” olarak
THY Genel Md. Bilal Ekşi’nin açıklamasına göre, THY dün- bilinen Altın Örüm-
yada en çok dış ülkeye uçuş yapan şirketler sıralamasın- cek Web Ödülleri
da 120 ülke ile 1’inci sırada yer aldı. 2’nci sırada 90 ülke kapsamında Pegasus
ile Air France var. “Yolcu sayısında THY olarak dünyada Havayolları iki ödüle
9’uncu, uçak sayısı olarak 10’uncu sıradayız… Türkiye bü- birden lâyık görüldü.
yüyor, THY yüksekten uçuyor… Şu çılgın Türkler” Pegasus’un dijital dönüşümü çerçevesinde baştan aşağı ye-
Dernek notu: Bu bilgilerden gurur duyalım, ama uçuş em- nilenen dijital deneyimi, 16. Altın Örümcek Web Ödülleri
niyeti listelerinde de önlerde yer almayı isteyelim… kapsamında “Hizmet” kategorisinin 1’incisi seçilirken, or-
ganizasyonun en büyük ödülü olan “Yılın En İyi Web Site-
si” Jüri Özel Ödülü’nü de aldı.
Pegasus Pazarlama Direktörü Onur Dedeköylü, “İnternet
sitemiz flypgs.com’u ve Pegasus Mobil uygulamalarımızı
baştan aşağı yeniledik. Bu dijital dönüşüm hareketiyle bir-
likte Pegasus’un sadece uygun fiyata bilet sağlayan bir ha-
vayolu değil, sunduğu dijital teknoloji çözümleri ve yeni-
liklerle de öncü bir havayolu olduğunun bir kez daha altını
çizmiş olduk” dedi.

Pegasus’a mükemmeliyet ödülü
Pegasus Havayolları, Hu-

man Capital Management

(HCM) Mükemmellik

Ödülleri kapsamında; “En-

tegre Yetenek Stratejisi”

ödülüne lâyık görüldü.

THY’nin SAFA Denetim karnesi ‘Pekiyi’ Brandon Hall Group tara-

THY Genel Müdürü Bilal Ekşi, SAFA fından düzenlenen ödül
denetimlerinde elde edilen başarıyı
twitter hesabından paylaştı. (SAFA: töreninde, dünyanın önde
Safety Assessment of Foreign Airc-
raft: Yabancı hava araçlarına yapılan gelen şirketleri yanında
ramp denetlemesi) Ekşi’nin verdiği
bilgiler: “2018 yılında yurt dışında Pegasus’a; organizasyon
uçaklarımıza 107 kez SAFA denetimi
yapıldı. Bu denetimlerde AB ülkeleri yeniden yapılanma pro-
ortalaması 0,48 iken, (%50 daha az
bulgu ile) THY 0,22 ile en iyiler ara- jesi, kariyer mimarisi ve
sında yer aldı.”
yetenek yönetimi çalışma-

larıyla “Yetenek Stratejisi

Oluşturma’da En İyi Gelişim” kategorisinde “Entegre Yete-

nek Stratejisi” ödülü verildi.

Dernek notu: Bu ödüller, iyi giden birşeylerin olduğuna işaret
ediyor; ama havayolu yolcularının öncelikli beklentileri, şir-
ketlerimizin uçuş emniyeti listelerinde önlerde görmektir…

1167

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

Uçuş Doktoru Köşesi

Soru 1: Aviation Space & Environmental Medicine dergisine niçin 'Blue Journal' deniliyor? Kolay yanıtı herkes tahmin
edebilir; havacılığın rengi mavi olduğu için denilebilir; ama acaba bunun başka bir yanıtı olabilir mi? Çünkü Blue Jour-
nal, ABD’de Ortopedi, Göğüs ve Dermatoloji dergilerinin de nick'i durumunda… Google araştırmasında yeşiller (para),
sarılar (duygusal, skandal gazeteciliği) gibi sınıflamalar görülebilir. Beyaz gazetecilik, sarı veya kırmızı zarf gazeteciliği,
mavi yakalı çalışanlar... gibi renklerin sembolik anlamlarıyla sınıflamalar oluyor. (M.Çetingüç)

Yanıt: Bu sorunun yanıtını okuyucularımızdan bekliyoruz…

Soru 2: Bir hastam THY evcil hayvan taşıması ile ilgili doktor raporu istedi. Prosedür nedir?

Yanıt: Evcil hayvanların uçak kabinine alınmalarında bazı kurallar vardır. Özel kafeslerinde olmak koşuluyla kedi,
köpek ve kuşlar (8 kiloyu geçmeyen ağırlıkta iseler) kabine alınmakta, daha fazla ağırlık ve hacimde iseler kargoda
taşınmaktadır. Şirketler kendi özel kuralları çerçevesinde, hayvanların cinsine, sayısına, yaşına ve gebe oluşlarına göre
sınırlama koydukları gibi, pasaport, aşı ve uçabilir raporu istemektedir. Görme engelli, yaşlı, yalnız veya duygusal des-
tek ihtiyacında olan yolcular sadık hayvanlarıyla (Emotional Support Animal-ESAN) birlikte uçmak istediklerinde bir
psikiyatrist raporu gerekir... (Dr. M. Çetingüç)

Soru 3: Ülseratif kolit pilot adayları için uçuşa engel midir? İmuran kullanımında karar ne olur?

Yanıt: Kalın barsağın inflamasyonu ile karakterize, tekrarla-
yan ve ilaç tedavisi gerektiren kronik bir hastalık olan ülse-
ratif kolit olguları ayrıntılı olarak değerlendirilmelidir. Genel
olarak ülseratif kolit hastalığı olan pilot adayları hakkında
"uçuşa uygun değil" olarak karar verilir. Ancak hastalığın ba-
şarılı bir şekilde tedavi edilmesinin ardından ayrıntılı gast-
roenterolojik değerlendirmeye tabi tutulup; bu değerlen-
dirmede tam remisyon olması ve hastalığın kontrol altında
tutulması için ‘sistemik steroid kullanılmaması’ koşulu ile "uçuşa uygun" olarak değerlendirilebilir. Ülseratif koliti olan
pilot adayları bu durumu ilk muayenede hekimden gizlemeksizin ayrıntılı bir şekilde beyan etmelidir. Kesin karar için,
pilot adayının havacılık tıbbı konusunda deneyimli bir gastroenteroloji uzmanı tarafından muayene edilmesi gerekir.
Sistemik steroid değil de, bir immüno supresif olan İmuran kullanıyorsanız; son karar AMS’de yani SHGM Hava Sağlık
Biriminde verilebilir. (Dr. Nazım Ata. Hava ve Uzay Hek. Uzm. USAEM)

Soru 4: Pilot adayıyım. THY'nin "CRM değerlendirmesinde "olumsuz" sonucunu aldım. 3 ay sonra bir kez daha değer-
lendirme yapılacak. Bu son hakkımda kaybetmek istemiyorum. Olumsuz sonucunun bildirildiği mailde, geliştirmemi
önerdikleri başlıklar şunlar: Zamanlama, Çatışma yönetimi, Potansiyel liderlik, Soğukkanlılık, Muhakeme.
Neler yapmalıyım sizce?

Yanıt: Naif gözlerle bakarsak, mülakatı yapan psikologlardan oluşan komisyon belki sizin kendinizde hiç fark etmediği-
niz bazı zafiyetleri görmüş olabilir. Kişilik sorunlarınızdan pilot olmanız için engel olan unsurları dikkate alarak negatif
karar vermişlerdir belki. Tabii ki bu sırada sizi kırmamak için doğrudan bir kişilik sorununu klinik teşhis gibi yazmamak
için dolaylı ifadeler kullanılabiliyor bazen. Bu yorumu fazla naif bulmuş olabilirsiniz.
Başka açıdan baktığımızda, 5 maddede sıralanan kritikler fazlasıyla muğlak gibi! Belki mülakat sırasında zamanla-
ma hatası yapmış olabilirsiniz, heyecanlılığınız nedeniyle soğukkanlı davranamamış ve iyi muhakeme yapamamış da
olabilirsiniz... Ancak olayı yaşayan kişi olarak kendi tutum ve söylemlerinizi hatırlayıp varsa yanlışlarınızı görmek ve
düzeltmek sizin işiniz olmalı. Çatışma yönetimi ve potansiyel liderlik konularındaki eksiklerinizi nasıl tespit ettiklerini
gerçekten bilemiyorum; doğru da olabilir yanlış da; ama 45 dakikalık bir görüşmede bunları nasıl tespit ettiklerini an-
layamıyorum.
Sonuç olarak; ya sizde bazı zafiyetler olabilir ve bunu görmüş olabilirler... Ya da yanlış bir değerlendirme yapılmıştır.
Umarım ikinci mülâkatta başka bir ekip tarafından daha tatminkar biçimde değerlendirilirsiniz.
(Dr. M. Çetingüç)

1168

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

Uçuş Doktoru Köşesi

Soru 5: Ben sivil pilot olmak istiyorum fakat minimal lomber skolyozum var ve bu durum benim hava harp okulu nu
girmeme engel oldu acaba sivil pilot olmama da engel midir?
Not: Bugüne kadar herhangi bir işlev kaybı, acı vs. hissetmedim.

Yanıt: Sivil havacılık sağlık kurallarına göre; Sınıf 1 ve Sınıf 2 sağlık
sertifika adaylarında görevlerini kolaylıkla uygulamalarını engelleye-
cek kemik, eklem, kas ve tendon hastalığı olmamalıdır. Pilot adayları
kendilerinde bulunan hastalıkları beyan etmekle yükümlüdür. Yapıla-
cak bir muayeneye gerekirse X-ray de eklenebilir. Herhangi bir defor-
mite tespit edilirse bu deformitenin altında yatan nedenin konjenital,
travma, hastalık sekeli ya da tümöral nedenle mi oluştuğu ayrıntılı bir
şekilde araştırılır. Özellikle helikopter pilotları, vibrasyona maruz ka-
lacaklarından dolayı daha ayrıntılı değerlendirilirler.
Skolyoz gibi torakolumbar bölge deformitelerinde, deformitenin derecesi kas spazmına ve ağrıya neden olmayacak
derecede olmalıdır. Anormal fiziğe sahip pilot ya da adayların uçuşa uygunluğu, AMS (SHGM Hava Sağlık Birimi)
tarafından onaylanmış bir tıbbi değerlendirme uçuşu ya da simulatörde yapılan bir uçuş ile karar verilir. Bu uçuşlar es-
nasında acil prosedürlerine ve acil uçak terk etme usullerine özellikle önem verilir. Bu değerlendirme sonrasında OML,
OSL, OAL, ya da uçak tipine yönelik kısıtlamalar ile uçuşa uygunluk ya da uçuşa elverişsizlik kararları verilebilir. Aynı
zamanda bu hastalık nedeniyle kullanılacak ilaçlar da uçuş kesmeyi ya da kısıtlamalı uçuşa neden olabilir.
Özetle, eğer skolyoz’unuz ileri derecede değilse uçuşa elverişlilik kararı verilebilir. Biz burada muayenedeki genel
yaklaşımı açıklamış bulunmaktayız; kişisel değerlendirmenizde farklı kararlara varılabilir. En doğru cevabı yetkili bir
havacılık tıp merkezi verecektir.
(Dr. Nazım Ata. Hava-Uzay Hekimliği Uzmanı. USAEM)

Dünyanın ilk ticari uzay istasyonu ve ilk lüks uzay oteli:
AURORA STATION

2022 yılında bu uzay otelinde kalabilmek için, 3 aylık eği- Şirketin açıklamasın-
timin ardından Orion Span Astronot Sertifikasyonu (OSAC) da; insanların ilk kez
programına katılmak gerekiyor. Eğitim Teksas Houston'da- edindiği deneyimleri
ki tesislerde veriliyor. Uygunluk belgesinden sonra 9,5 mil- ve fotoğraflarını sos-
yon $ ödeniyor. Rezervasyon yaptırmak isteyenler, sıraya yal medya hesapla-
girmek için 80 bin $ yatırmak zorunda ve vaz geçildiğinde rında canlı paylaşmak
bu depozito iade edilmiyor. Sonra da Orion Span'ın 3 aylık için gitmek istedikle-
Orion Span Astronot Sertifikası (OSAC) programının birin- rini vurguladı. Aurora
ci aşamasını başarıyla tamamlanması gerekiyor. 12 günlük Station'ın uzaydaki en hızlı kablosuz internet erişimi fa-
gezi, 200 mil (322 km) irtifadaki yörüngede, kapsül içinde- cetime sayesinde, Dünya ile canlı görüşme de fiyata dahil.
ki yerçekimsiz ortamda bir “astronot deneyimi” sunuyor.
İlk uzay istasyonu olan otel, 2 mürettebat da dahil olmak Hazırlayan: Şeref Sezgin (http://www.airkule.com/yazar/
üzere bir seferde 6 kişiyi ağırlayacak. OTANTIK-ASTRONOT-DENEYIMI/1302)
Kaynak: https://www.orionspan.com/

1169

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

Rusya ve ABD’nin AY ÜSSÜ Kurma Hazırlıkları

ABD tarafı

Rusya tarafı 1969 yılında Ay’a ilk kez insan indirilmesinden sonraki
yıllarda 1970-1972 arasında Ay’a 6 kez daha inildi, 12
Rusya Bilimler Akademisi Uzman Konseyi Başkan Yar- astronot görev aldı. 1972 yılındaki Apollo 17’den bu yana
dımcısı Lev Zeleniy, “Öncelikle otomatik istasyonlar Ay’a gitmeyen ABD, 2017 yılında Ay’a gidiş için geliştir-
kullanarak araştırma ve uçuşlar yapılacak ve ancak diği 2,6 milyar $’lık projeyi duyurmuştu. NASA Yöneticisi
bundan sonra bilimsel altyapı oluşturulacak. Bir son- Jim Bridenstine, Ay'da yapılacak deneyler için doğrudan
raki adım ise süper ağır roket yardımıyla astronotla- kendi roket ve mekikleriyle yük taşımak yerine özel şirket-
rın Ay’a götürülmesi olacak” dedi. Zeleniy “Fakat asıl lerden (SpaceX, Orbital ATK, Moon Express, Deep Space
amaç, Ay’da uzay rasathanesi kurulması, altyapı oluş- Systems, Orbit Beyond, vs) taşıma hizmeti satın alacağını
turulması, buz çıkartılması, buzdan yakıt için hidrojen açıkladı. Projenin adı "Ay Ticari Yük Hizmetleri" (CLIPS:
ve oksijen üretilmesi, lazer yardımıyla tuğla yapılması Commercial Lunar Payload Services), başlangıç yılı ise
ve bunlardan sığınakların inşa edilmesi” diye ekledi. Ay'a ilk kez ayak basışının 50. yıl dönümü olan 2019 yılı
Rus Uzay Ajansı Roscosmos Genel Direktörü Dmitry olacak…
Rogozin ise, planlanan üssü “Sürekli insan bulundur-
maya gerek olmayan, uzun süreli bir üs olduğunu, in- ABD. Başk. Yrd. Mike Pence, NASA'nın Johnson Uzay
sansı robotların görev yapacağını” söyledi. Rus kozmo- Merkezi'nde yaptığı bir konuşmada, “Bu sefer Ay'a sa-
notlar 2030 yılında Ay’a ayak basacak. dece bayrak dikmeye veya ayak izlerimizi bırakmaya git-
miyoruz. Artık Ay yörüngesinde ve yüzeyinde daimi bir
mevcudiyet oluşturmanın vakti geldi... Amerikan astro-
notları 2024 itibarıyla Ay'a geri dönecek” dedi.
Ay Üssü kurmanın hedefleri arasında; başka gezegenlere
gidişte Ay’ın yakıt ikmali istasyonu olarak kullanılması,
Ay'daki 16 katrilyon $ değerinde olduğu düşünülen ma-
denleri çıkarıp Dünya'ya getirmek de var.

1170

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

EVİNİN BALKONUNDA UÇAK YAPAN BİR HAVACILIK SEVDALISI

Samsun’da yaşayan 72 yaşındaki diş hekimi Ahmet Ayte-
kin Turgut, 1988 yılında hayâllerini gerçekleştirmenin ilk
adımını attı. Türk Hava Kurumu’nun Samsun’da pilotaj eği-
timi vereceğini duyar duymaz başvurdu ve 1989 yılında
özel pilot (PPL) brövesi aldı. 1991 yılında THK’nın hurdaya
ayırdığı 1950 model Piper PA tipi uçağı satın alarak tamir
ve montaj işlemlerini bir teknisyen arkadaşının desteğiyle,
8 ay boyunca hafta sonları ve geceleri bizzat kendisi ve
çocuklarıyla birlikte çalışarak tamamladı. On binden fazla
parça birleştirildi, gökkuşağı renkleriyle boyandı…

Sonunda iş uçağın balkondan nasıl indirileceğine geldi. Kaynaklar:
Düşünüldü taşınıldı, bir vinç yardımıyla sokağa indirdi, 1. Prof.Dr. Ferşet Kolbakır’ın anlatımları.
sonra Samsun eski havalimanı pistine taşındı ve bir test pi- 2. TRT Arşivi. (https://www.trtarsiv.com/izle/82053/evinin-terasinda-ucak-
lotu tarafından uçurularak resmi onay alındı. Aytekin Bey yapan-aytekin-turgut)
‘sadece Karadeniz’de olur’ denen bir işi gerçekleştirdi.☺ 3. www.airporthaber.com 21.11.2018. (http://www.airporthaber.com/ha-
Sonraki yıllarda uçağını Samsun Üniversitesi SHYO pistine vacilik-haberleri/terasinda-tamir-ettigi-ucakla-ucuyor.html)
aktaran Turgut, o günden bu yana fırsat buldukça uçağıyla
gökyüzünde süzülmeyi sürdürüyor. Katıldığı hava rallisin-
de Türkiye ikincisi oldu; Eskişehir’e kadar uçtu. Samsun
Sportif Havacılık Kulübü üyesi de olan Turgut, gençlerle bir
araya gelerek tecrübelerini onlara aktarıyor. Uçma sevgisi-
nin çocuklarına da geçtiğini, bir oğlunun özel bir hava yolu
şirketinde pilot olduğunu, diğer oğlunun da yamaç para-
şütüyle uçtuğunu; 30 yıldır devam eden uçuş serüveninin
kendisini dinç tuttuğunu ve son nefesime kadar göklerde
olacağını söylüyor...

1171

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

İki Film ...
‘DIVERTED’ (Rotası Değişenler)

2009 yılında vizyona gi- Filmde insanların ev-
ren Kanada ve İngiltere lerini açması, moral
ortak yapımlı filmin yö- geceleri gibi etkinlik-
netmeni Alex Chapple. lerle insanların stres-
Film, 11 Eylül 2001 günü lerinin hafifletilmeye
İngiltere’den Amerika’ya çalışılması yanı sıra
gitmek üzere havalanan Müslüman bir yol-
bir uçağın birkaç yolcu- cuya nasıl potansiyel
sunun hayatlarından kısa terörist muamelesi
kesitler göstererek başlar. yapıldığını da izle-
Herkes için ayrı bir anlam riz. 4 günün sonunda
ifade ettiğini anladığımız Amerikan hava saha-
bu yolculukta her şey yo- sının açılmasıyla yol-
lunda iken, yolculuğun cular tekrar uçakla-
sonlarına doğru iniş için rına binerler ve varış
Amerikan hava sahası- noktaları için tekrar
na giren uçak Kanada’ya havalanırlar…
yönlendiriliyor. Filmin kurmaca ol-
11 Eylül 2001 günü ne olduğundan habersiz yolcular küçük masının yanı sıra
bir ada kasabası olan Gander’e iniş yapıldıktan sonra radyo- filmin sonunda bazı
dan New York’daki İkiz kule saldırılarından haberdar oluyor- gerçek resmi rakam-
lar. Bu, Gander’e indirilen tek uçak değildir, toplamda 6.600 ları görmekteyiz. Bunların havacılıkla ilgili olan kısmıysa şöy-
yolcuyu taşıyan 39 uçak buraya zorunlu olarak iniş yapmıştır. le: 11 Eylül 2001 günü 500 uçuş Kuzey Amerika’ya, 225 uçuş
Alınan güvenlik önlemleri ve uzun süren pasaport kontrolle- da Kanada’ya ‘divert’ etmiştir.
rinin ardından Gander kasabası halkı ve yöneticileri, bütün
imkânlarını seferber ederek neredeyse kendi nüfusu kadar Hazırlayan: Psikolog Ebru Coşar. (Havacılık Psikoloğu)
olan bu topluluğu 4 gün boyunca misafir eder.

Orhangazi Mah. Küme Sok. Hisarpark. Park-2/C ESKİŞEHİR Tel: 0222 3240098

1172

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

AKLI HAVADA (Up In The Air)

Bir Sık Uçan Trajikomedisi

Yönetmen: Jason Reitman, Senaryo: Walter Kirn, Jason Re- lenmek üzere olan ve parasızlıktan dolayı balayına çıka-
itman, Oyuncular: George Clooney, Vera Farmiga, Anna mayacak olan kız kardeşi için aralarında Wright Bros ile
Kendrick. Charles Lindbergh gibi öncü havacıların uçuş yaptığı St.
2009 yapımı Louis Lambert International Airport’un da olduğu yerlerde
komedi-dram onların maketi ile fotoğraf çeken Ryan’ın, 10 milyon mil
türünde olan ve puanı toplayacak kadar uçmasına karşın, bu yerlere ilişkin
ülkemizde “Aklı ne bir fotoğrafı ne de anısı vardır.
Havada” gibi Derken bir uçuşta geçilen bir anonstan, Ryan’ın 10 milyon
içeriği çok da mile ulaştığını öğreniriz. Şampanya eşliğinde, yanına otu-
yansıtmayan bir ran baş pilot Finch ile tanışan ve 7 numaralı platin kartını
isimle gösterilen alan Ryan’ın, bu performansa ulaşan en genç kişi olduğunu
Up in the Air, öğreniriz. Finch, genç yaşına karşın nasıl olup da buna za-
esasında Wal- man bulabildiğini sorar. Ryan’ın neden mil biriktirdiği so-
ter Kirn’in 2001 rusuna olduğu gibi bu soruya da verecek bir cevabı yoktur;
tarihli ve henüz dilimize çevrilmemiş aynı adlı romanının ama biz biliriz ki Ryan, milleri biriktirmek adına hayatında-
başarılı ve trajikomik bir uyarlamasıdır. Filmin kahrama- ki herkesi ve her şeyi ihmal etmiştir. Finch sohbet sırasında
nı olan Ryan (George Clooney), gece gündüz demeden o ‘Nerelisin?’ diye sorduğunda, Ryan evi gibi hissettiği ortamı
şehir senin bu şehir benim uçarak finansal kriz sebebiyle kastederek ‘Buralıyım’ diye cevap verir…
küçülmeye giden şirketler için çalışanlarını ‘işten çıkarma Ryan’ın sonsuza dek böyle süreceğini sandığımız hikâyesi,
hizmeti’ sunan bir kariyer uzmanıdır. şirkete yeni gelen Natalie’nin geliştirdiği ve çalışanları bil-
gisayar yardımıyla uzaktan kovabilecek video konferansa
ABD’nin farklı şe- dayalı bir sistemin devreye girmesiyle kesintiye uğrar. Bir
hirlerinin kuş bakışı yandan da fikirleri değişmeye ve yaşama bakışı dönüşmeye
görüntüleri ile açı- başlar. Aşık olduğu kadın sayesinde yerleşik yeni bir hayat
lan ve adeta kah- kurma fikri sıcak görünmeye başlar. Fakat daha önce işten
ramanımızın şehir- çıkarılan bir çalışanın intihar etmesi yeni sistemin askıya
lerarasında mekik alınmasına sebep olur. Bu da Ryan’ın tekrar yollara düşme-
dokuduğunu bize si demektir.
düşündürten filmin
sonraki sekansında Ryan’ın baştan sona doğru nasıl ve neden dönüştüğünün
Ryan’ı, daha önce- hikâyesi olan film, sonlarına doğru bu dönüşümü somut-
sinde yüzlerce defa yaptığı gibi Steve adlı sıradan bir çalı- laştırarak biter: Ryan, havayolu şirketi tarafından kendisi-
şanı işinden kovarken görürüz. 40’lı yaşlarında ve hayattaki ne özel olarak tahsis edilmiş olan telefon hattından şirket
en önemli felsefesi herhangi bir şeye veya yere bağlanma- görevlisine ulaşarak, biriktirmek için film boyunca nasıl
mak olan Ryan, “Dünyayı değiştiren, imparatorluk kuran uğraştığını gördüğümüz millerinden bir kısmını dünya turu
adamlar da senin geçtiğin yerlerden geçti; çünkü bunu ya- yapmaları için kız kardeşi ve eşine bağışlar...
pabilecek kapasitedeydiler” gibi kişisel gelişim kitapların-
dan fırlamışa benzer cümlelerle Steve’i ikna etmeye çalışır. Hazırlayan: Dr. Akansel Yalçınkaya (İstanbul Medeniyet
Ryan’ın bu süreçteki en önemli yardımcısının havacılık Üniversitesi) Kaynak: https://en.wikipedia.org/wiki/Up_in_
sektörü olduğunu, ilerleyen sahnelerde kendini evinde gibi the_Air_(2009_film)
hissettiği uçaklar yardımıyla öğrenmiş oluyoruz. Zira Ryan
kelimenin tam anlamıyla bir ‘sık uçan yolcu’dur (frequent
flyer). ‘Great West Airlines’ şeklinde uydurma bir isim-
le anılan Ryan’ın müşterisi olduğu havayolu şirketinin ise
American Airlines olduğunu anlıyoruz. İşlerine sadık in-
sanları işinden eden ve hayatta herhangi bir şeye bağlanıp
sadakat göstermeyen Ryan’ın bu dünyadaki tek hedefi ise
ironik bir biçimde, 10 milyon mil biriktirerek havayolu şir-
ketinin en sadık 7. müşterisi olarak hem baş pilot Maynard
Finch ile tanışmak, hem de American Airlines’ın bir uçağı-
na ismini yazdırmaktır.
İlerleyen bölümde öğreniyoruz ki; Ryan’ın mil biriktirme
tutkusu, herhangi bir amaç veya hedeften yoksun olan,
neredeyse takıntılı bir biriktirme durumudur. Dahası, ev-

1173

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

Üç Uçak ...

A 400M Hastane Uçağı

Alman Ordusu A400M nakliye uçağını kriz bölgelerinden A400M pervaneli 4 motoru olan üstten kanatlı bir uçak-
yaralıların kurtarılması için “uçan yoğun bakım servisi” tır. Dünyanın en modern askeri nakliye uçağı olarak kabul
olarak kullanacak. Hava kuvvetleri 2018 Ağustos ayında edilmektedir, ama ilk uçakların geliştirilmesi sırasında ve
Berlin’de sağlık uçağı olarak donatılmış bir uçağını tanıttı. teslimat sonrasında Aralık 2014’den itibaren sık sık teknik
sorunlar yaşanmıştır.
Bir tahliye görevi sırasında içinde 6’ya kadar hasta 11 ki-
şilik sağlık ekibi tarafından tedavi edilebilecek. Hava kuv- Hazırlayan: Dr. Tevfik Çakmakçı
vetleri, çeşitli savaş uçakları için havada yakıt ikmali yeter- (Halk Sağlığı Uzmanı, Ali Raif İlaç)
liği yanında Airbus’un artık “Intensive Care Aeromedical
Evacuation” (ICAE) konfigürasyonuna da ulaştığını bildir-
di. Bununla kastedilen stratejik tıbbi tahliye yeterliğidir, ki
şimdiye kadar sadece savunma bakanlığının Airbus A310
uçağı ile gerçekleştirilmekteydi.

1174

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

STRATOLAUNCH

Microsoft kurucu ortaklarından Paul Allen son 6 yılını ro- uzay macerası SpaceShipOne ile benzerlikler gösteriyor.
ketleri uzaya taşıyabilecek devasa bir uçak üretmek için SpaceShipOne, aynı zamanda Richard Branson’ın uzay
harcadı. Bu uçak ilk kez Mayıs 2017’de Paul Allen’a ait uçuş şirketi Virgin Galactic ’in kullandığı uzay aracının da
“Stratolaunch Systems” şirketinin ABD'nin Kaliforniya temelini oluşturmuştu.
Eyaleti'nde bulunan Mohavi Çölü’ndeki özel hangarından
çıkartıldı ve görüntüleri basınla paylaşıldı. Her şey yolunda 35,000 ft (10,668 m) seyir irtifaına ulaşıldığında ve bir
giderse, 2019 yılı Mayıs ayında ilk uçuşunu yapması bek- veya daha fazla fırlatma aracı piyasa sürüldüğünde, hızla
leniyor. “Stratolaunch” olarak isimlendirilen bu uçak, 117 takımyıldız konuşlanmaları için farklı eğilimlere fırsat vere-
metre (385 feet) kanat açıklığına sahip ve bu onu Dünyanın ceği vurgulanan Stratolaunch ‘ın geliştirilmekte olan diğer
en büyük uçağı yapıyor. 250 tonluk boş ağırlığa sahip bu modelleri için “https://www.stratolaunch.com/how-we-
uçak, 28 tekerleği ve 6 adet B-747 motoru sayesinde 650 launch/ “ adresi ziyaret edilebilir.
ton ağırlıkla kalkış yapabiliyor.
Bu kadar büyük olmasının sebebi, Allen‘in bu uçakla ro- 13 Nisan 2019 günü Stratolaunch şirketinin Roc isimli dev
ketleri atmosferin üst katmanlarına taşımak istiyor olması. uçağı Mojave Hava ve Uzay Limanı‘ndan kalkarak ilk uçu-
Fikir, roketi bir fırlatma platformundan fırlatıyor olmanın şunu yaptı, 150 dakika havada kaldı. Bu uçuşta, Pegasus XL
yüksek yakıt tüketimine sebep oluyor olmasından hareket- roketlerini yörüngeye fırlatma denemesi yapıldı ve başarılı
le, atmosferin daha üst seviyelerinden bir roket fırlatmanın olduğu bildirildi. Haziran ayında ise roketleri yaklaşık 10
daha az yakıt tüketimine fırsat verecek olmasından doğmuş. bin metre yüksekliğe taşıyıp oradan uzaya fırlatacak.
Kalkışından 20 dakika sonra fırlatma bölgesine yükselip
bu alanda dolaşacak olan Stratolaunch roketi bu seviye- Hazırlayanın Notu: Kişisel yorumum olarak, Stratolaunch
de serbest bırakacak ve roket ateşlenip yörüngesine çıka- vizyonunun uzaya seyahat etmekten daha ötede, uzay-
cak. 2017 Mayıs ayında uçak hangardan ilk çıktığında bir da daha uzağa seyahat etmek yönünde olduğu ve bunun
müşterisi bile varmış. Özel uzay uçuşu şirketi Orbital ATK, gelecekte Ay ve Mars dışında farklı gezegenlerden bah-
2016 Ekim ayında, küçük uyduları uzaya göndermek için sedilebilmesinin önünü açacağı yönünde. Diğer taraftan,
kullanılan Pegasus XL roketi için dev uçağı fırlatıcı olarak bir gelecekte belki Airbus’ın Beluga’sı ya da Boeing’in
kullanmak amacıyla Stratolaunch Systems ile bir anlaşma DreamLifter’ı da etkisiz kalabilir, bunu da zaman göstere-
yapmış. cektir.
Fikir, Allen ve ortaklarına 2004 yılında Ansari X Ödülü'nü
(ilk özel yeniden kullanılabilir uzay aracını oluşturmak için Hazırlayan: Zahid Altunel. (Havacılık Psikolojisi Sertifika
X Ödül Vakfı tarafından başlatılan yarışma) kazandıran, ilk sahibi) Video linki: https://youtu.be/alNzFInXtSM

1175

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

DC-3; Yaş 79

Bir ömre 79 yılda neler tarihinde Breitling Sion Airshow 2017’ye katılmak üzere
sığdırabilirsiniz? Bir insan İsviçre’ye geri dönmüştür. DC-3 dünya turunu tamamlaya-
79 yılda neler görmüş ge- bilen en yaşlı uçak unvanına sahiptir.
çirmiş, kimlerle tanışmıştır,
hangi zorluklarla karşılaş-
mıştır... Peki şimdi bir de
79 yaşında bir uçak hayal
edin. Varolduğu süre zarfın-
da hangi olaylar ile karşılaş-
mıştır? Nerelere uçmuş, ne
mesafeler katetmiş, kimlerle
uçmuş, neler taşımıştır?
İşte o 79 yaşındaki uçak dünya havacılık tarihinin efsanevi
uçaklarından askeri adıyla C-47 (Dakota), sivil adıyla DC-
3… 1940 yılında Boeing 247 modeliyle rekabet etmesi
amacı ile imal edilerek gökyüzüne kavuşan DC-3… İkinci
Dünya Savaşında Normandiya çıkarmasına katılmış, bir-
çok kez paraşütçü atmış, savaşlar boyunca yerden ve ha-
vadan açılan kurşunlamalara dayanmış bir efsane...

DC-3’lerin teknik özelliklerine göz atılacak olursa; 2 mü-
rettebat, 21 ile 32 yolcu kapasiteli, 29 metre kanat açıklığı-
na sahip, 7.650 kg ağırlığında, maksimum 370 km/s ulaşa-
bilen, 333 km/s seyir hızına sahip, 2.400 km. menzilli bu
uçaklar aynı zamanda 8 saat havda kalabilmektedir.

DC-3’ler savaş sonrasında 1960’lı yılların ortasına dek zor Ülkemizin değerli isimlerinden Türkiye’nin ilk profesyonel
şartlar altında uçuşlarına devam etmiştir. Daha sonraları akrobasi pilotu Sayın Ali İsmet Öztürk’ün girişimi ile dün-
yerlerini ilk jetlere bırakarak hava kuvvetlerinde kullanıl- yayı dolaşan bu efsane DC-3 satın alındı. 14 Mart 2019
maya devam edilse de; 1980’li yıllarda emekli olmaya günü 3 günlük bir yolculuğun ardından İsviçre’nin Cenev-
başlamışlardır. Şu an ABD ve Avrupa’da turistik şirketler re şehrinden havalanarak Sivrihisar Uluslararası Sportif
bu emekli (vintage) uçakları restore ederek, özel turlar dü- Havacılık Merkezi pistine ulaştı ve M.S.Ö Havacılık Mü-
zenlemektedirler. zesi envanterine katıldı. Uçağın aynı zamanda Sivrihisar
DC-3 ilk uçuşunu 9 Mart 1940 yılında gerçekleştirmiştir. Uluslararası Sportif Havacılık Merkezi’nde düzenlenecek
2008 yılında pilot Francisco Agullo ve arkadaşları tarafın- olan havacılık etkinliklerinde de aktif olarak gökyüzüne
dan meşhur İsviçre saat markası olan Breitling’in desteği ile tekrardan kavuşabileceği Ali İsmet Öztürk tarafından pay-
satın alınarak orjinal durumuna getirilmiş ve sayısız airs- laşılmıştır.
how’larda kullanılmıştır. Tam 77 yıl sonra yine aynı tarihte
9 Mart 2017’de İsviçre’nin Cenevre şehrinden havalanan Hazırlayan: Psk. Pınar Ergüneş (Atlas Global Eğitim Şefi)

uçak Dünya turunu ta-
mamlamak üzere önce
Balkanlar, Ortadoğu,
Hindistan ve sonra
Güney Doğu Asya,
Çin ve Japonya’yı zi-
yaret etmiş, en son
ABD turunu tamam-
layarak 12 Eylül 2017

1176

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

GÖKBEY
Yerli ve Milli Genel Maksat Helikopteri

15 Haziran 2010 tarihinde toplanan Savunma Sanayii İcra taşıma, kıyı ötesi taşıma hizmetlerinden iç güvenlik, sınır
Komitesi, “Özgün Helikopter Programı” adı altında “T625” güvenliği, ormancılık ve yangınla mücadeleye kadar çok
isimli tamamen milli olan bir helikopterin yapımını karar- geniş bir yelpazede görev alabilecek niteliktedir. 2 pilot ve
laştırdı. Gökbey’in bütçesi, 3 Ocak 2013 tarihinde karara azami 12 kişi taşıma kapasitesine sahip olup, tüm verileri
bağlandı. 26 Eylül 2013 tarihinde Savunma Sanayi Müste- dokunmatik ekrandan girilecek şekilde tasarlanan full-glass
şarlığı (SSM) ile Türkiye Havacılık ve Uzay Sanayi (TUSAŞ, kokpite sahiptir. Her türlü hava koşullarında, yüksek sıcak-
TAI) arasında imzalanan sözleşme ile yapım süreci başladı. lık ve irtifada, gece ve gündüz sorunsuz bir şekilde kulla-
Gökbey'in imalatında TUSAŞ (TAI) ve ASELSAN’ın çok nılabilecek şekilde tasarlanan Gökbey, ilave yakıt almadan
sayıdaki mühendis ve alt kademedeki çalışanları aktif rol 3,8 saat havada kalarak 740 km (400 nm); ilave yakıt alarak
almış ve yapısal ve aerodinamik sistemlerin yanı sıra, baş- 5 saate kadar 948 km (512 nm) mesafe kat edebilmektedir.
ta transmisyon, rotor, güç aktarma sistemi ve iniş takımları
gibi toplam 14-alt sistemin tasarımları ve üretimleri de ta-
mamen milli kaynaklarla gerçekleştirilmiştir.

Gökbey’in motorunun yerli olmasına yönelik Savunma Sa- Teknik Performans ve özellikler: Uzunluk 15,87 m (52 ft),
nayi Müsteşarlığı (SSM) tarafından başlatılan “TS-1400 Tur- Motor (Rolls-Royce & Honeywell); Ana rotor çapı 13,20 m
boşaft Motor geliştirme projesi” kapsamında Mart 2017’de (43 ft); Azami kalkış ağırlığı 6050 kg.
TUSAŞ Motor Sanayi A.Ş (TEI) ile SSM arasında sözleşme Yerli motor (TUSAŞ Motor A.Ş: TEI) TS-1400. Standart yakıt
imzalanmış, 1400 shp gücünde tip sertifikası alınmış özgün tankı: 1020 kg. Azami seyir sürati: 306 km/saat. Max. İrtifa:
ve milli motor (TS-1400) helikoptere entegre edilmek üzere 6096 m (20.000 ft). Mürettabat: 2. Menzil: 740 km. Yolcu:
geliştirilmiştir. 2021 itibariyle Gökbey’in yerli motor ile uç- 10-12. Havada kalış: 3,8 saat.
ması beklenmektedir. T625 açılımı: T: Türk, 6: kalkış ağırlığı (ton), 2: motor sayı-
sı, 5: pal (pervane) sayısı.
Gökbey, çoklu görev 2020-21 yıllarında hizmete girecek olan Gökbey’in Avupa
kabiliyetli bir helikop- Havacılık ve Uzay Ajansı (EASA) sertifikasyonuyla VIP mo-
ter olup askeri ve sivil deli sivil pazarda satışa sunulacaktır.
kullanıcılarının perso-
nel nakliyesinden pilot Hazırlayan: Dr. Zeynep Göker
eğitimine, arama-kur- Kaynaklar:
tarma, ambulans, VIP 1.http://www.millisavunma.com/tei-ts1400-turbosaft-
motor-gelistirme-projesi/ (erişim tarihi: 16.12.2018)
2 . h t t p : / / w w w. f - 1 6 . n e t / f o r u m / v i e w t o p i c .
php?f=49&t=52663 (erişim tarihi: 16.12.2018)
3. https://www.tai.com.tr/en/product/t625 (erişim tarihi:
16.12.2018)

1177

2 0 1 9 Nisan S a y ı : 3 4

Bir Portre ...

TÜRKİYE ‘NİN İLK KADIN PİLOTU:
BEDRİYE TAHİR GÖKMEN

Soyadı Kanunu çıkmadan önce “Gökmen Bacı” olarak sut, ben de böyle uçsam, diye düşünürdüm. Benim naza-
anılan Bedriye Tahir Gökmen, uçmaya karşı duyduğu bü- rımda tayyareciler insanlığın fevkinde büyük kudret sahibi,
yük tutkuyla havacılığa giriş yapmış. 1932 yılında Vecihi bambaşka birer varlıklardı. Gazetelerde tayyareciliğe ait en
Hürkuş’un kurduğu ilk Türk sivil havacılık okulu olan Ve- küçük bir yazıyı bile kaçırmazdım. Bütün emelim bir kere-
cihi Sivil Tayyare Mektebi’ne kayıt Bedriye Tahir’in buruk cik olsun tayyareye binmekti. Tayyareci her zaman havada
bir hikâyesi var. 1932 yılıydı, o dönemde Türkiye’de hiçbir uçmaz. Benim rüyamda uçmadığım gece hemen hemen
kadının cesaret edemediği bir işe heves etti Bedriye Tahir. yok gibidir. Tayyarecilik öyle tatlıdır ki, bu mesleğe intisab
Uçmak istiyordu. Vecihi Sivil Uçuş Okulu’nun kapısından eden bir daha ayrılamaz.”
girdiğinde herkes çok şaşırdı. 12 erkek öğrenci vardı. An-
cak Vecihi Hürkuş onu görünce çok sevindi, hemen kay- Çalıştığı şirkettekiler Bedriye’yi çekemediler, etmedikleri
dını yaptı. Bedriye memurdu, annesiyle yaşıyordu. Zor da kalmadı. “Kâtiplik edeceksen et, havacı olacaksan çık git”
olsa okulun aylık 1000 liralık taksidini ödeyecekti. Dersle- dediler. İşini bırakmayı göze alamazdı. Söylenenlere ku-
re başladı. Sabahları 05.30’da okula geliyor, sonra koşarak lağını tıkadı. Ama şirkettekiler işi daha ileri götürdü, ceza
8.30’da işe yetişiyordu. Hafta sonları tüm zamanını okulda kesmeye kalktı. Hava Kurumu devreye girdi, elçiler gön-
geçirirdi. derildi. Ceza silindi. 1933’te yalnız uçuşlara başladı. Sa-
atlerce uçtu. Ağustos ayında bröve almaya hak kazandı.
İlk kadın pilot adayı Bedriye Tahir gazetecilerin ilgisini Vecihi Hürkuş’un başvurusu üzerine 1934’te Hava Kuv-
çekti. 1933’te verdiği röportajında heyecanını şöyle anla- vetleri Müsteşarlığı’ndan bir heyet brövelerin onaylanması
tıyordu: “Çocukluğumdan beri kuşların uçuşlarını, kanat için okula geldi. Ancak aynı günlerde okulun tek faal uçağı
çırpıntılarını, dönüşlerini dikkatle seyrederdim. Tayyareleri Kalamış Koyu’nda kırıma uğradı. Sınav yapılamadı. Vecihi
seyrederken tatlı bir heyecan duyar ve bu insanlar ne me- Hürkuş çok ısrar etti ama heyet bir daha gelmedi. Rüzgâr
dönmüştü bir kere, çok geçmeden okul kapandı. Gökmen
işinden de çıkarıldı. Bedriye O günden sonra kaybolup git-
ti. Ne yaptı, nereye savruldu hâlâ bilen yok. Her şeye rağ-
men Bedriye Tahir Gökmen’in adı, Türk havacılık tarihine
ilk kadın pilot olarak yazıldı…

Hazırlayan: Psk. Gülden Umurtak (Havacılık Psikoloğu,
Psikoonkolog)
Kaynaklar:
1.İlk kadın uçakçı ‘Bedriye Tahir’ Havacılık ve Spor Dergisi
(İffet Halim) 1933.
2.Kanatlılar Dergisi, 1948. Sayı: 3

1178