Buku Teks Kimia KSSM T5-bab 1

PROSES
KIMIA

TEMA 1

Tema ini memberi murid peluang memahami dan mengaplikasikan konsep pengoksidaan dan
penurunan dalam tindak balas redoks. Konsep keupayaan elektrod piawai diperkenalkan bagi
memahami kekuatan sesuatu bahan sebagai agen pengoksidaan dan agen penurunan. Tindak
balas redoks dalam sel kimia dan sel elektrolisis turut dibincangkan. Aplikasi tindak balas
redoks dalam industri seperti penyaduran, penulenan logam dan pengekstrakan logam serta
kesannya terhadap alam sekitar dikaji. Murid juga didedahkan kepada mekanisme dan kaedah
pencegahan pengaratan.

1

1Bab

KESEIMBANGAN
REDOKS

Kata Kunci
• Agen pengoksidaan
• Agen penurunan
• Anod
• Elektrolisis
• Katod
• Keadaan pengoksidaan
• Keupayaan elektrod piawai
• Pengaratan
• Pengoksidaan
• Penurunan
• Sel Notasi
• Tindak balas redoks

Apakah yang akan anda pelajari?

1.1 Pengoksidaan dan penurunan
1.2 Keupayaan elektrod piawai
1.3 Sel kimia
1.4 Sel elektrolisis
1.5 Pengekstrakan logam daripada bijihnya
1.6 Pengaratan

2

Buletin

Bunga api mengandungi bahan api, agen pengoksidaan dan
agen pewarna. Bahan api terbakar dan mengalami
pengoksidaan untuk menghasilkan sejumlah besar gas. Bahan
api yang biasa ialah karbon dan sulfur. Bahan ini terbakar
untuk membentuk gas karbon monoksida, gas karbon dioksida
dan gas sulfur dioksida. Agen pengoksidaan pula
membekalkan oksigen untuk membantu bahan api terbakar
dengan cepat. Agen pengoksidaan juga ialah bahan yang
mengandungi banyak oksigen. Bahan yang biasa digunakan
dalam bunga api ialah kalium nitrat, KNO3, barium nitrat,
Ba(NO3)2, kalium klorat(VII), KClO4, ammonium klorat(VII),
NH4ClO4 dan barium peroksida, BaO2.

Sementara itu, agen pewarna pula ditambah untuk
menghasilkan warna-warna terang yang membuatkan cahaya
bunga api begitu menarik. Warna yang dihasilkan ini
bergantung pada ion logam yang hadir, seperti berikut:

Agen Pewarna Warna Apabila bunga api dibakar,
tindak balas redoks
Strontium karbonat Merah berlaku. Bahan api seperti
Barium nitrat Hijau sulfur atau arang teroksida
Natrium klorida Kuning dan agen pengoksidaan
Kuprum(II) klorida Biru seperti kalium nitrat
diturunkan. Serbuk bunga
api ialah campuran kalium
nitrat (75%), arang (15%)
dan sulfur (10%).

Apakah maksud tindak Bagaimanakah proses
balas redoks? elektrolisis diaplikasikan
Bagaimanakah agen pengoksidaan dalam kehidupan harian?
dan agen penurunan ditentukan
berdasarkan nilai keupayaan Apakah langkah-langkah
elektrod piawai, E0? yang perlu diambil untuk
mencegah pengaratan?

3

Tema 1 Proses Kimia

1.1 PENGOKSIDAAN DAN PENURUNAN

• Roket memerlukan daya Pembelajaran
tujahan yang tinggi untuk
berlepas ke angkasa. Daya
tujahan tersebut dihasilkan Murid boleh:
1.1.1 Memerihalkan tindak balas
melalui tindak balas
pembakaran antara bahan redoks melalui aktiviti.
bakar dan oksigen. 1.1.2 Menerangkan tindak
• Tindak balas pembakaran
balas redoks berdasarkan
merupakan satu contoh tindak perubahan nombor
pengoksidaan
melalui aktiviti.
balas redoks. Apakah yang 1.1.3 Mengkaji tindak balas
dimaksudkan dengan tindak penyesaran sebagai satu
balas redoks? tindak balas redoks

Tindak balas redoks ialah melalui aktiviti.

tindak balas kimia yang
melibatkan pengoksidaan
dan penurunan berlaku
secara serentak. Istilah redox berasal daripada
• Tindak balas redoks dua perkataan Bahasa Inggeris:
pada asalnya dirujuk
REDOX

kepada tindak balas yang Reduction Oxidation

melibatkan oksigen.
Namun begitu, tindak balas redoks juga dapat dijelaskan
menggunakan takrifan yang berbeza seperti ditunjukkan
dalam Rajah 1.1.

Penambahan atau kehilangan oksigen Penambahan atau kehilangan hidrogen

Tindak Balas Pengoksidaan dan Penurunan

Pemindahan elektron Perubahan nombor pengoksidaan

Rajah 1.1 Tindak balas redoks

Pengoksidaan dan Penurunan dari Segi Penambahan dan Kehilangan Oksigen

• Tindak balas redoks yang berlaku antara magnesium, Mg dan karbon
ddiaonkksiadrab,oCnO, C2 d. aBloalmehGkaahmabnadr afomtoe1n.u1lims penergshaamsialkaannkmimaiganyeasniugmseoimksbidaan,gMbgaOgi
tindak balas atnintadraakmabganlaessiumpe,nMgogkdsiadnakanarbodnandiopkesinduar,uCnOan2?
• Pengertian diterangkan
berdasarkan penambahan dan kehilangan oksigen.

Tindak balas pengoksidaan berlaku apabila suatu bahan Gambar foto 1.1
tindak balas mengalami penambahan oksigen. Pembakaran pita
Tindak balas penurunan berlaku apabila suatu bahan magnesium, Mg
tindak balas mengalami kehilangan oksigen. dalam ais kering

4

Keseimbangan Redoks Bab 1

Pengoksidaan C(p)
(penambahan oksigen)

2Mg(p) + CO2(g) → 2MgO(p) +
Penurunan

(kehilangan oksigen)

Bahan dioksidakan: Magnesium, Mg Magnesium, Mg mengalami penambahan oksigen.

Bahan diturunkan: Karbon dioksida, CO2 kKeahriblaonngdainokoskisdiag,eCn.O2 mengalami

Agen pengoksidaan: Karbon dioksida, CO2 Karbon dioksida, CO2 telah mengoksidakan
magnesium, Mg.

Agen penurunan: Magnesium, Mg Magnesium, Mg telah menurunkan karbon
dioksida, CO2.

A ktiviti 1A PAK 21

Jalankan perbincangan bagi menjawab soalan yang berikut melalui aktiviti Brain Storm.

1. Tindak balas antara kuprum(II) oksida, CuO dan karbon, C ialah satu contoh tindak balas redoks.
(a) Tuliskan persamaan kimia seimbang bagi tindak balas yang berlaku.
(b) Nyatakan nama tindak balas yang berlaku pada:
(i) Kuprum(II) oksida, CuO. (ii) Karbon, C.
(c) Kenal pasti:
(i) Bahan yang dioksidakan. (iii) Agen pengoksidaan.
(ii) Bahan yang diturunkan. (iv) Agen penurunan.

Rekodkan hasil perbincangan kumpulan anda dalam buku nota.

Pengoksidaan dan Penurunan dari Segi Penambahan dan Kehilangan Hidrogen

• Bagaimanakah kita dapat mengenal pasti tindak balas yang tidak melibatkan oksigen ialah
pengoksidaan atau penurunan?

• Ahli kimia memperluas pengertian pengoksidaan dan penurunan kepada sebatian yang
bertindak balas dengan hidrogen atau bahan tindak balas yang mengandungi hidrogen.

• Pengertian tindak balas pengoksidaan dan penurunan diterangkan berdasarkan kehilangan dan
penambahan hidrogen.
Tindak balas pengoksidaan berlaku apabila suatu bahan tindak balas mengalami
kehilangan hidrogen.
Tindak balas penurunan berlaku apabila suatu bahan tindak balas mengalami
penambahan hidrogen.

• Contoh tindak balas yang tidak melibatkan oksigen ialah tindak balas antara hidrogen sulfida,
H2S dan klorin, Cl2.
5

Tema 1 Proses Kimia

Pengoksidaan
(kehilangan hidrogen)

H2S(g) + Cl2(g) → S(p) + 2HCl(g)

Penurunan

(penambahan hidrogen)

Bahan dioksidakan: Hidrogen sul da, H2S Hidrogen sul da, H2S mengalami kehilangan hidrogen.

Bahan diturunkan: Klorin, Cl2 Klorin, Cl2 mengalami penambahan hidrogen.

Agen pengoksidaan: Klorin, Cl2 Klorin, CHl22St.elah mengoksidakan hidrogen
sul da,

Agen penurunan: Hidrogen sul da, H2S Hidrogen sul da, H2S telah menurunkan klorin, Cl2.

A ktiviti 1B PAK 21

Jalankan aktiviti ini secara berpasangan.
Tindak balas yang berikut merupakan tindak balas redoks:

2NH3(g) + 3CuO(p) → N2(g) + 3Cu(p) + 3H2O(ce)

(a) Kenal pasti:
(i) Bahan yang dioksidakan. (iii) Agen pengoksidaan.
(ii) Bahan yang diturunkan. (iv) Agen penurunan.
(b) Terangkan jawapan anda kepada rakan kelas.

Pengoksidaan dan Penurunan dari Segi Pemindahan Elektron

• Pembakaran magnesium, Mg dalam ookkssiidgean, M, OgO2 miaelanhghseabsialtkiaann
magnesium oksida, MgO. Magnesium
ion yang terbentuk apabila elektron dipindahkan daripada logam
kepada bukan logam.

2Mg(p) + O2(g) → 2MgO(p) Bab 09/1 Video1 B01-06 Redoks
http://kubupublication.com.my/Kimia/Tingkatan5/Video1.html

Pemindahan elektron dari Segi
Pemindahan
Gambar foto 1.2 Pembakaran pita • Pengertian tindak balas pengoksidaan Elektron
magnesium, Mg dalam oksigen, O2 dan penurunan diterangkan berdasarkan
pemindahan elektron. https://bit.ly/kpkt5v1

Tindak balas pengoksidaan berlaku apabila suatu bahan tindak balas kehilangan elektron.
Tindak balas penurunan berlaku apabila suatu bahan tindak balas menerima elektron.

6

Keseimbangan Redoks Bab 1

• Bukan semua tindak balas redoks dapat diterangkan berdasarkan penambahan dan kehilangan
oksigen atau hidrogen.

• Sejak penemuan elektron oleh J.J. Thomson pada tahun 1897, ahli kimia mula menggunakan
konsep pemindahan elektron untuk menerangkan tindak balas redoks.

• Banyak tindak balas redoks dapat diterangkan dengan menggunakan konsep pemindahan elektron.
• Pemindahan elektron dalam tindak balas redoks dapat dijelaskan dalam setengah

persamaan yang berikut:

→Setengah persamaan tindak balas pengoksidaan: Mg +Mg2+ 2e–

Setengah persamaan tindak balas penurunan: →O2 + 4e– 2O2–

Bahan dioksidakan: Magnesium, Mg Atom magnesium, Mg kehilangan elektron.

Bahan diturunkan: Oksigen, O2 Molekul oksigen, O2 menerima elektron.
Agen pengoksidaan: Oksigen, O2 Oksigen, O2 ialah penerima elektron.
Agen penurunan: Magnesium, Mg Magnesium, Mg ialah penderma elektron.

• Mari kita kaji tindak balas pengoksidaan dan penurunan yang melibatkan pemindahan elektron
pada suatu jarak.

Aktiviti Makmal 1A Pemindahan Elektron pada Suatu Jarak

Tujuan : Mengkaji tindak balas pengoksidaan dan penurunan PAK 21 Pembelajaran
dari segi pemindahan elektron pada suatu jarak. Sains Secara Inkuiri

Bahan : kAasliidumsulmfuarnikg,aHna2St(OV4I1I).0bmeraosliddm, K−3M, lnarOu4ta0n.1kmaloiul mdmio−3ddidaan, KI 0.5 mol dm−3, larutan
larutan kanji.

Radas : Tiub-U, dawai penyambung dengan klip buaya, galvanometer, kaki retort,
elektrod karbon, penitis dan tabung uji.
Cabaran Elektrod karbon tidak boleh
Prosedur: G
Minda menyentuh lapisan asid
sulfurik, H2SO4. Mengapa?
X Y Elektrod karbon, C

Larutan kalium mLaarnugtaannakta(lVCiuIamI)baran Terminal negatif ialah elektrod di
iodida, KI berasid, KMMniOn4da mana berlaku pembebasan elektron.
Asid sulfurik, H2SO4 Terminal positif ialah elektrod di
Tiub-U mana berlaku penerimaan elektron.

Rajah 1.2

1. Ttiuuban-Ugksaenhiansgidgasuslefpuarriku,hHp2eSnOu4h1d.0anmaopl idtkma−n3 ke dalam menegak.
tiub-U secara
2. Dengan berhati-hati, masukkan larutan kalium iodida, KI 0.5 mol dm−3 ke dalam lengan X
tiub-U dengan menggunakan penitis sehingga larutan setinggi 3 cm.
3. Dkeednaglaanmbleernhgaatin-hYattii,umb-aUsudkeknagnalnarmuteannggkuanliuakmanmpaenngiatinsaste(hViInIg)gbaerlaarsuidta, nKMsetninOg4g0i.31 mol dm−3
cm.

7

Tema 1 Proses Kimia

4. Sambungkan elektrod karbon pada galvanometer dengan menggunakan wayar penyambung.
5. Celupkan satu elektrod karbon ke dalam larutan kalium iodida, KI dan satu lagi elektrod
karbon ke dalam larutan kalium manganat(VII) berasid, KMnO4 bagi melengkapkan litar
seperti pada Rajah 1.2.
6. Perhatikan arah pesongan jarum galvanometer dan tentukan terminal negatif dan terminal
positif bagi elektrod-elektrod tersebut.
7. Biarkan radas selama 30 minit.
8. Perhatikan perubahan warna pada larutan kalium iodida, KI dan larutan kalium
manganat(VII) berasid, aKnMdanOda4l.am
9. Rekodkan pemerhatian jadual.
10. Selepas 30 minit, keluarkan sedikit larutan di lengan X tiub-U dengan menggunakan penitis
dan masukkan ke dalam sebuah tabung uji.
11. Tambahkan larutan kanji ke dalam tabung uji itu untuk menentusahkan hasil yang terbentuk.

Data dan Pemerhatian:

Larutan Pemerhatian Inferens
Kalium iodida, KI
Kalium manganat(VII) berasid, KMnO4

Perbincangan:
1. Berdasarkan pemerhatian anda, tulis setengah persamaan pada elektrod X dan elektrod Y.
2. Apakah jenis tindak balas yang berlaku pada elektrod X dan elektrod Y?
3. Tuliskan persamaan ion keseluruhan bagi tindak balas yang berlaku.
4. Kenal pasti bahan yang dioksidakan, bahan yang diturunkan, agen pengoksidaan dan agen
penurunan. Berikan sebab kepada jawapan anda.
5. Nyatakan arah pengaliran elektron dalam ekperimen ini.
6. Nyatakan terminal positif dan terminal negatif dalam eksperimen ini.
7. SAeplaaiknahmfeunngggsuinaasikdansutlifuubr-ikU,,Hlu2SkOis4s?atu susunan radas berlabel yang dapat digunakan untuk
8. eksperimen mengkaji pemindahan elektron pada suatu jarak antara larutan ferum(II) sulfat,

FeSO4 dan air klorin, Cl2.

Sediakan laporan yang lengkap selepas menjalankan aktiviti makmal ini.

Dalam aktiviti makmal ini, didapati:

Pesongan jarum galvanometer menunjukkan berlakunya pemindahan elektron
melalui wayar penyambung daripada agen penurunan (terminal negatif) kepada agen
pengoksidaan (terminal positif).

Perubahan warna larutan tindak balas pula menunjukkan berlakunya proses
pengoksidaan atau penurunan.

Larutan kalium iodida, KI dan larutan kalium manganat(VII) berasid, KMnO4
dipisahkan oleh suatu elektrolit, iaitu asid sulfurik, H2SO4.

Elektron berpindah daripada elektrod dalam larutan kalium iodida, KI kepada elektrod
dalam larutan kalium manganat(VII) berasid, KMnO4 melalui wayar penyambung.

8

Keseimbangan Redoks Bab 1

Larutan kalium iodida, KI G Larutan kalium manganat(VII)
(Agen penurunan) e− (bAergaesnidp,eKnMgonkOsi4daan)
e−
ϩ
Ion iodida, I− membebaskan Ϫ Ion manganat(VII), MnO4− menerima elektron
elektron untuk menjadi iodin, I2 untuk menjadi ion mangan(II), Mn2+
2I− → I2 + 2e−
(larutan (larutan
tidak berwarna) perang) MnO4− + 8H+ + 5e− → Mn2+ + 4H2O
(larutan (larutan
ungu) tidak berwarna)

Redoks: Sel Kimia
di halaman 27.

Rajah 1.3 Susunan radas untuk menyiasat pemindahan elektron pada suatu jarak

• Tahukah anda cara untuk menulis setengah persamaan larutan kalium iodida, KI dan setengah
persamaan larutan kalium manganat(VII) berasid, KMnO4 seperti yang ditunjukkan pada Rajah 1.3?

Menulis setengah persamaan pengoksidaan:

Larutan tidak berwarna kalium iodida, KI bertukar kepada perang

1 Tuliskan bahan tindak →2I−(ak) (Ip2(earakn)g)
balas dan hasil tindak balas. (tak berwarna)

2 Tambah elektron pada 2I−(ak) → CI2a(ask=) 0 + 2e−
bahagian yang tidak ada Cas = -2 Cas = -2
cas supaya jumlah Jumlah cas = -2 Jumlah cas = 0 + (-2) = -2
cas seimbang.

Menulis setengah persamaan penurunan:

Warna ungu larutan kalium manganat(VII) berasid, KMnO4 bertukar kepada tidak berwarna

→1
Tuliskan bahan tindak balas Mn(uOng4−u()ak) + H+(ak) Mn2+(ak) + H2O(ce)
dan hasil tindak balas.
(keadaan berasid) (tidak berwarna)

Dalam keadaan berasid, tindak balas menghasilkan air

2 Seimbangkan bilangan →MnO4−(ak) + 8H+(ak) Mn2+(ak) + 4H2O(ce)
atom setiap unsur.
→MCnaOs =4−(-a1k)
3 Hitung jumlah cas bahan + 8H+(ak) Mn2+(ak) + C4aHs 2=O0(ce)
tindak balas dan hasil Cas = +8 Cas = +2
tindak balas. Jumlah cas = (-1) + (+8) Jumlah cas = (+2) + 0
= +7 = +2
→MnO4−(ak)
4 Tambah elektron pada + 8H+(ak) + 5e− Mn2+(ak) + 4H2O(ce)
bahagian cas positif yang Cas = -5
lebih banyak supaya Jumlah cas = (-1) + (+8) + (-5) Jumlah cas = (+2) + 0
jumlah cas seimbang. = +2 = +2

9

Tema 1 Proses Kimia

• Berdasarkan setengah Bab 09/1 Video2 B01-10a Bab 09/1 Video3 B01-10b
persamaan pengoksidaan http://kubupublication.com.my/Kimia/Tingkatan5/Video2.html Menulis Agen Pengoksidaanhttp://kubupublication.com.my/Kimia/Tingkatan5/Video3.html
dan setengah persamaan
penurunan, apakah Persamaan Ion dan Agen Penurunan
persamaan ion keseluruhan https://bit.ly/kpkt5v2 https://bit.ly/kpkt5v3
bagi tindak balas redoks
dalam Aktiviti Makmal 1A?

Setengah →2I– I2 + 2e– … ➀ Bilangan elektron pada persamaan
persamaan:
→MnO4– + 8H+ + 5e– Mn2+ + 4H2O … ➁ ➀ dan ➁ mestilah sama

→10I– 5I2 + 10e– … ➀ × 5 Jumlahkan persamaan
→2MnO4– + 16H+ + 10e–
2Mn2+ + 8H2O … ➁ × 2 ➀ dan ➁

→10I– + 2MnO4– + 16H+ + 10e– 5I2 + 10e– + 2Mn2+ + 8H2O

→Persamaan

ion:
10I– + 2MnO4– + 16H+ 5I2 + 2Mn2+ + 8H2O

• Jadual 1.1 menunjukkan beberapa contoh agen pengoksidaan yang
biasa digunakan manakala Jadual 1.2 menunjukkan beberapa contoh
agen penurunan yang biasa digunakan.

Jadual 1.1 Contoh agen pengoksidaan

Agen pengoksidaan Setengah persamaan

Kalium manganat(VII) berasid, KMnO4 MnO4−(ak) + 8H+(ak) + 5e− → Mn2+(ak) + 4H2O(ce)

Kalium dikromat(VI) berasid, K2Cr2O7 Cr2O72−(ak) + 14H+(ak) + 6e− → 2Cr3+(ak) + 7H2O(ce)

Air klorin, Cl2 Cl2(ak) + 2e− → 2Cl−(ak)

Air bromin, Br2 Br2(ak) + 2e− → 2Br−(ak)

Ferum(III) klorida, FeCl3 Fe3+(ak) + e− → Fe2+(ak)

Hidrogen peroksida berasid, H2O2 H2O2(ak) + 2H+(ak) + 2e− → 2H2O(ce)

Jadual 1.2 Contoh agen penurunan

Agen penurunan Setengah persamaan

Kalium iodida, KI 2I−(ak) → I2(ak) + 2e−
Kalium bromida, KBr 2Br−(ak) → Br2(ak) + 2e−
Ferum(II) sulfat, FeSO4 Fe2+(ak) → Fe3+(ak) + e−
Logam reaktif (contoh: zink, Zn)
Zn(p) → Zn2+(ak) + 2e−

Sulfur dioksida, SO2 SO2(g) + 2H2O(ce) → SO42−(ak) + 4H+(ak) + 2e−

10

Keseimbangan Redoks Bab 1

Nombor Pengoksidaan

Apakah nombor pengoksidaan? Bab 09/1 Video4 B01-12 Redoks dari
• Nombor pengoksidaan atau keadaan pengoksidaan ialah cas http://kubupublication.com.my/Kimia/Tingkatan5/Video4.html

unsur dalam sebatian jika pemindahan elektron berlaku dalam Segi Nombor
atom untuk membentuk ikatan kimia dengan atom lain. Pengoksidaan
• Nombor pengoksidaan sesuatu unsur dalam ion atau sebatian https://bit.ly/kpkt5v4
ditentukan berdasarkan garis panduan yang berikut:

1 Nombor pengoksidaan bagi 2 Nombor pengoksidaan bagi ion monoatom
semua unsur ialah sifar. adalah bersamaan dengan cas pada ion itu.

Unsur Nombor pengoksidaan Ion monoatom Nombor pengoksidaan
Natrium, Na 0 Ion kuprum(II), Cu2+ +2
0 +1
Karbon, C 0 Ion kalium, K+ -1
0 Ion bromida, Br− -2
Helium, He 0 +3
Ion oksida, O2−
Oksigen, O2
Klorin, Cl2 Ion aluminium, Al3+

3 Nombor pengoksidaan unsur dalam sebatiannya bagi Kumpulan 1, Kumpulan 2 dan
Kumpulan 13 dalam Jadual Berkala masing-masing ialah +1, +2 dan +3.

Sebatian Nombor pengoksidaan Sebatian Nombor pengoksidaan
Litium klorida, LiCl
+1 Magnesium oksida, MgO +2
Natrium oksida, Na2O
+1 Aluminium klorida, AlCl3 +3

4 Jumlah nombor pengoksidaan atom unsur dalam suatu sebatian ialah sifar.

Contoh: Tentukan nombor pengoksidaan
Jumlah nombor pengoksidaan bagi natrium klorida, NaCl. sulfur dalam sulfur trioksida, SO3.
Nombor pengoksidaan Na + Nombor pengoksidaan Cl x + 3(-2) = 0
= (+1) + (-1) = 0 x = +6
Nombor pengoksidaan S = +6

5 Jumlah nombor pengoksidaan atom unsur dalam suatu ion poliatom adalah
bersamaan dengan cas pada ion itu.

Contoh: Tentukan nombor pengoksidaan
JNuommlabhornpomenbgoorkpsiednagaonkNsid+aaNnobmabgoi riopnenamgomksoindiauamn ,4NHH4+. karbon dalam ion karbonat, CO32−.
= (‒3) + 4(+1) = +1 x + 3(‒2) = -2
x = +4
Nombor pengoksidaan C = +4

11

Tema 1 Proses Kimia

6 Nombor pengoksidaan bagi hidrogen dalam sebatian biasanya ialah +1, kecuali dalam
logam hidrida, iaitu -1.

Nombor pengoksidaan hidrogen dalam sebatian Tentukan nombor pengoksidaan hidrogen dalam
hidrogen klorida, HCl. natrium hidrida, NaH.
x + (‒1) = 0 +1 + x = 0
x = +1 x = -1
Nombor pengoksidaan H = +1 Nombor pengoksidaan H = -1

7 Nombor pengoksidaan bagi oksigen dalam sebatian biasanya ialah -2, kecuali dalam
sebatian peroksida, iaitu -1.

Nombor pengoksidaan oksigen dalam Tentukan nombor pengoksidaan oksigen dalam hidrogen
magnesium oksida, MgO. peroksida, H2O2.
(+2) + x = 0 2(+1) + 2x = 0
x = -2 2x = -2
Nombor pengoksidaan O = -2 x = -1
Nombor pengoksidaan O = -1

8 Nombor pengoksidaan bagi unsur Kumpulan 17 dalam sebatian biasanya -1.
• Nombor pengoksidaan fluorin sentiasa -1.
• Nombor pengoksidaan klorin, bromin dan iodin biasanya -1, kecuali apabila unsur
itu terikat kepada unsur lain yang lebih elektronegatif seperti oksigen, maka nombor
pengoksidaannya akan bernilai positif.

Nombor pengoksidaan fluorin dalam Nombor pengoksidaan klorin Nombor pengoksidaan bromin
sebatian hidrogen fluorida, HF. dalam kalium klorat(I), KClO. dalam ion bromat(V), BrO3−.
(+1) + x = 0 (+1) + x + (-2) = 0 x + 3 (‒2) = -1
x = -1 x = +1 x = +5
Nombor pengoksidaan F = -1 Nombor pengoksidaan Cl = +1 Nombor pengoksidaan Br = +5

Bab 09/1 Video5 B01-13a Bab 09/1 Nota1 B01-13b
Penentuan Nombor Pengoksidaanhttp://kubupublication.com.my/Kimia/Tingkatan5/Video5.html Latihan Pengukuhan Penentuanhttp://kubupublication.com.my/Kimia/Tingkatan5/Nota1.pdf
https://bit.ly/kpkt5v5 Nombor Pengoksidaan

https://bit.ly/kpkt5n1

A ktiviti 1C 1. MnO4− 3. AlH3 5. Cu2O 7. VO2+
2. Ba(OH)2 4. HOBr 6. C2O42− 8. S8
Tentukan nombor pengoksidaan
unsur yang bergaris. Tunjukkan
semua langkah kerja jika ada.

12

Keseimbangan Redoks Bab 1

Pengoksidaan dan Penurunan dari Segi Perubahan Nombor Pengoksidaan

• Ahli kimia mendapati konsep pemindahan elektron dalam menerangkan tindak balas redoks
adalah terhad kepada tindak balas yang melibatkan sebatian ion. Oleh itu, maksud pengoksidaan
dan penurunan diperluas dengan menggunakan konsep nombor pengoksidaan untuk
menerangkan tindak balas redoks bagi merangkumi semua tindak balas.
Tindak balas pengoksidaan berlaku apabila nombor pengoksidaan suatu unsur dalam bahan
tindak balas bertambah.
Tindak balas penurunan berlaku apabila nombor pengoksidaan suatu unsur dalam bahan
tindak balas berkurang.

• Contoh tindak balas adalah antara karbon, C dan oksigen, O2 yang menghasilkan karbon
dioksida, CO2.

Pengoksidaan

(Nombor pengoksidaan bertambah)

C(p) + O2(g) → CO2(g)

Nombor Nombor Nombor Nombor
pengoksidaan = 0 pengoksidaan = 0 pengoksidaan = +4 pengoksidaan = -2

Penurunan
(Nombor pengoksidaan berkurang)

Bahan dioksidakan: Karbon, C Nombor pengoksidaan karbon, C bertambah.

Bahan diturunkan: Oksigen, O2 Nombor pengoksidaan oksigen, O berkurang.

Agen pengoksidaan: Oksigen, O2 Oksigen, O2 telah mengoksidakan karbon, C.
Agen penurunan: Karbon, C Karbon, C telah menurunkan oksigen, O2.

• Kesimpulan:
(a) Agen pengoksidaan ialah bahan yang mengoksidakan bahan lain dan diturunkan dalam
tindak balas redoks.
(b) Agen penurunan ialah bahan yang menurunkan bahan lain dan dioksidakan dalam
A tindak balas redoks.
ktiviti 1D Jadual 1.3 PAK 21

Jalankan aktiviti ini secara berkumpulan. Persamaan kimia
Jadual 1.3 menunjukkan persamaan kimia CuO(p) + H2(g) → Cu(p) + H2O(ce)
bagi dua contoh tindak balas redoks. Mg(p) + 2HCl(ak) → MgCl2(ak) + H2 (g)

(a) Bincangkan mengapakah tindak balas
dalam Jadual 1.3 dapat dikelaskan sebagai tindak balas redoks.
(b) Kenal pasti bagi setiap tindak balas:
(i) Bahan yang dioksidakan dan bahan yang diturunkan.
(ii) Agen pengoksidaan dan agen penurunan.
Bentangkan hasil perbincangan kumpulan anda di dalam kelas melalui aktiviti Gallery Walk.

13

Tema 1 Proses Kimia

Nombor Pengoksidaan dan Penamaan Sebatian Mengikut Sistem
Penamaan IUPAC

• Unsur-unsur peralihan ialah logam yang Mengikut sistem penamaan IUPAC, logam yang
lazimnya menunjukkan lebih daripada satu hanya mempunyai satu nombor pengoksidaan
nombor pengoksidaan dalam sebatiannya. dalam sebatiannya tidak memerlukan angka
rdoinmaamnadkaalnamsebpaegnaaimmaaagnn. eCsoiunmtohnnityraa,t.Mg(NO3)2
• Mengikut sistem penamaan IUPAC, angka
roman digunakan untuk menunjukkan
nombor pengoksidaan logam yang tersebut
dalam sebatiannya.

• Sebagai contohnya, Rajah 1.4 menunjukkan
ferum membentuk dua jenis sebatian nitrat.

Sebatian Fe(NO3)2 Nombor pengoksidaan Fe = +2 Angka roman (II)
Ferum Fe(NO3)3 Ferum(II) nitrat menunjukkan nombor
pengoksidaan Fe ialah +2
Nombor pengoksidaan Fe = +3
Ferum(III) nitrat Angka roman (III)
menunjukkan nombor
pengoksidaan Fe ialah +3

Rajah 1.4 Penamaan mengikut sistem IUPAC bagi sebatian ferum

• Jadual 1.4 menunjukkan penamaan sebatian yang mengandungi logam yang mempunyai lebih
daripada satu nombor pengoksidaan mengikut sistem penamaan IUPAC.

Jadual 1.4 Nama sebatian mengikut sistem penamaan IUPAC

Formula sebatian Nombor pengoksidaan Nama IUPAC
MnO2 Nombor pengoksidaan mangan ialah +4 Mangan(IV) oksida
KMnO4
CrCl3 Nombor pengoksidaan mangan ialah +7 Kalium manganat(VII)
K2Cr2O7
Nombor pengoksidaan kromium ialah +3 Kromium(III) klorida

Nombor pengoksidaan kromium ialah +6 Kalium dikromat(VI)

A ktiviti 1E PAK 21
Jalankan aktiviti ini secara berpasangan.
1. Nyatakan nama bagi sebatian yang berikut mengikut sistem penamaan IUPAC:
(a) Cu2O (b) CuO (c) Hg2Cl2 (d) HgCl2 (e) K2CrO4
2. Tuliskan formula bagi sebatian berikut:
(a) Vanadium(V) oksida (b) Natrium oksida (c) Plumbum(II) karbonat

3. Nyatakan nama bagi dua sebatian yang berikut mengikut Fe2O3 Al2O3
sistem penamaan IUPAC dan terangkan sebab
terdapat perbezaan pada nama sebatian itu.

Rekod hasil dapatan dalam buku nota.

14

Keseimbangan Redoks Bab 1

Pertukaran Ion Ferum(II), Fe2+ kepada Ion Ferum(III), Fe3+ dan Sebaliknya

• Sebatian ion ferum(II), Fe2+ dan sebatian ion ferum(III), Fe3+ banyak
digunakan dalam kehidupan kita. Gambar foto 1.3 menunjukkan
pil zat besi mengandungi ferum(II) wglaunkitoanhaat,mFiel.(C6H11O7)2 yang
diberikan kepada pesakit anemia dan
• Kehadiran ion ferum(II), Fe2+ dan ion ferum(III), Fe3+ dapat
ditentusahkan dengan menggunakan larutan natrium hidroksida,
lNKa4ra[uOFteaH(nC, kaNam)li6mu],molantriiuaotsaaiknaunkeaautl,siKu, mNSCHhN3e,.klsaarsuitaannofkearlaiut(mIIIh),eKks3a[Fsiea(nCoNfe)r6a]ta(tIaI)u,
Gambar foto 1.3
Pil zat besi ferum(II)
glukonat, Fe(C6H11O7)2

Aktiviti Makmal 1B Pertukaran Ion Ferum(II), Fe2+ kepada Ion Ferum(III), Fe3+
dan Sebaliknya

Tujuan : Mengkaji pertukaran ion ferum(II), Fe2+ kepada PAK 21 Pembelajaran
ion ferum(III), Fe3+ dan sebaliknya. Sains Secara Inkuiri

Bahan : lLlaaarrruuutttaaannnfnfeaertrurumimu(m(IIIIIh))idskurloolfrkaitsd,iadF,aeF,SeNOCa4lO300.H5.5m2m.o0olmlddmoml−d3−m3(,ya−a3in.rgbrboamruind,isBerd2,iaskearbnu),k zink, Zn dan




Radas : Tabung didih, tabung uji, penyepit tabung didih, penitis, spatula, Air bromin, Br2
corong turas, kertas turas, penunu Bunsen dan rak tabung uji.

Prosedur:

A. Pertukaran ion ferum(II), Fe2+ kepada ion ferum(III), Fe3+
1. (Tyuaannggbkaarnu2dcismed3 ilaakruanta)nkfeedruamlam(IIs)esbuulfaaht,tFabeSuOng4 0.5 mol dm−3
didih Larutan ferum(II)
sulfat, FeSO4

yang diapit dengan penyepit tabung didih seperti pada Rajah 1.5.
2. tTaibtiusnkagndaidirihbrsoehmining,gBart2iasdedailkaigtidpeemrui bseadhiaknitwsaamrnbaildmapeantgdgiopnerchanatgikaRna.jah 1.5

3. Panaskan campuran di dalam tabung didih secara perlahan-lahan.
4. Tambahkan larutan natrium hidroksida, NaOH ke dalam campuran untuk mengesahkan

kehadiran ion ferum(III), Fe3+ yang terbentuk.
5. Rekodkan semua pemerhatian.
Serbuk zink, Zn
B. Pertukaran ion ferum(III), Fe3+ kepada ion ferum(II), Fe2+
1. Tuangkan 2 cm3 larutan fdeirduihms(eIIpIe)rktilopraiddaa,RFaejCahl3 0.5 mol dm−3
ke dalam sebuah tabung 1.6.
2. Tambahkan setengah spatula serbuk zink, Zn ke dalam larutan itu.
3. Panaskan campuran secara perlahan-lahan. Larutan ferum(III)
4. Turaskan campuran ke dalam sebuah tabung uji. klorida, FeCl3
5.
Tambahkan larutan natrium hidroksida, NaOH ke dalam Rajah 1.6

hasil turasan untuk mengesahkan kehadiran ion ferum(II), Fe2+ yang terbentuk.
6. Rekodkan semua pemerhatian.

Data dan Pemerhatian:
Sediakan jadual yang sesuai untuk merekodkan semua pemerhatian dalam bahagian A dan
bahagian B.

15

Tema 1 Proses Kimia

Perbincangan:
1. Kenal pasti bahan yang dioksidakan dan bahan yang diturunkan bagi setiap pertukaran dalam
bahagian A dan B. Berikan sebab kepada jawapan anda dari segi:
(a) Perubahan nombor pengoksidaan. (b) Pemindahan elektron.
2. Apakah peranan air bromin, Br2 dalam bahagian A dan serbuk zink, Zn dalam bahagian B?
Berikan sebab.
3. Mengapakah larutan ferum(II) sulfat, FeSO4, yang baru disediakan digunakan dalam
eksperimen dalam bahagian A?
4. Namakan satu reagen yang dapat digunakan untuk mengesahkan kehadiran ion ferum(III),
Fe3+ dalam bahagian A dan ion ferum(II), Fe2+ dalam bahagian B.
5. Cadangkan satu bahan lain yang dapat menggantikan air bromin, Br2 dalam bahagian A
dan zink, Zn dalam bahagian B.

Sediakan laporan yang lengkap selepas menjalankan aktiviti makmal ini.

• Pertukaran ion ferum(II), Fe2+ Tindak balas pengoksidaan

kepada ion ferum(III), Fe3+ • Nombor pengoksidaan ferum bertambah daripada +2 kepada +3
dan sebaliknya pada • Ion ferum(II), Fe2+ membebaskan elektron menghasilkan ion Fe3+
Rajah 1.7 menunjukkan
perubahan nombor Fe2+ Fe3+
pengoksidaan dalam Nombor pengoksidaan = +2 Nombor pengoksidaan = +3

tindak balas redoks yang Tindak balas penurunan
mempunyai kaitan dengan • Nombor pengoksidaan ferum berkurang daripada +3 kepada +2
• Ion ferum(III), Fe3+ menerima elektron menghasilkan ion Fe2+
pemindahan elektron.

Rajah 1.7 Pertukaran ion ferum(II), Fe2+ kepada ion ferum(III), Fe3+ dan sebaliknya

Tindak Balas Penyesaran Logam daripada Larutan Garamnya

• Penyesaran logam dilakukan dengan meletakkan satu logam ke dalam larutan garam logam
lain. Logam yang lebih elektropositif berupaya menyesarkan logam yang kurang elektropositif
daripada larutan garamnya.
• Rajah 1.8 menunjukkan satu kepingan zink, Zn dimasukkan ke dalam tabung uji yang berisikan
larutan kuprum(II) nitrat, bCeuri(kNuOt: 3)2. Pemerhatian dan inferensnya bagi tindak balas yang
berlaku adalah seperti yang

Pemerhatian Inferens
Warna biru larutan
kuprum(II) nitrat, • Kepekatan ion kuprum(II), Cu2+ semakin
Cu(NO3)2 semakin pudar. berkurangan.

• Pepejal kuprum, Cu terbentuk.
• Ion kuprum(II), Cu2+ menerima dua elektron
Pepejal perang terenap. untuk membentuk atom kuprum, Cu.

Larutan • Ion kuprum(II), Cu2+ diturunkan.
kuprum(II)
nitrat, Cu(NO3)2 Kepingan zink, Zn • Atom zink, Zn mengion lalu membentuk
Zink, Zn semakin nipis. ion zink, Zn2+.

Rajah 1.8 • Atom zink, Zn membebaskan dua elektron
untuk membentuk ion zink, Zn2+.

• Zink, Zn dioksidakan.

16

Keseimbangan Redoks Bab 1

• Setengah persamaan, persamaan ion dan persamaan kimia bagi tindak balas ini dapat dibina
berdasarkan pemerhatian dan inferens bagi tindak balas yang berlaku.

Setengah persamaan →Zn(p) Zn2+(ak) + 2e− (atom zink, Zn membebaskan elektron)
pengoksidaan:

Setengah persamaan →Cu2+(ak) + 2e− Cu(p) (ion kuprum(II), Cu2+ menerima elektron)
penurunan:

Persamaan ion: →Zn(p) + Cu2+(ak) Zn2+(ak) + Cu(p)

Persamaan kimia: →Zn(p) + Cu(NO3)2(ak) Zn(NO3)2(ak) + Cu(p)

• Keelektropositifan ialah kecenderungan atom membebaskan elektron untuk membentuk kation.
• Siri elektrokimia ialah satu siri logam yang disusun mengikut tertib keupayaan elektrod piawai,
E0 dari paling negatif kepada paling positif. Logam yang lebih elektropositif adalah agen
penurunan lebih kuat kerana nilai E0 lebih negatif maka lebih mudah melepaskan elektron.
Rajah 1.9 menunjukkan
Siri Elektrokimia iaitu Redoks: Keupayaan elektrod piawai di halaman 23.
sebahagian dari siri Redoks: Kakisan logam di halaman 52.
keupayaan elektrod piawai. Termokimia: Haba penyesaran di halaman 125.

Ion logam Logam
(Agen pengoksidaan) (Agen penurunan)
⇌K+ + e− Logam yang lebih elektropositif berada
Kekuatan sebagai agen pengoksidaan meningkat⇌Ca2+ + 2e−K E0 = -2.92 V pada kedudukan yang lebih tinggi dalam
Kekuatan sebagai agen penurunan meningkat siri elektrokimia.
⇌Na+ + e− Ca E0 = -2.87 V Tindak balas yang berlaku melibatkan
pemindahan elektron daripada atom
⇌Mg2+ + 2e− Na E0 = -2.71 V logam kepada ion logam.
Semakin elektropositif sesuatu logam,
⇌Al3+ + 3e− Mg E0 = -2.38 V semakin mudah atom logam itu
melepaskan elektron.
⇌Zn2+ + 2e− Al E0 = -1.66 V Logam yang berada di bahagian atas dalam
siri elektrokimia merupakan agen
⇌Fe2+ + 2e− Zn E0 = -0.76 V penurunan yang lebih kuat.

⇌Sn2+ + 2e− Fe E0 = -0.44 V Sebaliknya, semakin rendah kedudukan sesuatu
ion logam dalam siri elektrokimia, semakin
⇌Pb2+ + 2e− Sn E0 = -0.14 V mudah ion logam itu menerima elektron.
Ion logam yang berada di bahagian bawah
⇌2H+ + 2e− Pb E0 = -0.13 V dalam siri elektrokimia merupakan agen
⇌Cu2+ + 2e− pengoksidaan yang lebih kuat.
⇌Ag+ + e− H2 E0 = 0.00 V
Cu E0 = +0.34 V

Ag E0 = +0.80 V

Rajah 1.9 Siri Elektrokimia

• Dengan menggunakan logam yang sesuai, bolehkah anda menerangkan tindak balas redoks yang
berlaku dalam penyesaran argentum, Ag daripada larutan garamnya?

Cabaran Apakah yang dapat diperhatikan apabila kepingan kuprum, Cu dimasukkan
ke dalam tabung uji yang berisi larutan magnesium sulfat, MgSO4? Adakah
Minda tindak balas penyesaran berlaku? Jelaskan jawapan anda.

17

Cabaran

Tema 1 Proses Kimia

Aktiviti Makmal 1C Penyesaran Logam daripada Larutan Garamnya

Tujuan : Mengkaji tindak balas redoks dalam penyesaran logam PAK 21 Pembelajaran
daripada larutan garamnya. Sains Secara Inkuiri

Bahan : Pita magnesium, Mg, kepingan plumbum, Pb, kepingan kuprum, Cu, larutan
0p.l5ummboul mdm(I−I3)dnaintralat,ruPtba(nNkOu3p)2r,u0m.5(ImI)onl idtrmat−,3,Claur(uNtaOn3)m2 0a.g5nmesoiul mdmn−i3t.rat, Mg(NO3)2,


Radas : Tabung uji, rak tabung uji dan kertas pasir.

Prosedur:
1. Dengan menggunakan kepingan logam dan larutan garam yang dibekalkan, rancangkan

satu eksperimen untuk menyiasat tindak balas redoks dalam penyesaran logam daripada
larutan garamnya.
2. Tuliskan langkah-langkah penyiasatan dengan jelas.
3. Rekodkan semua pemerhatian.

Keputusan:
Sediakan jadual yang sesuai untuk merekodkan semua pemerhatian dan inferens.

Perbincangan:
1. Bagi setiap set eksperimen:
(a) Tuliskan setengah persamaan pengoksidaan, setengah persamaan penurunan dan
persamaan ion keseluruhan.
(b) Kenal pasti:
(i) Bahan yang dioksidakan. (iii) Agen pengoksidaan.
(ii) Bahan yang diturunkan. (iv) Agen penurunan.

(c) Berikan sebab bagi jawapan (b)(i), (ii), (iii) dan (iv).

Sediakan laporan yang lengkap selepas menjalankan aktiviti makmal ini.

Tindak Balas Penyesaran Halogen daripada Larutan Halidanya

• Atom unsur halogen cenderung menerima elektron untuk membentuk ion halida. Oleh itu,
halogen mengalami tindak balas penurunan dan bertindak sebagai agen pengoksidaan.

Menuruni Kumpulan 17 • Atom unsur halogen semakin sukar menerima elektron.
kereaktifan unsur halogen Oleh itu, kekuatan halogen sebagai agen pengoksidaan
semakin berkurangan semakin berkurangan.

• Sebaliknya ion halida semakin mudah membebaskan
elektron. Oleh itu, kekuatan ion halida sebagai agen
penurunan semakin meningkat.

• Penyesaran halogen dilakukan dengan menambahkan satu halogen ke dalam suatu larutan halida
lain. Halogen yang berada lebih atas dalam Kumpulan 17 (lebih reaktif) dapat menyesarkan
halogen di bawah (kurang reaktif) daripada larutan halidanya.
• Rajah 1.10 menunjukkan air klorin, Cdal2ndiinmfearseunkskabnagkietidnadlaamk tabung uji yang berisikan larutan
kalium bromida, KBr. Pemerhatian balas yang berlaku adalah seperti
yang berikut:

18

Keseimbangan Redoks Bab 1

Pemerhatian Inferens
Warna larutan kalium • IBornombrionm, Bidra2,tBerrh− amsielm. bebaskan elektron
Air Klorin, Cl2 bromida, KBr bertukar • lalu membentuk molekul bromin, Br2.
daripada tidak berwarna Ion bromida, Br− dioksidakan.
Larutan kalium kepada perang. •
bromida, KBr Wberatrunkaaaridr akrliopraind,aCklu2ning
Rajah 1.10 kehijauan kepada tidak • lMaloulemkeuml kbleonritnu,kCiol2nmkelonreirdima, aCel−le. ktron
berwarna. • Klorin, Cl2 diturunkan.

• Setengah persamaan, persamaan ion dan persamaan kimia bagi tindak balas ini dapat dibina
berdasarkan pemerhatian dan inferens bagi tindak balas yang berlaku.

→Setengah persamaan

pengoksidaan:
2Br−(ak) Br2(ak) + 2e− (ion bromida, Br− membebaskan elektron)

Setengah persamaan →Cl2(ak) + 2e− 2Cl−(ak) (molekul klorin, Cl2 menerima elektron)
penurunan:
Persamaan ion: →2Br−(ak) + Cl2(ak) Br2(ak) + 2Cl−(ak)

Agen Agen
penurunan pengoksidaan

Pemindahan elektron

Persamaan kimia: 2KBr(ak) + →Cl2(ak) Br2(ak) + 2KCl(ak)

Larutan tak berwarna Kuning kehijauan Perang Larutan tak berwarna

Halogen Ion Halida Semakin reaktif suatu halogen, semakin
(Agen Pengoksidaan) (Agen penurunan) mudah halogen itu menerima elektron.

F2 + 2e−Kekuatan sebagai 2F− Halogen yang berada di bahagian atas
Cl2 + 2e−agen pengoksidaan 2Cl− Kumpulan 17 merupakan agen
Br2 + 2e−meningkat 2Br− pengoksidaan yang lebih kuat.
I2 + 2e− Kekuatan sebagai 2I− Sebaliknya, semakin rendah kedudukan
At2 + 2e− agen penurunan2At− ion halida bagi halogen dalam
meningkat Kumpulan 17, semakin mudah ion
halida itu melepaskan elektron.
Ion halida bagi halogen yang berada di
bahagian bawah dalam Kumpulan 17
merupakan agen penurunan yang lebih kuat.

Rajah 1.11 Unsur Kumpulan 17

• Dengan menggunakan halogen yang Cabaran Apakah yang dapat diperhatikan
sesuai pada Rajah 1.11, dapatkah anda kaepadbaillaamlartuabtaunngioudjiiny, aI2ndgitbaemribsiakhaknan
menerangkan tindak balas redoks yang Minda larutan kalium bromida, KBr? Adakah
berlaku dalam penyesaran iodin, I2 tindak balas penyesaran berlaku?
daripada larutan halidanya? Terangkan jawapan anda.

Cabaran 19
Minda

Tema 1 Proses Kimia

Aktiviti Makmal 1D Penyesaran Halogen daripada Larutan Halidanya

Tujuan : Mengkaji tindak balas redoks dalam penyesaran PAK 21 Pembelajaran
halogen daripada larutan halidanya. Sains Secara Inkuiri

Bahan : Alairruktalonrkina,liCuml2, akilrorbirdoam, KinC, lB0r.25, larutan iodin, I2, Langkah Berjaga-jaga
mol dm−3, Klorin, bromin dan iodin
larutan kalium bromida, KBr 0.5 mol dm−3, larutan adalah beracun. Gunakan air
kalium iodida, KI 0.5 mol dm−3 dan pelarut organik klorin, air bromin dan larutan
1,1,1-trikloroetana, CH3CCl3. iodin dengan berhati-hati.

Radas : Tabung uji, silinder penyukat dan rak tabung uji.

Prosedur:

A. Warna halogen di dalam larutan akueus dan pelarut organik 1,1,1-trikloroetana, CH3CCl3
1. Tuangkan 2 c2mcm3 a3irpekllaorruint ,oCrgl2ankeikd1a,l1a,m1-tsreikbluoarhoettaabnuan, g uji.
2. Tambahkan
3 . GCHon3CcaCnlg3,kkaendcaalmamputraabnundegnugjai nitukusaept edratni pada Rajah 1.12.
biarkan
tabung uji di rak tabung uji selama 30 saat.
4. Perhatikan dan rekodkan warna lapisan larutan akueus Halogen dalam
Udalnanlgapi liasanngk1a,1h,11-htriinkglograo4etdaennag, aCnHm3CeCngl3g.unakan larutan akueus
5. Halogen dalam
air bromin, Br2 dan larutan iodin, I2. 1,1,1-trikloroetana,
CH3CCl3
Rajah 1.12

B. Tindak balas penyesaran halogen daripada larutan halidanya

1. Tuangkan 2 cm3 larutan kalium klorida, KCl ke dalam sebuah tabung uji.
2. GTaomncbaanhgkkaann2ccamm3pauirrabnrdoamninp,eBrhr2atkiekadnalsaembatraabnugnpgeurujibiatuh.an warna yang berlaku.
3. TGaomncbaanhgkkaann2ccamm3p1u,r1a,n1-dtreinkgloarnoektuaantad, aCnHb3iCarCkla3nkesedlaamlama 3t0absuaantg. uji itu.
4.
5. 1rehkiondgkgaan6wdaernngaalnapmiseannggakuuneauksandalanrulatpainsahnal1id,1a,1d-atrnikhlaolroogeetnansae,pCerHti3CCl3.
6. Perhatikan dan
7. Ulangi langkah
ditunjukkan dalam jadual yang berikut.

Larutan halida Halogen
Kalium klorida, KCl
Air bromin, Br2
Kalium bromida, KBr Larutan iodin, I2
Air klorin, Cl2
Kalium iodida, KI Larutan iodin, I2
Air klorin, Cl2
Air bromin, Br2

Keputusan:
Sediakan jadual yang sesuai untuk merekodkan semua pemerhatian dalam bahagian A dan
bahagian B.

20

Keseimbangan Redoks Bab 1

Perbincangan: CH3CCl3 dalam eksperimen ini?
1. Apakah fungsi 1,1,1-trikloroetana,
2. Nyatakan halogen yang dapat;
(a) menyesarkan kibbolraodolriamnisn,ip,nICe2,ndBl2yarder2isadparaarirpadinaapdahlaadaralluaolrtgaauerntunaktnyaaanklniaukglmaiublimeuiormldkaiklbdourar;oi,dmKaIi,d.KaC, Kl,Br,
(b) menyesarkan dan
(c) menyesarkan
3. Bagi setiap tindak
(a) tuliskan setengah persamaan pengoksidaan dan setengah persamaan penurunan,
(b) tuliskan persamaan ion keseluruhan bagi tindak balas redoks itu, dan
(c) kenal pasti bahan yang dioksidakan, bahan yang diturunkan, agen pengoksidaan dan
agen penurunan. Berikan sebab bagi jawapan anda.
4. Berdasarkan pemerhatian daripada aktiviti makmal ini;
(a) susun ktelortriibn,mCeln2,abikro, min, Br2 dan iodin, I2 dari segi kekuatan sebagai agen pengoksidaan
dalam
(b) deduksikan hubungan antara kekuatan sesuatu halogen sebagai agen pengoksidaan
dengan kedudukan halogen dalam Kumpulan 17, dan
(c) susun ion klorida, Cl−, ion bromida, Br− dan ion iodida, I− berdasarkan kekuatan sebagai
agen penurunan dalam tertib menaik.

Sediakan laporan yang lengkap selepas menjalankan aktiviti makmal ini.

Bab 09/1 Video6 B01-21a Tindak Balas Bab 09/1 Video7 B01-21b Tindak Balas
http://kubupublication.com.my/Kimia/Tingkatan5/Video6.html http://kubupublication.com.my/Kimia/Tingkatan5/Video7.html

Penyesaran Logam Penyesaran Halogen
https://bit.ly/kpkt5v6 https://bit.ly/kpkt5v7

1.1

1. Apakah yang dimaksudkan dengan tindak balas redoks?
2. Jadual 1.5 menunjukkan persamaan bagi beberapa tindak balas redoks.

Tindak balas Jadual 1.5
I
Persamaan kimia
Cu(p) + 2Ag+(ak) → Cu2+(ak) + 2Ag(p)

II 2Pb(p) + O2(g) → 2PbO(p)
III 2Al(p) + 3Cl2(g) → 2AlCl3(p)
IV Br2(ak) + 2I−(ak) → 2Br−(ak) + I2(ak)

Bagi setiap tindak balas redoks di atas;
(a) tuliskan setengah persamaan pengoksidaan dan setengah persamaan penurunan, dan
(b) kenal pasti bahan yang dioksidakan, bahan yang diturunkan, agen pengoksidaan dan
agen penurunan. Terangkan jawapan anda berdasarkan pemindahan elektron.

21

Tema 1 Proses Kimia

1.2 KEUPAYAAN ELEKTROD PIAWAI

Mei, mengapakah Oh, ini susunan radas untuk Pembelajaran
kamu mencelupkan sel setengah. Kepingan zink
kepingan zink dikenali sebagai elektrod. Murid boleh:
ke dalam larutan 1.2.1 Memerihal keupayaan
akueus yang ada
ion Zn2+? elektrod piawai.
1.2.2 Menentukan agen

pengoksidaan dan agen
penurunan berdasarkan nilai
keupayaan elektrod piawai.

Ya…Nabihah. Beza keupayaan
yang terhasil dalam sel setengah itu
merupakan keupayaan elektrod zink.

Rajah 1.13 Memahami keupayaan elektrod

• Berdasarkan perbualan pelajar dalam Rajah 1.13, apakah yang anda faham tentang keupayaan
elektrod? Bagaimanakah keupayaan elektrod piawai ditentukan?
Keupayaan elektrod ialah beza keupayaan yang terhasil apabila wujud keseimbangan antara
kepingan logam M dan larutan akueus yang mengandungi ion logam Mn+ dalam sel setengah.

• Keupayaan elektrod suatu sel tidak dapat diukur secara langsung. Oleh itu, nilai keupayaan elektrod
bagi suatu sistem ditentukan berdasarkan perbezaan keupayaan elektrod antara dua sel setengah.

• Keupayaan elektrod bagi suatu sistem elektrod dapat diukur sekiranya elektrod tersebut
digandingkan dengan satu sistem elektrod rujukan piawai. Dengan persetujuan antarabangsa,
elektrod hidrogen piawai dipilih sebagai elektrod rujukan untuk mengukur nilai keupayaan
elektrod piawai.
• Keupayaan elektrod piawai, E0 bagi sel diukur pada keadaan piawai, iaitu:
(i) Kepekatan ion di dalam larutan akueus 1.0 mol dm−3.
(ii) Tekanan gas 1 atm atau 101 kPa.
(iii) Suhu 25 °C atau 298K.
(iv) Platinum digunakan sebagai elektrod lengai apabila sel setengah bukan elektrod logam.

Elektrod Hidrogen Piawai

• Gambar rajah sel setengah elektrod hidrogen piawai ditunjukkan dalam Rajah 1.14.

Gas hidrogen, H2 Wayar platinum, Pt Fungsi pulnattuinkumme(InVin) gokkasitdkaa,nPltuOa2s
pada 1 atm adalah

Larutan asid permukaan platinum, Pt dan
mengandungi untuk menjerap (adsorb) gas
ion hidrogen, H+ Elektrod platinum, Pt hbheiiddrrrsooeggneetunnh,, HHd22esynuagpnaagnylaieobmnihohdliedekrkouaglten,
1.0 mol dm−3 dilapisi dengan
platinum(IV) oksida, PtO2

Rajah 1.14 Elektrod hidrogen piawai H+ di dalam larutan.

22

Keseimbangan Redoks Bab 1

• Elektrod hidrogen piawai terdiri daripada satu elektrod platinum, Pt yang direndam ke dalam
larutan asid yang mengandungi ion hidrogen, H+ 1.0 mol dm−3 dan gas hidrogen, H2 pada
tekanan 1 atm dialirkan ke dalam larutan asid itu.
• Persamaan sel setengah hidrogen ialah:

⇌ 2H+(ak) + 2e− H2(g) Bab 09/1 Video9 B01-23a
Elektrod Hidrogenhttp://kubupublication.com.my/Kimia/Tingkatan5/Video9.html
• Keupayaan elektrod hidrogen piawai, E0 diberi nilai 0.00 V Piawai
https://bit.ly/kpkt5v9
⇌ H+(ak) + e− 21 H2(g) E0 = 0.00 V

Nilai Keupayaan Elektrod Piawai, E0

Bagaimanakah nilai keupayaan elektrod piawai, E0 zink ditentukan?
• Rajah 1.15 menunjukkan keupayaan elektrod piawai, E0 zink diperoleh apabila sel setengah

yang terdiri daripada elektrod zink, Zn dicelup ke dalam larutan mengandungi ion zink, Zn2+
1.0 mol dm−3 disambungkan kepada elektrod hidrogen piawai dan titian garam.

Elektrod 0.76 V Cabaran Titian garam mengandungi
zink, Zn larutan tepu kalium nitrat.
Titian garam Minda Apakah fungsi titian garam?

Gas hidrogen,
H2 1 atm

Larutan Bab 09/1 Video8 B01-23b
mengandungi http://kubupublication.com.my/Kimia/Tingkatan5/Video8.html
ion zink, Zn2+ Keupayaan
1.0 mol dm−3 ElektCroadbpalartainnum, Pt Elektrod Piawai
LaruMtaninadsidamengandungi ion https://bit.ly/kpkt5v8

hidrogen, H+ 1.0 mol dm−3

Rajah 1.15 Susunan radas untuk menentukan keupayaan elektrod piawai, E0 zink

• Oleh sebab keupayaan elektrod hidrogen piawai ialah 0.00 V, maka bacaan voltmeter 0.76 V
menunjukkan keupayaan elektrod zink. Zink, Zn adalah lebih cenderung untuk membebaskan
elektron berbanding hidrogen. Maka zink, Zn menjadi terminal negatif. Elektron bergerak
dari elektrod zink, Zn (terminal negatif) ke elektrod platinum, Pt (terminal positif) melalui
wayar penyambung.

• Setengah persamaan di terminal negatif • Setengah persamaan di terminal positif
(tindak balas pengoksidaan) (tindak balas penurunan)
Zn(p) → Zn2+(ak) + 2e− 2H+(ak) + 2e− → H2(g)

• Keupayaan elektrod piawai sel setengah zink mesti ditulis sebagai penurunan

⇌Zn2+(ak) + 2e− Zn(p) E0 = -0.76 V

• Tanda negatif menunjukkan elektrod zink ialah terminal negatif apabila disambungkan
kepada elektrod hidrogen piawai.

23

Tema 1 Proses Kimia

Agen Pengoksidaan dan Agen Penurunan Berdasarkan Nilai Keupayaan
Elektrod Piawai

• Jadual 1.6 menunjukkan sebahagian siri keupayaan elektrod piawai bagi sel setengah yang
disusun dalam tertib meningkat nilai keupayaan elektrod piawai daripada yang paling negatif
hingga yang paling positif.

• Keupayaan elektrod piawai, E0 juga dikenali sebagai keupayaan penurunan piawai. Semua
persamaan sel setengah ditulis sebagai penurunan.

• Nilai E0 ialah ukuran kecenderungan suatu bahan sama ada menerima atau membebaskan elektron.

⇌Agen pengoksidaan + elektron Agen penurunan

Jadual 1.6 Siri Keupayaan Elektrod Piawai

Kekuatan sebagai agen pengoksidaan meningkatTindak balas sel setengah E0 / V (298 K)
Kekuatan sebagai agen penurunan meningkat -3.04
Li+(ak) + e− ⇌ Li(p) -2.92
K+(ak) + e− ⇌ K(p) -2.87
Ca2+(ak) + 2e− ⇌ Ca(p) -2.71
Na+(ak) + e− ⇌ Na(p) -2.38
Mg2+(ak) + 2e− ⇌ Mg(p) -1.66
Al3+(ak) + 3e− ⇌ Al(p) -0.76
Zn2+(ak) + 2e− ⇌ Zn(p) -0.44
Fe2+(ak) + 2e− ⇌ Fe(p) -0.25
Ni2+(ak) + 2e− ⇌ Ni(p) -0.14
Sn2+(ak) + 2e− ⇌ Sn(p) -0.13
Pb2+(ak) + 2e− ⇌ Pb(p) 0.00
C2Hu2++((aakk))++22ee−− ⇌⇌ H C2(ug()p) +0.34
IFO2e(23p(+g)()a+k+)22e+H− e 2⇌−O ⇌( c 2 e I) −F(+ea2k4+()ea−k ⇌) 4OH−(ak) +0.40
Ag+(ak) + e− ⇌ Ag(p) +0.54
HMCBCFS22rrlO2(n222Og((OO8gc)22e)−7(4+2(a)−+−a(k(+2aka)2ek)k2e−+) )+e− + −2+ ⇌ 2⇌H 8⇌e1 H− +4 ( 22 Ha+⇌ CF2(k+a−Bl )(−( ka2r(a+)−akSk (k+) O)a2)+ke542)−e−6 −( e a⇌ −⇌k ) ⇌ 2M H2nC2O2r+(3(+ac(kea))k+) +4H7H2O2O(c(ec)e) +0.77
+0.80
+1.07
+1.33
+1.36
+1.52
+1.77
+2.01
+2.87

• Berdasarkan Jadual 1.6, perbandingan nilai keupayaan elektrod piawai, E0 digunakan untuk menentukan
sama ada argentum, Ag atau magnesium, Mg merupakan agen pengoksidaan atau agen penurunan.

Nilai E0 ion Ag+ lebih positif, Nilai E0 Mg lebih negatif,
• Ion argentum, Ag+ di sebelah kiri ialah agen • Atom magnesium, Mg di sebelah kanan ialah

pengoksidaan yang lebih kuat. agen penurunan yang lebih kuat.
• Ion Ag+ lebih mudah menerima elektron dan • Atom magnesium, Mg lebih mudah melepaskan

mengalami penurunan. elektron dan mengalami pengoksidaan.
• Sebaliknya atom argentum, Ag di sebelah kanan • Sebaliknya ion magnesium, Mg2+ di sebelah kiri

sukar melepaskan elektron. sukar menerima elektron.

24

Keseimbangan Redoks Bab 1

• Secara ringkasnya dapat disimpulkan bahawa nilai E0 dapat digunakan untuk menentukan
bahan yang akan mengalami tindak balas pengoksidaan atau penurunan serta kekuatan sebagai
agen pengoksidaan atau agen penurunan seperti yang ditunjukkan pada Rajah 1.16.

Lebih cenderung Lebih cenderung
menerima elektron. membebaskan elektron.
Lebih mudah
mengalami tindak Molekul atau ion Atom atau ion yang Lebih mudah
balas penurunan. yang mempunyai mempunyai nilai mengalami
nilai keupayaan keupayaan elektrod tindak balas
elektrod piawai, E0 piawai, E0 yang pengoksidaan.
lebih positif atau lebih negatif atau
kurang negatif . kurang positif.

Merupakan agen Merupakan agen
pengoksidaan yang penurunan yang
lebih kuat. lebih kuat.

Rajah 1.16 Hubungan nilai E0 dengan kekuatan bahan
sebagai agen pengoksidaan dan agen penurunan

• Merujuk kepada nilai keupayaan elektrod piawai pada Jadual 1.6, bagaimanakah anda mengenal
pasti agen pengoksidaan dan agen penurunan dalam Gambar foto 1.4(a) dan 1.4(b)?

Dawai kuprum, Cu (i) Nilai keupayaan elektrod piawai, E0 disusun daripada yang
dalam larutan argentum
nitrat, AgNO3 ⇌⇌ paling negatif hingga yang paling positif.

Gambar foto 1.4(a) Cu2+ + 2e− Cu E0 = + 0.34 V
(Sumber: Quora.com, 2018) Ag+ + e− Ag E0 = + 0.80 V
(ii) Nilai E0 Cu yang lebih negatif atau kurang positif daripada E0 Ag:
Adakah tindak balas • Kuprum, Cu ialah agen penurunan yang lebih kuat berbanding
dengan Argentum, Ag.
• Oleh itu, atom kuprum, Cu cenderung membebaskan elektron
untuk membentuk ion kuprum(II), Cu2+.
• Kuprum, Cu mengalami tindak balas pengoksidaan.
(iii) Nilai E0 ion Ag+ lebih positif daripada E0 ion Cu2+:
• Ion argentum, Ag+ ialah agen pengoksidaan yang lebih kuat
berbanding dengan ion kuprum(II), Cu2+.
• Oleh itu, ion argentum, Ag+ cenderung menerima elektron
bagi membentuk atom argentum, Ag.
• Ion argentum, Ag+ mengalami tindak balas penurunan.

antara kuprum, Cu dan Kuprum, Cu dapat menyesarkan argentum, Ag daripada larutan
argentum nbeitrrbaat,nAdignNgOar3gkeenrtaunma,kAugp.rum, Cu adalah agen penurunan
argentum nitrat, AgNO3 lebih kuat
berlaku?
Persamaan tindak balas penyesaran:

Cu(p) + 2AgNO3(ak) → Cu(NO3)2(ak) + 2Ag(p)

25

Tema 1 Proses Kimia

Dawai kuprum, Cu (i) Nilai keupayaan elektrod piawai, E0 di susun daripada yang
dalam larutan
magnesium nitrat, ⇌⇌ paling negatif hingga paling positif.
Mg(NO3)2
Mg2+ + 2e− Mg E0 = - 2.38 V
Gambar foto 1.4(b) Cu2+ + 2e− Cu E0 = + 0.34 V
(Sumber: Quora.com, 2018) (ii) Nilai E0 Cu lebih positif daripada E0 Mg:
• Kuprum, Cu ialah agen penurunan yang lebih lemah
Adakah tindak balas berbanding dengan magnesium, Mg.
antara kuprum, Cu • Oleh itu, atom kuprum, Cu sukar untuk membebaskan
dan magnesium nitrat, elektron bagi membentuk ion kuprum(II), Cu2+.
Mg(NO3)2 berlaku? • Kuprum, Cu tidak mengalami pengoksidaan.

(iii) Nilai E0 ion Mg2+ lebih negatif daripada E0 ion Cu2+:
• Ion magnesium, Mg2+ ialah agen pengoksidaan yang lebih
lemah berbanding dengan ion kuprum(II), Cu2+.
• Oleh itu, ion magnesium, Mg2+ sukar untuk menerima
elektron bagi membentuk atom magnesium, Mg.
• Ion magnesium, Mg2+ tidak mengalami penurunan.

Kuprum, Cu tidak dapat menyesarkan magnesium, Mg daripada
alagreuntapnenmuarugnneasniulembihniltermata, hMbge(rNbaOn3d)2inkgemraangankesuipurmum, M, gC.u adalah

Tindak balas penyesaran tidak berlaku.

A ktiviti 1F PAK 21

Jalankan aktiviti ini secara Think-Pair-Share.

1. Rujuk halaman 24 untuk mendapatkan nilai keupayaan elektrod piawai, E0 sel.
2. Bincangkan bersama dengan rakan anda sama ada tindak balas yang berikut berlaku ataupun tidak.

(a) Cr2O72−(ak) + 14H+(ak) + 6Cl−(ak) → 2Cr3+(ak) + 3Cl2(g) + 7H2O(ce)
(b) H2O2(ak) + 2Br−(ak) + 2H+(ak) → Br2(ak) + 2H2O(ce)
3. Bentangkan hasil perbincangan anda di hadapan kelas anda.

1.2

1. Jadual 1.7 menunjukkan nilai keupayaan elektrod piawai sel setengah beberapa logam.
(a) Susunkan atom atau ion dalam Jadual 1.7 dalam
Jadual 1.7
⇌Cu2+(ak) + 2e− Cu(p) E0 = +0.34 V tertib menaik kekuatan agen pengoksidaan dan
agen penurunan.
⇌Mg2+(ak) + 2e− Mg(p) E0 = -2.38 V (b) Berdasarkan jawapan anda di (a), terangkan
⇌Ag+(ak) + e− Ag(p) E0 = +0.80 V adakah tindak balas akan berlaku bagi bahan
⇌Zn2+(ak) + 2e− tindak balas yang berikut:
E0 = -0.76 V (i) Mg(p) + Cu2+(ak).
Zn(p) (ii) Mg(p) + Zn2+(ak).

(iii) Cu(p) + Zn2+(ak).

26

Keseimbangan Redoks Bab 1

1.3 SEL KIMIA

• Tahukah anda, dua Pembelajaran
kepingan logam yang
berbeza jenis dicucuk Murid boleh:
pada ubi kentang, 1.3.1 Menerangkan tindak balas
dapat menghasilkan
arus tenaga elektrik? redoks dalam sel kimia
melalui eksperimen.

Gambar foto 1.5 Sel kimia daripada ubi Redoks: Elektrolit dan bukan
kentang sebagai sumber tenaga elektrik Elektrolit di halaman 31.

Apakah sel Dua kepingan logam berlainan jenis yang dicelup ke dalam
kimia ringkas? elektrolit dan disambung dengan wayar penyambung.
Dikenali juga sebagai sel voltan atau sel galvani.

Menukarkan tenaga kimia kepada tenaga elektrik.

Tindak balas redoks yang berlaku dalam sel menyebabkan pengaliran elektron.
Beza keupayaan yang dikesan pada voltmeter menunjukkan arus elektrik terhasil.

Tindak Balas Redoks dalam Sel Kimia

• Rajah 1.17 menunjukkan contoh sel kimia ringkas bagi pasangan logam Mg/Cu.
• Nilai E0 magnesium adalah lebih negatif, maka magnesium, Mg menjadi terminal negatif.
• Tindak balas yang berlaku di terminal negatif ialah pengoksidaan.
• Nilai E0 kuprum adalah lebih positif, maka V
kuprum, Cu menjadi terminal positif. e‒ e‒
• Tindak balas di terminal positif ialah suatu Pita Kepingan
tindak balas penurunan. magnesium, Mg kuprum, Cu

Terminal negatif: Mg(p) → Mg2+(ak) + 2e− Larutan
Terminal positif: Cu2+(ak) + 2e− → Cu(p) kuprum(II)
klorida, CuCl2
Rajah 1.17 Contoh sel kimia ringkas

• Elektron mengalir dari terminal negatif ke Pengaliran elektron
terminal positif, manakala arus mengalir
dari terminal positif ke terminal negatif. Terminal negatif Terminal positif
• Anod ialah elektrod tempat (Anod) (Katod)
pengoksidaan berlaku. Dalam sel kimia,
terminal negatif juga dikenali sebagai anod. Proses pengoksidaan Proses penurunan
• Katod ialah elektrod tempat
penurunan berlaku. Dalam sel kimia, Pengaliran arus
terminal positif juga dikenali sebagai katod.

27

Tema 1 Proses Kimia

• Sel kimia juga dapat dibina dengan menggabungkan dua sel setengah yang mempunyai nilai
E0 berbeza.

• Sel Daniell ialah contoh sel kimia yang terdiri daripada elektrod logam zink, Zn dan elektrod
logam kuprum, Cu yang dicelupkan ke dalam larutan garam ion masing-masing.

• Dua larutan garam tersebut dihubungkan dengan menggunakan titian garam atau diasingkan
dengan pasu berliang. Apakah fungsi titian garam atau pasu berliang tersebut?

• Rajah 1.18(a) menunjukan sel Daniell yang menggunakan titian garam dan Rajah 1.18(b)
menunjukan sel Daniell yang menggunakan pasu berliang.

e‒ V e‒

e‒ V e‒
Titian garam
Elektrod Elektrod Elektrod Elektrod
zink, Zn kuprum, Cu zink, Zn kuprum, Cu
Larutan Larutan
zink sulfat, Larutan Pasu kuprum(II)
ZnSO4 kuprum(II) berliang sulfat, CuSO4
sulfat, CuSO4 Larutan
zink sulfat,
ZnSO4

Rajah 1.18(a) Sel Daniell menggunakan titian garam Rajah 1.18(b) Sel Daniell menggunakan pasu berliang

Didapati di dalam sel Daniell,
• E0 bagi dua sel setengah ialah:

⇌ Zn2+(ak) + 2e− Zn(p) E0 = - 0.76 V
⇌ Cu2+(ak) + 2e− Cu(p) E0 = + 0.34 V

• Zink, Zn dengan nilai E0 yang lebih negatif ialah terminal negatif (anod).
Kuprum, Cu dengan nilai E0 yang lebih positif ialah terminal positif (katod).
• Tindak balas yang berlaku ialah:

Elektrod zink (anod) : Zn(p) → Zn2+(ak) + 2e− (Tindak balas pengoksidaan)
Elektrod kuprum (katod) : Cu2+(ak) + 2e− → Cu(p) (Tindak balas penurunan)

Persamaan ion keseluruhan : Zn(p) + Cu2+(ak) → Zn2+(ak) + Cu(p)

• Elektron mengalir dari elektrod zink, Zn ke elektrod kuprum, Cu melalui wayar penyambung.
• Sel kimia boleh ditulis dalam bentuk notasi sel. Anod ditulis di sebelah kiri notasi sel dan katod

di sebelah kanan notasi sel.

Elektrod(p) │ Elektrolit(ak) ║ Elektrolit(ak) │ Elektrod(p)

Elektrod Larutan Larutan Elektrod Bab 09/1 Video10 B01-28 Notasi Sel
ion ion http://kubupublication.com.my/Kimia/Tingkatan5/Video10.html

https://bit.ly/kpkt5v10

Anod (terminal negatif) Katod (terminal positif)

Titian garam atau
pasu berliang

28

Keseimbangan Redoks Bab 1

• Notasi sel bagi sel Daniell.

Zn(p) │ Zn2+(ak, 1.0 mol dm–3) ║ Cu2+(ak, 1.0 mol dm–3) │ Cu(p)

Anod (terminal negatif) Katod (terminal positif)

• Bacaan voltan, E0 bagi sel Daniell. mVoelntagngusnela,kEa0nselrduampauts ditentukan
sel berikut:
E0sel = E0(katod) – E0(anod)
E0sel = E0(terminal positif) – E0(terminal negatif)
E0sel = (+0.34) – (- 0.76) = + 1.10 V
E0sel = E0(katod) – E0(anod)

1A Menentukan Nilai Voltan dalam Sel Kimia

Tujuan: Menentukan nilai voltan dalam sel kimia dengan PAK 21 Pembelajaran
menggunakan pasangan logam yang berlainan. Sains Secara Inkuiri

Penyataan masalah: Bagaimanakah pasangan logam yang berlainan dicelup ke dalam elektrolit
mempengaruhi nilai voltan sel kimia?

Hipotesis: Pasangan logam dengan perbezaan nilai keupayaan elektrod piawai yang lebih besar
akan menghasilkan nilai voltan yang lebih besar.

Pemboleh ubah:
(a) Pemboleh ubah dimanipulasikan : Pasangan logam berlainan.
(b) Pemboleh ubah bergerak balas : Nilai voltan sel.
(c) Pemboleh ubah dimalarkan : Isi padu dan kepekatan elektrolit.

Definisi secara operasi - Sel Kimia: Bacaan voltmeter menunjukkan arus elektrik dihasilkan
apabila pasangan logam yang berlainan jenis dicelup ke
dalam elektrolit.

Bahan: Nyatakan senarai kepingan logam yang berlainan dan larutan garam ion logam yang
sesuai dengan kepekatan 1.0 mol dm−3.

Radas: Kertas pasir, voltmeter, wayar penyambung dengan klip buaya dan nyatakan radas
yang sesuai untuk membina sel kimia.

Prosedur:
1. Dengan menggunakan kepingan logam dan larutan garam yang dibekalkan, rancangkan eksperimen

untuk membina sel kimia ringkas atau sel kimia yang menggabungkan dua sel setengah.
2. Lukis susunan radas berlabel sel kimia ringkas atau sel kimia yang menggabungkan dua sel

setengah untuk menjalankan ekperimen ini.
3. Tuliskan langkah-langkah penyiasatan dengan jelas.
4. Rekodkan semua pemerhatian.

Keputusan:
Rekodkan semua pemerhatian dalam jadual di bawah.

Pasangan logam Nilai voltan (V) Terminal negatif(anod) Terminal positif(katod)

29

Tema 1 Proses Kimia

Perbincangan:
Bagi setiap set eksperimen:
1. Tuliskan setengah persamaan pengoksidaan, setengah persamaan penurunan dan persamaan
ion keseluruhan.
2. Tuliskan notasi sel bagi sel kimia itu.
3. Hitung voltan sel secara teori dengan menggunakan nilai keupayaan elektrod piawai sel setengah.
4. Deduksikan hubungan antara pasangan logam dengan nilai voltan sel.

Sediakan laporan yang lengkap selepas menjalankan eksperimen ini.

A ktiviti 1G PAK 21
Jalankan aktiviti ini secara berkumpulan dan kolaboratif.
1. Rajah 1.19 menunjukkan susunan radas bagi satu sel kimia.

Elektrod argentum, Ag V Elektrod ferum, Fe

Titian garam

Larutan argentum Larutan ferum(II)
nitrat, AgNO3 nitrat, Fe(NO3)2

Rajah 1.19

(a) Berdasarkan Rajah 1.19, dan dengan merujuk kepada nilai keupayaan elektrod piawai
sel setengah:

(i) Kenal pasti terminal negatif dan terminal positif.
(ii) Tuliskan notasi sel bagi sel kimia itu.
(iii) Tuliskan setengah persamaan pengoksidaan, setengah persamaan penurunan dan

persamaan ion keseluruhan.
(iv) Hitungkan voltan sel.

Bentangkan hasil kumpulan anda kepada rakan lain.

1.3

1. Tuliskan notasi sel bagi sel kimia yang berikut:
(a) Sn2+ / Sn dan Mg2+/Mg.
(b) Cl2 / Cl− dan MnO4−/Mn2+.

2. Hitung nilai voltan bagi sel yang berikut:
(a) Ni(p) | Ni2+(ak) || Pb2+(ak) | Pb(p).
(b) Pt(p) | I−(ak), I2(ak) || Ag+(ak) | Ag(p).
(c) Pt(p) | Fe2+(ak), Fe3+(ak) || Ag+(ak) | Ag(p).
(d) Pt(p) | Br−(ak), Br2(ak) || Cl2(ak), Cl−(ak) | Pt(p).

30

Keseimbangan Redoks Bab 1

1.4 SEL ELEKTROLISIS

Elektrolisis Pembelajaran

Elektrolit dan Bukan Elektrolit Murid boleh:
1.4.1 Menghurai elektrolisis.
Gambar foto 1.6 • Pada tahun 1834, Michael Faraday ahli 1.4.2 Menghuraikan elektrolisis
Michael Faraday sains Inggeris telah mengemukakan
Hukum Faraday. Beliau menamakan sebatian lebur melalui aktiviti.
bahan kimia yang mengkonduksi arus 1.4.3 Menerangkan faktor-faktor
elektrik sebagai elektrolit dan yang tidak yang mempengaruhi
mengkonduksi arus elektrik sebagai
bukan elektrolit. Kimia Tingkatan 4: elektrolisis larutan akueus
Sebatian Ion dan melalui eksperimen.
Sebatian Kovalen. 1.4.4 Membandingkan sel kimia
dan sel elektrolisis.
1.4.5 Menghuraikan penyaduran
dan penulenan logam secara
elektrolisis melalui aktiviti.

Elektrolit ialah bahan yang dapat mengalirkan arus elektrik dalam keadaan lebur atau larutan
akueus dan mengalami perubahan kimia.
Bukan elektrolit ialah bahan yang tidak mengalirkan arus elektrik dalam semua keadaan.

• Rajah 1.20 menunjukkan peta pokok bagi pengelasan bahan kepada elektrolit dan bukan elektrolit.
Bahan

Elektrolit Bukan Elektrolit

Sebatian Ion Asid dan Alkali

Pepejal Leburan atau Sebatian Kovalen
• Tidak mengkonduksi elektrik. Larutan Akueus • Tidak mengkonduksi elektrik.
• Ion dalam struktur kekisi ion • Mengkonduksi elektrik. • Wujud sebagai molekul.
• Terdapat ion-ion yang • Tidak ada ion-ion yang
adalah tidak bergerak bebas. bergerak bebas.
bergerak bebas.

Tanpa Dengan
Kehadiran Air Kehadiran Air
• Tidak mengkonduksi elektrik. • Asid dan alkali mengion dalam air.
• Tidak ada ion-ion yang • Mengkonduksi elektrik.
bergerak bebas. • Terdapat ion-ion yang bergerak bebas.

Rajah 1.20 Hubungan kekonduksian elektrik dengan kewujudan ion bergerak bebas

31

Tema 1 Proses Kimia

• Bolehkah anda mengenal pasti bahan elektrolit dan bahan bukan elektrolit? Cuba anda imbas
kembali tentang kekonduksian elektrik sebatian ion dan sebatian kovalen yang dipelajari di
tingkatan empat.
• Pdsealbunammtibaeunrmuiop(nIaIkm)abanrnosaemkbaiadltaiaaa,nsPekbtaoBmvra2ilddeaan,n.CnHat3CriuOmNHkl2odriadnag, lNukaCoslai,aCla6hHc12oOn6toiahlaehleckotnrotoliht dan merupakan
bukan elektrolit

• Leleebkutrriaknkperluanmabtuemrd(aIpI)atbiroonm-iiodna,yPanbgBrb2edrgaenralakrubteabnasn. aIotrniu-imonkilnoiribdoal,ehNmaCelmbboalewhamcaesn. gRkaojanhdu1.k2s1i
menunjukkan elektrolit di dalam leburan dan larutan akueus mengandungi ion-ion yang
bergerak bebas.
• Alebseutramataidual,aCruHta3CnOakNuHeu2sdkaenragnluakwosuaju, Cd6sHeb12aOg6aitimdaoklebkoulledhamnetnidgakkotnedrduakpsiaet lieoknt-riiokndyaalanmg keadaan
bergerak
bebas. Tidak ada ion-ion yang membawa cas.

Mentol menyala

Elektrod Br– Br– Mentol menyala
karbon, C Pb2+ Br– Pb2+
Leburan Elektrod Cl– Cl– OH–
plumbum(II) Pb2+ Br– karbon, C Cl– Na+
bromida, PbBr2 H+
Na+
Panaskan
Larutan natrium OH– Na+ H+
klorida, NaCl

OH–

Rajah 1.21 Elektrolit dapat mengalirkan arus elektrik kerana terdapat ion-ion yang bergerak bebas

Perbandingan antara Konduktor dan Elektrolit Kimia Tingkatan 4:
• Jadual 1.8 menunjukkan perbezaan antara konduktor dan elektrolit. Ikatan Logam.

Jadual 1.8 Perbezaan antara konduktor dan elektrolit

Konduktor Elektrolit

Bahan yang mengkonduksi elektrik dalam Bahan yang mengkonduksi elektrik dalam
keadaan pepejal atau leburan tetapi tidak keadaan leburan atau larutan akueus dan
mengalami perubahan kimia. mengalami perubahan kimia.

Bahan mengalirkan arus elektrik tanpa Bahan mengalirkan arus elektrik dan mengalami
mengalami penguraian. penguraian kepada juzuk unsur-unsurnya.

Dapat mengalirkan arus elektrik kerana Dapat mengalirkan arus elektrik kerana terdapat
terdapat elektron yang bergerak bebas. ion-ion yang bergerak bebas.

Kekonduksian elektrik semakin berkurang Kekonduksian elektrik semakin bertambah
apabila suhu semakin meningkat. apabila suhu semakin meningkat.

Contoh konduktor ialah logam dan grafit. Contoh elektrolit ialah sebatian ion serta asid
dan alkali.

32

Keseimbangan Redoks Bab 1

Kimia Tingkatan 4: Bab 09/1 Video12 B01-34 Perbandingan antara
Sebatian ion dan sebatian kovalen. http://kubupublication.com.my/Kimia/Tingkatan5/Video12.html

Konduktor dan Elektrolit
https://bit.ly/kpkt5v12

A ktiviti 1H PAK 21 Pembelajaran
Sains Secara Inkuiri

Sebatian boleh dikelaskan kepada elektrolit dan bukan elektrolit.
Bagaimanakah anda membuktikan sesuatu bahan tersebut merupakan satu elektrolit?

1. Jalankan aktiviti ini secara berpasangan.

2. Setiap kumpulan dikehendaki memilih satu bahan X untuk dikaji. Bahan X yang dibekalkan
adalah seperti senarai berikut:
(a) Pepejal kuprum(II) klorida, CuCl2
(b) PACPCeeeemppccmeeaajjiiaarrollehngateiaslakuindsakoakoolnu,skaaCes,,ua2CCHsli,6k65HNHO, C1H1H422O3H62O4
(c)
(d)
(e)
(f)

3. Dengan mengambil kira faktor-faktor keselamatan dan sifat bahan X, anda boleh
menggunakan susunan radas seperti dalam Rajah 1.22 atau Rajah 1.23 untuk menentukan
kekonduksian elektrik bahan X.

Elektrod karbon, C Elektrod karbon, C
Mangkuk pijar
Bahan X

Bahan X Panaskan

Rajah 1.22 Rajah 1.23

4. Dapatkan kebenaran guru anda untuk menjalankan aktiviti ini. Pilih susunan radas yang
sesuai dan jalankan eksperimen untuk menyiasat bahan X.

5. Sediakan satu pembentangan ringkas aktiviti yang anda jalankan dengan memasukkan
maklumat di bawah:

(a) Pemerhatian sama ada mentol menyala atau tidak.
(b) Inferens dari pemerhatian anda.
(c) Kesimpulan sama ada bahan yang dipilih adalah elektrolit atau bukan elektrolit.
6. Bentangkan dapatan anda kepada ahli kelas anda.

33

Tema 1 Proses Kimia

Elektrolisis Sebatian Lebur

Elektrolisis ialah proses penguraian suatu sebatian dalam keadaan lebur atau larutan akueus
kepada unsur juzuknya apabila arus elektrik mengalir melaluinya.

• Apabila arus elektrik dialirkan melalui elektrolit, ion-ion bergerak bebas. Anion (ion negatif)
bergerak ke anod dan kation (ion positif) bergerak ke katod. Apakah yang dimaksudkan dengan
anod dan katod? Semasa proses elektrolisis dijalankan, tindak balas redoks berlaku pada anod
dan katod.

Aktiviti Makmal 1E Elektrolisis Leburan Plumbum(II) Bromida, PbBr2

Tujuan : Mengkaji elektrolisis leburan plumbum(II) bromida, PbBr2. PAK 21 Pembelajaran
Sains Secara Inkuiri

Bahan : Serbuk plumbum(II) bromida, PbBr2.
Radas : Bikar, mangkuk pijar, mentol, bateri, elektrod karbon, wayar penyambung dengan
klip buaya, suis, tungku kaki tiga, alas segi tiga tanah liat dan penunu Bunsen.

Prosedur:
1. Isi mangkuk pijar dengan serbuk
pLleutamkbkuanmm(IIa)nbgrkoumkipdiaja, rPibtBurd2isaehtaisnaglgaas setengah penuh. Suis Mentol
2.
segi tiga tanah liat pada tungku kaki tiga. Elektrod karbon, C
3. Sambungkan elektrod karbon pada bateri, mentol Leburan
dan suis dengan menggunakan wayar penyambung Mangkuk pijar plumbum(II)
bromida, PbBr2
seperti ditunjukkan pada Rajah 1.24.
4. Panaskan serbuk plumbum(II) bromida, PbBr2
sehingga lebur. Panaskan

5. Celupkan elektrod karbon, C ke dalam leburan
uplnutmukbummel(eInI)gkbaropmkaindali,tParb.Br2 dan hidupkan suis
Rajah 1.24

6. Perhatikan dan rekodkan perubahan yang
berlaku pada anod.
7. Selepas 5 minit, matikan suis dan dengan cermat AWAS

tuangkan leburan plumbum(II) bromida, PbBr2 Gas perang yang dibebaskan
ke dalam sebuah bikar. ialah gas bromin yang beracun.
8. Perhatikan bahan yang terbentuk pada anod
dan katod serta rekodkan pemerhatian.

Keputusan:
Rekodkan semua pemerhatian dalam jadual di bawah.

Elektrod Pemerhatian Inferens
Anod
Katod

Perbincangan:
1. Namakan ion yang bergerak ke katod dan anod semasa elektrolisis.

34

Keseimbangan Redoks Bab 1

2. Tuliskan setengah persamaan yang berlaku di:
(a) Katod.
(b) Anod.

3. Kenal pasti hasil yang terbentuk di katod dan anod.
4. Terangkan bagaimana hasil pada katod dan anod terbentuk.
5. Tuliskan persamaan ion keseluruhan yang mewakili elektrolisis leburan
plumbum(II) bromida, PbBr2.

Sediakan laporan yang lengkap selepas menjalankan aktiviti makmal ini.

Bab 09/1 Video11 B01-33
Elektrolisis Plumbum(II) Bromidahttp://kubupublication.com.my/Kimia/Tingkatan5/Video11.html
Elektrod karbon https://bit.ly/kpkt5v11
dan platinum ialah
elektrod lengai.

• Semasa elektrolisis, mengapakah mentol hanya imaleanhyasleabaaptaiabnilaiopnlumybanugm(mII)enbgroanmdiudan,gPi biBorn2
telah lebur? Plumbum(II) bbrorommidida,a,BrP−.bBr2
plumbum(II), Pb2+ dan ion tidak boleh mengalirkan arus elektrik kerana ion
• Pepejal plumbum(II) bioronmbirdoam, idPab,BBrr2− berada dalam struktur kekisi ion yang tetap dan tidak
plumbum(II), Pb2+ dan
bergerak bebas.
• Apabila plumbum(II) ybarnogmdiidtua,njPubkBkar2n lebur, ion plumbum(II), Pb2+ dan ion bromida, Br−
bergerak bebas seperti pada Rajah 1.25.
• Pemerhatian dan inferens bagi elektrolisis leburan plumbum(II) bromida, PbBr2 dalam Jadual 1.9
dapat dijelaskan melalui carta alir pada Rajah 1.26.

Anod Katod

Elektrod karbon, C e Br Br– Pb2+
Leburan plumbum(II) e Br Br– e
bromida, PbBr2 e
Br
Pb
e
Pb
Br
Pb2+ e
e e

Panaskan
Rajah 1.25 Ion plumbum(II), Pb2+ bergerak ke katod dan ion bromida, Br− bergerak ke anod

Pemerhatian Jadual 1.9
• Gas perang dibebaskan pada anod
• Pepejal kelabu terbentuk pada katod Inferens
•• GLoagsabmropmluinm, bBurm2 te, rPhbatseilrbentuk

35

Tema 1 Proses Kimia

Leburan Plumbum(II) Bromida, PbBr2

Ion-ion yang hadir Ion plumbum(II), Pb2+
dan ion bromida, Br−

Ion yang bergerak Ion bromida, Br− Ion plumbum(II), Pb2+ Ion yang bergerak
ke anod 2Br− → Br2 + 2e− ke katod
Setengah
persamaan Pb2+ + 2e− → Pb Setengah
pada anod persamaan
pada katod

Pemerhatian Gas perang dibebaskan Pepejal kelabu Pemerhatian
pada anod terbentuk pada katod

Nama hasil yang Bromin Plumbum Nama hasil yang
terbentuk pada anod terbentuk pada katod

Penerangan Dua ion bromida, Br− Ion plumbum(II), Pb2+ Penerangan
pembentukan membebaskan dua menerima dua pembentukan
hasil pada anod elektron membentuk hasil pada katod
molekul bromin elektron membentuk
atom plumbum

Jenis tindak balas Tindak balas Tindak balas Jenis tindak balas
pada anod pengoksidaan penurunan pada katod

Rajah 1.26 Carta alir elektrolisis plumbum(II) bromida, PbBr2 lebur

A ktiviti 1I PAK 21
1. Dengan menggunakan peta pemikiran yang sesuai, ramalkan pemerhatian dan terangkan
bagaimana hasil elektrolisis terbentuk pada anod dan katod bagi:
(a) Leburan zink oksida, ZnO.
(b) Leburan magnesium klorida, MgCl2.
2. Bentangkan jawapan anda melalui aktiviti Gallery Walk.

36

Keseimbangan Redoks Bab 1

Faktor yang Mempengaruhi Hasil Elektrolisis Larutan Akueus

• Elektrolisis juga berlaku apabila arus elektrik dialirkan melalui suatu larutan akueus. Di dalam
larutan akueus, selain ion daripada zat terlarut, ion hidrogen, H+ dan ion hidroksida, OH−
daripada penceraian separa air turut hadir. Bagaimanakah kita menentukan hasil elektrolisis
pada anod dan pada katod?

• Terdapat tiga faktor yang mempengaruhi hasil elektrolisis pada elektrod bagi elektrolisis larutan
akueus, iaitu:

Nilai E0 Kepekatan larutan Jenis elektrod yang digunakan

Faktor yang Elektrod Ion yang dipilih untuk dinyahcas
mempengaruhi
hasil elektrolisis Anod Anion dengan nilai E0 yang lebih negatif atau kurang positif
Katod dalam siri keupayaan elektrod piawai akan lebih mudah dinyahcas
Nilai E0 dan dioksidakan.
Kation dengan nilai E0 yang lebih positif atau kurang negatif
dalam siri keupayaan elektrod piawai akan lebih mudah
dinyahcas dan diturunkan.

Anod (i) Faktor ini hanya dipertimbangkan untuk pemilihan ion pada
anod sekiranya larutan akueus mengandungi ion halida.
Kepekatan larutan
(ii) Ion halida yang mempunyai kepekatan yang lebih tinggi di
dalam elektrolit akan dinyahcas dan dioksidakan pada anod
walaupun nilai E0 ion halida lebih positif.

Katod Kation dengan nilai E0 yang lebih positif atau kurang negatif
dalam siri keupayaan elektrod piawai akan lebih mudah
dinyahcas dan diturunkan.

Anod (i) Faktor ini hanya dipertimbangkan untuk elektrod aktif
(contohnya kuprum atau argentum).
Jenis elektrod
(ii) Tiada anion yang dinyahcas.
(iii) Atom logam pada anod membebaskan elektron bagi

membentuk ion logam.

Katod Kation dengan nilai E0 yang lebih positif atau kurang negatif
dalam siri keupayaan elektrod piawai akan lebih mudah
dinyahcas dan diturunkan.

• Bagi elektrolisis larutan akueus, air juga mengambil bahagian dalam proses elektrolisis.

⇌• Persamaan penceraian air adalah seperti berikut:

H2O(ce) H+(ak) + OH−(ak)
• Semasa elektrolisis, kation dan ion hidrogen, H+ bergerak ke katod manakala anion dan ion

hidroksida, OH− bergerak ke anod.

37

Tema 1 Proses Kimia

• Oleh kerana kepekatan ion H+ dan ion OH− daripada penceraian air sangat rendah maka dan
gPhmaeidosnrljeooekkglausesilngaa,eniHnrl,e,2HbOdi2ih2Obdleadibbniaoejusbktksaatisdenkan.aktnaannmgaaptneaanukgadoliaktusdirdiuaknaakntaodnda. npDupi laeann,uomrduo,nlmeaknoulyelakanuirgl, aHir2,OHj2uOgaakdaitnudruionkksaindadkaann gas
akan dipelajari diperingkat lebih tinggi (postsecondary).
• melibatkan molekul air, H2O

Aktiviti Makmal 1F Elektrolisis Larutan Akueus dengan Menggunakan
Elektrod Karbon

Tujuan : Mengkaji elektrolisis larutan akueus kmuepnruggmu(nIaI)ksaunlfealte,kCtruoSdOk4arbonP. AK 21 Pembelajaran
dan asid sulfurik, H2SO4 cair dengan Sains Secara Inkuiri

Bahan : Larutan kuprum(II) sulfat, CuSO4 0.1 mol dm−3 dan asid sulfurik, H2SO4 0.1 mol dm−3.
Radas : Sel elektrolisis, bateri, elektrod karbon, wayar penyambung dengan klip buaya, suis,
ammeter, tabung uji dan kayu uji.

Prosedur:
1. kTeudanalgakmanselal reuletakntrokluispirsusmeh(iInI)ggsualsfaett,enCguaShOp4e0n.1uhm. olLdarmut−a3n kuprum(II)
sulfat, CuSO4
2. Isikan dua tabung uji dengan larutan
skeuhpirnugmga(IpIe)nsuuhlfadta, nCuteSlOan4g0k.1upmkoalndtmab−u3 ng uji itu ke atas Elektrod
karbon, C

A

elektrod karbon dalam sel elektrolisis.
3. Sambungkan elektrod karbon kepada suis, ammeter dan
Rajah 1.27

bateri dengan wayar penyambung untuk melengkapkan litar seperti pada Rajah 1.27.
4. Hidupkan suis selama beberapa minit.
5. Perhatikan dan rekodkan perubahan yang berlaku pada anod dan katod.
6. Lakukan ujian pengesahan pada gas yang dikumpulkan:
(a) Masukkan kayu uji berbara ke dalam tabung uji pada anod.
(b) Letak kayu uji bernyala ke dalam tabung uji pada katod.
7. Ulangi langkah 1 hingga 6 dengan menggunakan asid sulfurik, H2SO4 0.1 mol dm−3.
8. Rekodkan pemerhatian.

Keputusan:
Bina jadual untuk merekodkan pemerhatian anda.

Perbincangan:
1. Nyatakan ion-ion yang hadir dalam larutan akueus:
2. ((Baaa))g iNLlaaarrmuuttaaaknnankkuuipoprnruuymman((IIgII))bsseuurgllffeaartta,, kCCukueSSOOka44.td oadndaasn(idba)sn u o Aldfussirdeikms,uaHlsfa2uSerOilke4k,: Htro2SliOsi4s..

(b) Kenal pasti ion yang dinyahcas pada katod dan anod. Berikan sebab kepada jawapan anda.
(c) Namakan hasil yang terbentuk pada katod dan anod.
(d) Tuliskan setengah persamaan yang berlaku pada katod dan anod.
(e) Terangkan bagaimana hasil pada katod dan anod terbentuk.
(f) Tuliskan persamaan ion keseluruhan yang mewakili elektrolisis.

Sediakan laporan yang lengkap selepas menjalankan aktiviti makmal ini.
38

Keseimbangan Redoks Bab 1

• Rajah 1.28 menunjukkan anion bergerak ke anod dan kation bergerak ke katod semasa elektrolisis
larutan kuprum(II) sulfat, CuSO4 menggunakan elektrod karbon.

OH – SO42– H+ Cu2+
Cu2+ H+
OH –
SO42–

Larutan
kuprum(II)
sulfat, CuSO4

Anod Katod Elektrod karbon, C
A

mRaajnaahk1a.l2a8ioInoknuhpirdurmok(sIiId),aC, Ou2H+ −dadnanioinonhisdurlfoagte, nS,OH42+− bergerak ke anod,
bergerak ke katod

• Jadual 1.10 menunjukkan pemerhatian dan inferens selepas elektrolisis larutan kuprum(II) sulfat,
CuSO4 dijalankan selama beberapa minit.

Jadual 1.10

Pemerhatian Inferens
• Gelembung gas tidak berwarna dibebaskan pada anod.
• Pepejal perang terenap pada katod. •• GLoagsaomkskiguepnr,uOm2, terhasil.
Cu terbentuk.

• Nilai keupayaan elektrod piawai, E0 suatu anion dan kation akan menentukan tindak balas yang
berlaku di elektrod.

Anod Katod

Keupayaan elektrod piawai E0 (V) Keupayaan elektrod piawai E0 (V)
sel setengah
sel setengah +0.40 0.00
O2 + 2H2O + 4e− ⇌ 4OH− +2.01 2H+ + 2e− ⇌ H2 +0.34
⇌S2O82− + 2e- Cu2+ + 2e− ⇌ Cu
2SO42−

• Nilai E0 bagi ion OH− kurang positif • Nilai E0 bagi ion Cu2+ lebih positif
berbanding dengan aEk0anbadgiinyiaohncasSOd4a2−n. berbanding dengan E0 bagi ion H+. Oleh itu
Oleh itu ion OH− ion Cu2+ akan dinyahcas dan diturunkan
dioksidakan pada anod. pada katod.

• Bagaimanakah kita menggunakan nilai keupayaan elektrod piawai, E0 untuk menentukan hasil
pada anod dan katod?

Bab 09/1 Video13 B01-39a Bab 09/1 Video14 B01-39b
Elektrolisis Larutan Akueushttp://kubupublication.com.my/Kimia/Tingkatan5/Video13.html Setengah Persamaan padahttp://kubupublication.com.my/Kimia/Tingkatan5/Video14.html
https://bit.ly/kpkt5v13 Anod dan Katod
https://bit.ly/kpkt5v14

39

Tema 1 Proses Kimia

Ion-ion yang hadir Larutan Kuprum(II) Sulfat, CuSO4

Ion yang Ion kuprum(II), Cu2+, ion hidrogen, H+,
bergerak ion sulfat, SO42− dan ion hidroksida, OH−
ke anod
Ion yang Ion shuidlfraot,kSsOid4a2,− dan Ion kuprum(II), Cu2+ Ion yang bergerak
dinyahcas Ion OH− dan Ion hidrogen, H+ ke katod
pada anod Ion kuprum(II), Cu2+ Ion yang
Ion hidroksida, OH− dinyahcas
pada katod

Sebab ion Nilai E0 ion hidroksida, OH− Nilai E0 ion kuprum(II), Cu2+ Sebab ion
dinyahcas kurang positif berbanding lebih positif berbanding dinyahcas
Setengah nilai E0 ion sulfat, SO42− nilai E0 ion hidrogen, H+
persamaan 4OH− → O2 + 2H2O + 4e−
pada anod Cu2+ + 2e− → Cu Setengah
persamaan
pada katod

Pemerhatian Gelembung gas tidak Pepejal perang Pemerhatian
pada anod berwarna dibebaskan terenap pada katod
Nama hasil Kuprum Nama hasil yang
yang terbentuk Gas oksigen terbentuk
pada anod pada katod

Empat ion hidroksida, OH− Ion kuprum(II), Cu2+
Penerangan membebaskan empat menerima dua Penerangan
pembentukan elektron membentuk pembentukan
hasil pada anod molekul oksigen dan air elektron membentuk hasil pada katod
atom kuprum

Jenis tindak balas Tindak balas Tindak balas Jenis tindak balas
pada anod pengoksidaan penurunan pada katod

Rajah 1.29 Carta alir elektrolisis larutan kuprum(II) sulfat, CuSO4

• (Di)a laimonekleukptrruomlis(iIsIl)a, rCuuta2+ndaikpuileihusuknutupkrudmin(yIIa)hscuaslfadta,nCduiStOur4u, nkan pada katod kerana nilai E0 ion
kuprum(II), Cu2+ lebih positif berbanding E0 ion hidrogen, H+.

(ii) ion hidroksida, OH− dipilih untuk dinyahcas dan dioksidakan pada anod kerana nilai E0 ion
hidroksida, OH− kurang positif berbanding E0 iaonnosdulbfaatg, iSOel4e2k−.trolisis
• Terangkan pembentukan hasil pada katod dan asid sulfurik, sHep2SeOrt4i
berdasarkan keputusan eksperimen Aktiviti Makmal 1F dengan menggunakan carta alir
pada Rajah 1.29.

40

Keseimbangan Redoks Bab 1

• Adakah pemilihan ion untuk dinyahcas di dalam elektrolisis asid hidroklorik, HCl cair bergantung
pada nilai E0? Adakah jenis elektrod yang mempengaruhi hasil elektrolisis?

Kesan Kepekatan Ion dalam Larutan Terhadap Pemilihan Ion

1B untuk Dinyahcas

Tujuan: Mengkaji kesan kepekatan ion di dalam asid hidroklorik, HCl PAK 21 Pembelajaran
terhadap pemilihan ion untuk dinyahcas pada elektrod. Sains Secara Inkuiri

Penyataan masalah: Adakah kepekatan asid hidroklorik, HCl mempengaruhi pemilihan ion
untuk dinyahcas pada anod?

Hipotesis: Apabila asid hidroklorik, HCl 1.0 mol dm−3 digunakan, ion klorida, Cl− dinyahcas
pada anod, manakala apabila asid hidroklorik, HCl 0.0001 mol dm−3 digunakan,

ion hidroksida, OH− dinyahcas pada anod.

Pemboleh ubah:
(a) Pemboleh ubah dimanipulasikan : Kepekatan asid hidroklorik, HCl.
(b) Pemboleh ubah bergerak balas : Ion yang dinyahcas pada anod.
(c) Pemboleh ubah dimalarkan : Asid hidroklorik, HCl, elektrod karbon.
Bahan: Asid hidroklorik, HCl 1.0 mol dm−3 dan asid hidroklorik, HCl 0.0001 mol dm−3.
Radas: Sel elektrolisis, bateri, elektrod karbon, wayar penyambung dengan klip buaya, suis,

ammeter, tabung uji, kayu uji dan kertas litmus biru.

Prosedur:
1. Tuangkan larutan asid hidroklorik, HCl 1.0 mol dm−3 ke dalam sel elektrolisis sehingga

setengah penuh.
2. Isikan dua tabung uji dengan asid hidroklorik, HCl 1.0 mol dm−3 sehingga penuh dan
telangkupkan tabung uji itu ke atas elektrod karbon di dalam sel elektrolisis.
3. Sambungkan elektrod karbon kepada suis, ammeter dan bateri dengan wayar penyambung
seperti pada Rajah 1.30.
4. Hidupkan suis untuk melengkapkan litar dan biarkan selama beberapa minit.
5. Perhatikan dan rekodkan perubahan yang
berlaku pada anod dan katod.
6. Kumpulkan gas yang terhasil pada anod.
7. Lakukan ujian pengesahan pada gas yang dikumpulkan. Asid hidroklorik,
Masukkan kertas litmus biru lembap ke dalam HCl 1.0 mol dm−3
tabung uji pada anod.
8. Ulangi langkah 1 hingga 6 dengan menggunakan
asid hidroklorik, HCl 0.0001 mol dm−3. Elektrod karbon, C

9. Lakukan ujian pengesahan pada gas yang A
dikumpulkan. Masukkan kayu uji berbara ke dalam
tabung uji pada anod.
10. Rekodkan pemerhatian anda.
Rajah 1.30

Keputusan:
Rekodkan semua pemerhatian dalam jadual di bawah.

Larutan Pemerhatian pada anod
Asid hidroklorik, HCl 1.0 mol dm−3
Asid hidroklorik, HCl 0.0001 mol dm−3

41

Tema 1 Proses Kimia

Perbincangan:
1. Bagi setiap asid hidroklorik, HCl 1.0 mol dm−3 dan 0.0001 mol dm−3:

(a) Namakan hasil yang terbentuk pada anod semasa elektrolisis. Terangkan jawapan anda.
(b) Tulis setengah persamaan untuk menunjukkan pembentukan hasil pada anod
bagi elektrolisis.
2. Nyatakan definisi secara operasi bagi elektrolisis dalam eksperimen ini.
3. Setelah elektrolisis asid hidroklorik, HCl 1.0 mol dm−3 dijalankan selama 1 jam, nyatakan
pemerhatian pada anod. Terangkan.

Sediakan laporan yang lengkap selepas menjalankan eksperimen ini.

1C Kesan Jenis Elektrod Terhadap Pemilihan Ion untuk Dinyahcas

Tujuan: Mengkaji kesan jenis elektrod yang digunakan terhadap PAK 21 Pembelajaran
pemilihan ion untuk dinyahcas pada elektrod. Sains Secara Inkuiri

Penyataan masalah: Adakah jenis elektrod yang digunakan mempengaruhi pemilihan ion
untuk dinyahcas pada elektrod?

Hipotesis: Bina satu hipotesis yang menghubungkan jenis elektrod yang digunakan dengan hasil
yang terbentuk pada anod.

Pemboleh ubah: Nyatakan semua pemboleh ubah.
Bahan: Larutan kuprum(II) sulfat, CuSO4 0.5 mol dm−3.
Radas: Bikar, bateri, elektrod karbon, elektrod kuprum, wayar penyambung dengan klip buaya,
suis, ammeter, tabung uji, kayu uji, penimbang elektronik dan kertas pasir.

Prosedur:
Dengan menggunakan radas dan bahan yang dibekalkan, rancangkan satu eksperimen untuk
menyiasat kesan jenis elektrod yang digunakan terhadap hasil yang terbentuk.

Keputusan:
Rekodkan semua pemerhatian dalam jadual.

Perbincangan: sulfat,
1. Namakan hasil yang terbentuk pada anod semasa elektrolisis larutan kuprum(II) CuSO4
dengan menggunakan elektrod:
(a) Karbon. (b) Kuprum.
2. Tulis setengah persamaan untuk menunjukkan pembentukan hasil pada anod bagi elektrolisis
larutan kuprum(II) sulfat, Cu SO4 dengan menggunakan elektrod:
(a) Karbon. (b) Kuprum.
3. Apakah yang dapat diperhatikan pada warna larutan kuprum(II) sulfat, CuSO4 apabila
elektrolisis menggunakan elektrod?
(a) Karbon. (b) Kuprum.
Terangkan jawapan anda.

Sediakan laporan yang lengkap selepas menjalankan eksperimen ini.

42

Keseimbangan Redoks Bab 1

A ktiviti 1J A PAK 21

Jalankan aktiviti X Larutan natrium JK Elektrod
secara berkumpulan. Elektrod klorida, NaCl Rajah 1.31(b) platinum, Pt
Y 0.5 mol dm−3 Larutan argentum
karbon, C 0n.i5trmato, Al dgmN−O3 3
A

Rajah 1.31(a)

1. Kaji dengan teliti sel elektrolisis dalam Rajah 1.31(a) dan 1.31(b).
2. Berdasarkan Rajah 1.31(a) dan 1.31(b), bincangkan:

(a) Hasil yang terbentuk pada setiap elektrod.
(b) Setengah persamaan bagi setiap elektrod.
(c) Perubahan pada hasil yang terbentuk sekiranya kepekatan elektrolit kedua-dua sel

elektrolisis diubah kepada 0.0001 mol dm−3.
3. Bentangkan dapatan anda kepada kelas dengan menggunakan peta i-Think yang bersesuaian.

Membandingkan Sel Kimia dan Sel Elektrolisis

• Rajah 1.32 menunjukkan peta buih berganda untuk membandingkan sel kimia dan sel elektrolisis.

Pasangan logam Tenaga elektrik Elektrod dicelup Tenaga kimia ke Pasangan logam
sama jenis ke tenaga kimia dalam elektrolit tenaga elektrik berlainan jenis

Tindak balas V
pengoksidaan
Anod Katod Terminal Terminal
Kuprum, pada anod negatif positif
Cu Tindak balas (anod) (katod)
penurunan Zink,
pada katod Zn Kuprum,
Cu

Larutan Larutan
kuprum(II) kuprum(II)
sulfat, CuSO4 sulfat, CuSO4

Sel elektrolisis Sel kimia

Warna biru Anod disambung Elektron mengalir Terminal negatif Warna biru
larutan kuprum(II) kepada terminal dari anod ke katod ialah anod dan larutan kuprum(II)
positif bateri dan terminal positif
tsiudlafakt,bCeruuSbOah4 katod disambung melalui wayar sseumlfaakt,inCupSuOda4r
kepada terminal penyambung ialah katod
43
negatif bateri

Rajah 1.32 Persamaan dan perbezaan sel kimia dan sel elektrolisis

Tema 1 Proses Kimia

A ktiviti 1K PAK 21
Jalankan aktiviti ini secara kumpulan dan kolaboratif.
1. Berdasarkan Rajah 1.32, tuliskan setengah persamaan tindak balas pada elektrod dan
terangkan perbezaan pemerhatian kedua-dua sel itu.
2. Kongsikan dapatan kumpulan anda dengan kumpulan lain melalui persembahan multimedia.

Penyaduran dan Penulenan Logam

Gambar foto 1.7 Barangan yang disadur dengan emas 18K • Tahukah anda penyaduran
logam dilakukan supaya rupa
Penyaduran Logam logam tersebut kelihatan lebih
• Penyaduran logam secara elektrolisis dilakukan dengan menarik dan tahan kakisan?

objek yang hendak disadur dijadikan katod, logam • Aplikasi utama elektrolisis dalam
penyadur dijadikan anod dan menggunakan larutan industri ialah pengekstrakan
akueus yang mengandungi ion logam penyadur. logam, penyaduran logam dan
• Misalnya, penyaduran cincin besi dengan logam penulenan logam.
kuprum, Cu. Anod kuprum mengion menjadi ion
kuprum(II), Cu2+. • Penulenan logam secara
elektrolisis bertujuan untuk
Cu(p) → Cu2+(ak) + 2e− mendapatkan logam tulen

daripada logam tidak tulen.
Tahukah anda bahawa penyaduran
boleh dilakukan pada bahan
bukan logam?

• Ion kuprum(II), Cu2+ bergerak ke katod, dinyahcas (Sumber: Sirim, 2016)
dan terenap lalu membentuk lapisan nipis
kuprum, Cu di atas cincin besi.

Cu2+(ak) + 2e− → Cu(p)

• Wtidaarknbaebriurbualharkuetraannkaukperpuemka(tIaIn) siuolnfakt,uCpruuSmO(4II), Bab 09/1 Video15 B01-44 Teknologi Penyaduran
Cu2+ tidak berubah. Kadar atom kuprum, Cu http://kubupublication.com.my/Kimia/Tingkatan5/Video15.html
mengion pada anod adalah sama dengan kadar ion
kuprum(II), Cu2+ dinyahcas pada katod. Bolehkah Logam SIRIM bagi
anda menerangkan tindak balas redoks yang Menghasilkan Kraf Tangan
berlaku dalam penyaduran logam? https://bit.ly/kpkt5v15

44

Keseimbangan Redoks Bab 1

Aktiviti Makmal 1G Penyaduran Logam Secara Elektrolisis

Tujuan : Mengkaji penyaduran sudu besi dengan kuprum. PAK 21 Pembelajaran
Sains Secara Inkuiri

Bahan : kLeapruintagnankukpurpurmum(IId)asnulkfeart,taCsupSaOsi4r.1.0 mol dm−3, sudu besi,


Radas : Bikar, bateri, wayar penyambung dengan klip buaya, ammeter, suis dan reostat.

Prosedur:
1. Gosok kepingan kuprum dan sudu besi dengan kertas pasir.
2. kTeudanalgakmanbliakraurtsaenhkinugpgraumse(pIaIr)ushulpfaetn, uChu.SO4 1.0 mol dm−3

3. Sambungkan sudu besi kepada terminal negatif
bateri dan kepingan kuprum disambung ke terminal A
positif bateri dengan menggunakan wayar penyambung.
4. Sudu besi dan kepingan kuprum dicelup ke dalam Rajah 1.33
lsaerpuetratni ykaunpgrudmitu(nIIj)uskuklafant,dCaluaSmOR4 a1j.a0hm1o.3l3d.m−3, Kepingan
kuprum, Cu

5. Hidupkan suis dan laraskan arus elektrik Sudu besi
kepada 0.2 A dengan menggunakan reostat. Larutan
6. Tutupkan suis selepas 30 minit. kuprum(II)
7. Sudu besi dikeluarkan daripada elektrolit dan dikeringkan. sulfat, CuSO4

8. Rekodkan pemerhatian dan lengkapkan jadual pada keputusan.

Keputusan:
Rekodkan semua pemerhatian dalam jadual di bawah.

Elektrod Pemerhatian Inferens Setengah persamaan

Anod (Logam kuprum)

Katod (Sudu besi)

Perbincangan:
1. Berdasarkan setengah persamaan yang anda tulis untuk tindak balas pada anod dan katod:
(a) Adakah proses penyaduran suatu tindak balas redoks?
(b) Terangkan jawapan anda di 1(a) dari segi pemindahan elektron.
2. Adakah terdapat perubahan warna pada larutan kuprum(II) sulfat, CuSO4?
Terangkan jawapan anda.
3. Penyaduran yang baik adalah apabila suatu lapisan logam yang sekata dan tahan lama dapat
dihasilkan pada logam yang disadur. Cadangkan dua cara penyaduran yang baik
dapat dilakukan.
4. Lukiskan gambar rajah berlabel susunan radas
bagi eksperimen penyaduran cincin besi dengan Bab 09/1 Video16 B01-45
logam nikel. http://kubupublication.com.my/Kimia/Tingkatan5/Video16.html Proses Penyaduran

https://bit.ly/kpkt5v16

Sediakan laporan yang lengkap selepas menjalankan aktiviti makmal ini.

45

Tema 1 Proses Kimia

Penulenan Logam Gambar foto 1.8 Industri
• Logam kuprum atau juga dikenali sebagai tembaga ialah mineral penulenan logam kuprum

dan unsur penting untuk kehidupan seharian kita. Logam kuprum Gambar foto 1.9
ialah logam perindustrian utama kerana sifat-sifat kemuluran, Wayar penyambung kuprum
kebolehtempaan, kekonduksian elektrik dan haba serta tahan
terhadap kakisan. Bab 09/1 Video17 B01-46 Penulenan
• Logam kuprum yang digunakan dalam pendawaian elektrik mesti http://kubupublication.com.my/Kimia/Tingkatan5/Video17.html
99.99% tulen. Ketulenan logam kuprum yang diekstrak melalui
proses peleburan bijihnya adalah dalam lingkungan 99.5%. Logam
Perbezaan ketulenan kuprum itu walaupun sedikit akan menjejaskan Kuprum
kekonduksian elektrik. Untuk memastikan bahawa logam kuprum itu
tulen, maka penulenan logam melalui proses elektrolisis dilakukan. https://bit.ly/kpkt5v17
• Penulenan kuprum secara elektrolisis dilakukan dengan kepingan
nipis kuprum tulen dijadikan katod, kuprum tidak tulen dijadikan
anod dan menggunakan larutan akueus garam kuprum seperti
• kAunpordukmu(pIrIu) mnittridaat,kCtuul(eNnOm3e)n2 gseiobnagmaiemelebketnrtoulkit.ion kuprum(II), Cu2+.
Kuprum larut untuk menjadi ion kuprum(II), Cu2+ dan bendasing
terhimpun di bawah anod kuprum tidak tulen. Anod semakin nipis.

Cu(p) → Cu2+(ak) + 2e−

• Pada katod kuprum tulen, ion kuprum(II), Cu2+ dinyahcas
membentuk atom kuprum, Cu. Pepejal kuprum dienapkan dan
katod kuprum tulen semakin tebal.
Cu2+(ak) + 2e− → Cu(p)

Aktiviti Makmal 1H Penulenan Logam Secara Elektrolisis

Tujuan : Mengkaji penulenan kuprum secara elektrolisis. PAK 21 Pembelajaran
Sains Secara Inkuiri

Bahan : Ltiadrauktatunleknupdraunmk(eIpI)inngiatrnatk,uCpuru(NmOt3u)l2e1n..0 mol dm−3, kepingan kuprum


Radas : Bikar, bateri, wayar penyambung dengan klip buaya, ammeter dan suis.

Prosedur: A
1. kTeudanalgakmanbliakraurtsaenhkinugpgraumse(pIaIr)unhitpraetn,uChu.(NO3)2 1.0 mol dm−3
Kepingan kuprum Kepingan
2. Sambungkan kepingan kuprum tulen ke terminal tak tulen kuprum
negatif bateri dan kepingan kuprum tidak tulen Larutan kuprum (II) tulen
ke terminal positif bateri seperti pada Rajah 1.34. nitrat, Cu(NO3)2 Rajah 1.34
3. Hidupkan suis dan biarkan arus elektrik
mengalir selama 30 minit.
4. Rekodkan perubahan pada anod dan katod dalam jadual di bawah.

Keputusan:

Elektrod Pemerhatian Inferens Setengah persamaan
Anod (Kuprum tidak tulen)
Katod (Kuprum tulen)

46

Keseimbangan Redoks Bab 1

Perbincangan:
1. Adakah proses penulenan logam kuprum merupakan suatu tindak balas redoks? Terangkan
jawapan anda.
2. Adakah berlaku perubahan warna pada larutan kuprum(II) nitrat, Cu(NO3)2?
Terangkan jawapan anda.
3. Bendasing hanya terbentuk pada bahagian bawah anod dan tiada di bawah katod.
Berikan satu sebab.
4. Tuliskan kesimpulan eksperimen ini.

Sediakan laporan yang lengkap selepas menjalankan aktiviti makmal ini.

1.4

1. Jadual 1.11 menunjukkan elektrod, elektrolit dan pemerhatian pada anod bagi tiga sel elektrolisis.

Jadual 1.11

Sel elektrolisis Elektrolit Elektrod Pemerhatian di anod
I Karbon Gelembung gas tidak
II Larutan kuprum(II) klorida, CuCl2 Karbon berwarna dibebaskan
III 0.0001 mol dm−3 Kuprum Gelembung gas kuning
Larutan kuprum(II) klorida, CuCl2 kehijauan dibebaskan
1.0 mol dm−3
Larutan kuprum(II) klorida, CuCl2 Anod semakin nipis
0.0001 mol dm−3

(a) Namakan anion yang terdapat di dalam larutan kuprum(II) klorida, ICduaCnl2I.I.
(b) Nyatakan nama gas yang terhasil pada anod di dalam sel elektrolisis
Terangkan jawapan anda.
(c) (i) Tuliskan setengah persamaan bagi tindak balas yang berlaku pada anod sel elektrolisis III.
(ii) Terangkan bagaimana hasil pada anod sel elektrolisis III terbentuk.
(d) Nyatakan jenis tindak balas yang berlaku pada anod.
(e) Sekiranya eksperimen sel elektrolisis I diulangi dengan menggunakan leburan kuprum(II)
klorida, CuCl2, ramalkan pemerhatian pada anod.

2. Salim menggunakan susunan radas pada Rajah 1.35 untuk
menyadur kunci besi dengan logam argentum, Ag.
(a) Apakah tujuan kunci besi ini disadur
dengan argentum, Ag? Kepingan
argentum, Ag

(b) Selepas 30 minit eksperimen dijalankan, Salim mendapati Kunci besi
kunci besi masih belum disadur dengan argentum, Ag. Elektrolit X
(i) Cadangkan elektrolit X yang sesuai digunakan.
(ii) Apakah yang patut dilakukan oleh Salim pada kepingan Rajah 1.35

argentum, Ag dan kunci besi supaya kunci besi tersebut dapat disadur dengan
argentum, Ag?

3. Anda dikehendaki menjalankan eksperimen menulenkan logam nikel, Ni dengan
menggunakan kaedah elektrolisis:

(a) Lukis susunan radas berlabel yang digunakan dalam eksperimen ini.
(b) Nyatakan pemerhatian pada anod dan katod.
(c) Tulis setengah persamaan bagi tindak balas yang berlaku pada anod.

47

Tema 1 Proses Kimia

1.5 PENGEKSTRAKAN LOGAM DARIPADA BIJIHNYA

Pengekstrakan Logam Pembelajaran

• Logam biasanya wujud sebagai sebatian atau bercampur Murid boleh:
dengan bahan lain seperti batu dan tanah. Sebatian yang 1.5.1 Menjelaskan pengekstrakan

logam daripada bijihnya melalui
mengandungi logam juga dikenali sebagai bijih atau proses elektrolisis.
mineral dan wujud sebagai logam oksida, logam sulfida 1.5.2 Menjelaskan pengekstrakan
atau logam karbonat. Rajah 1.36 menunjukkan logam
dan bijih yang ditemui secara semula jadi. logam daripada bijihnya melalui
proses penurunan oleh karbon.

• Logam tidak reaktif seperti emas dan perak tidak perlu diekstrak kerana wujud sebagai unsur
logam. Logam reaktif seperti ferum dan aluminium memerlukan cara yang tertentu bagi
pengekstrakan logam daripada bijih masing-masing.
• Cara pengektrakan logam reaktif adalah berdasarkan kedudukan logam dalam siri kereaktifan logam.
Dua cara yang biasa digunakan untuk mengekstrak logam daripada bijih masing-masing ialah:

Elektrolisis Bagi logam yang lebih reaktif daripada karbon

Penurunan Bagi logam yang kurang reaktif daripada karbon
oleh karbon

Emas Bijih besi (Hematit) Bijih aluminium (Bauksit)

Rajah 1.36 Logam dan bijih yang ditemui secara semula jadi

Pengekstrakan Logam daripada Bijihnya Melalui Proses Elektrolisis

• Logam reaktif seperti aluminium, Al dapat Sains Tingkatan 3:
diekstrak daripada bijihnya dengan menggunakan Mineral.
kaedah elektrolisis. Aluminium merupakan logam yang
• Dalam pengekstrakan aluminium, Al, bijih aluminium atau biasa ditemui di dalam kerak bumi.
bauksit ditulenkan terlebih dahulu untuk mendapatkan Namun begitu, mengitar semula
maluemmibnoiluemhkoaknseidleak,tArol2lOisi3sylaenbguraaknandidjaillaenbukrakna.n bagi aluminium 95% lebih menjimatkan
• T20a0k0at°Clebmuernajlaudmikinainumprooskessidpae,leAblu2Ora3nyamnegnmggeunnceackaahn berbanding proses pengekstrakan
tenaga yang sangat tinggi. Bagi mengatasi masalah ini, aluminium daripada bauksit.
Aluminium oksida juga
bkraigoilimt,eNrean3AdalFh6kdainletbaukratbleerbsuamr. a aluminium oksida, Al2O3 dikenali sebagai alumina.
• Mari kita teliti Rajah 1.37 untuk memahami proses
pengekstrakan aluminium, Al menggunakan elektrolisis.

48

Keseimbangan Redoks Bab 1

Anod daripada karbon Cabaran Gas karbon dioksida
Lapisan keluli turut terbebas semasa
Minda proses pengekstrakan.
Katod daripada Bagaimanakah gas karbon
karbon dioksida terhasil?

Campuran
dleabnurNaan3AAllF2O6 3
Leburan aluminium Cabaran Redoks: Elektrolisis sebatian
dikeluarkan leburan di halaman 34.
Rajah 1.37 Proses pengekstrakan aluminium daripada Minda
aluminium oksida, Al2O3 menggunakan elektrolisis

• Pengekstrakan aluminium menggunakan kaedah elektrolisis merupakan tindak balas redoks.
Namun, apakah yang berlaku sewaktu proses pengekstrakan?

Elektrod Anod Katod
Ion oksida, O2− mendermakan Ion aluminium, Al3+ diturunkan
Tindak balas elektron dan mengalami tindak kepada atom aluminium, Al
yang terlibat balas pengoksidaan untuk dengan menerima elektron dan
membentuk molekul oksigen, O2. membentuk leburan aluminium.
Setengah persamaan 2O2−(ce) → O2(g) + 4e− Al3+(ce) + 3e− → Al(ce)

• Leburan aluminium akan tenggelam di lapisan
bawah kerana lebih tumpat dan dialirkan keluar
melalui satu saluran khas.
• Keseluruhan proses pengekstrakan aluminium
menggunakan tenaga elektrik yang sangat tinggi.
Gyparaonssgkedsaarebpleoaktntmrdoieloimskisbsiedleraibk,uCarnOank2etasulaurnumtnidnegiihuaamtisfilokkkeaspniadsdaea,mAals2Oa 3
Gambar foto 1.10 Pencemaran enapcemar merah
toksik daripada sisa bauksit akibat kebocoran kolam
takungan di Hungary pada tahun 2010
alam sekitar. (Sumber: theguardian.com, 2014)
• Selain itu, proses penulenan bauksit turut menghasilkan
sisa bauksit dalam bentuk enapcemar merah yang bersifat toksik.
• Sebagai pengguna, kita perlu mengitar semula aluminium bagi mengurangkan kesan
pencemaran terhadap alam sekitar. Apakah peranan yang
dapat anda lakukan sebagai seorang pelajar dalam isu ini? Memelihara
dan memulihara
alam sekitar.
A ktiviti 1L Perbincangan PAK 21
Jalankan aktiviti secara berkumpulan.
1. Imbas kod QR untuk menonton video tentang Bab 09/1 Video18 B01-49 Pengekstrakan Logam
pengekstrakan aluminium menggunakan elektrolisis. http://kubupublication.com.my/Kimia/Tingkatan5/Video18.html
2. Berdasarkan maklumat dalam video, bincangkan:
Aluminium
https://bit.ly/kpkt5v18

(a) Persamaan ion bagi tindak balas yang berlaku.
(b) Persamaan kimia keseluruhan bagi tindak balas yang terlibat.
(c) Adakah pengekstrakan aluminium merupakan satu tindak balas redoks?
Catatkan perbincangan anda dalam buku nota anda.

49

Tema 1 Proses Kimia

Pengekstrakan Logam daripada Bijihnya Melalui Proses Penurunan oleh Karbon

• Logam besi yang kurang reaktif berbanding dengan Bijih besi, arang kok dan kalsium karbonat, CaCO3
karbon dapat diekstrak melalui proses penurunan oleh
karbon. Proses ini dijalankan di dalam relau bagas Gas Gas
• dTbeeernrsdgaaampnaamtdbeeemnbgaeanrnaapsakaraatnningbdikajoikhkb,baCelsaidsaaptneanubtahitneugmkyaaatpniutgr(F,teCer2laOiCb3aO)t3. buangan buangan

dalam proses pengekstrakan ini. Mari kita bersama-sama Zon 3
teliti Rajah 1.38.
Sains Tingkatan 3:
Pengekstrakan Logam. Zon 2

Selain hematit, bijih Cabaran Upadnaarsa Zon 1
besi juga boleh Lbeesbiuran
terdiri daripada Minda

smpiidraiegtrnbiteet(sFiite((CFFeOeS33O2)).4d),an Dapatkah anda Upadnaarsa
menamakan satu Sanga
gas buangan yang
terhasil daripada
Cabaran proses ini?
Minda Rajah 1.38 Relau bagas

Tindak balas Penerangan
Tindak balas ini ialah tindak balas
Zon 1
Audraanragpkaonka,sCubneturtkinmdeankgbhaalasislkdaenngkaanrbooknsidgieonk,sOid2ad,aCriOp2a.da redoks dan merupakan tindak balas
C(p) + O2(g) → CO2(g) eksotermik yang menjadikan suhu
relau bagas mencecah 1600 °C.

Zon 2 Karbon monoksida, CO merupakan
Karbon adriaonkgsikdoak, CyOan2gyamnagstiherbhearsbilabkei.rtindak balas agen penurunan untuk tindak balas
dengan berikutnya.

C(p) + CO2(g) → 2CO(g) Tindak balas ini merupakan tindak
balas endotermik dan menurunkan
suhu pada Zon 2.

Zon 3 Foleerhumka(rIbIIo)nomksoidnao,kFseid2Oa,3CdOitu. rEunnakpaann
Arang kok, C dan karbon monoksida, CO berfungsi
sebagai agen penurunan dan menurunkan ferum(III) besi terbentuk di dasar relau bagas.
oksida, Fe2O3 atau bijih besi kepada leburan besi.
2Fe2O3(p) + 3C(p) → 4Fe(ce) + 3CO2(g)
Fe2O3(p) + 3CO(g) → 2Fe(ce) + 3CO2(g)
Punadtuaksumheumybaenngtutikngkgail,sikuamlsiuokmsikdaar,bCoanOat(, kCaapCuOr t3otherour)rai Kalsium oksida, CaO bersifat bes dan
dapat meneutralkan silikon(IV) oksida,
dan karbon dioksida, CO2. SiO2 yang bersifat asid.

CaCO3(p) → CaO(s) + CO2(g) Tindak balas ini penting untuk
Bendasing dalam bijih besi seperti silikon(IV) oksida, mengasingkan bendasing daripada
mSiOem2 bbeernttiunkdaskanbgaalaastaduenkgaalsniukmalssiiulimkaot,kCsiadSai,OC3.aO untuk leburan besi. Perbezaan ketumpatan
menyebabkan sanga berada di lapisan
atas leburan besi dan memudahkan
CaO(p) + SiO2(p) → CaSiO3(ce) proses pengasingan.

50