राजष ा महाराज
संक न-सौ.अपणा अ वना ढोर,े(सहा यक
का)अको ा
ा महाराजांचा ज म २६जून
,इ.स. १८७४ रोजी काग येथी घाटगेघरा यात
झा ा. याचंेनाव य वंत, यांया व ड ाचंे
जय सगराव (आ पासाहबे), आईचेनाव राधाबाई
होत.ेको हापरूसंथानाचेराजेचौथे वाजी
महाराज यांया मृयनूंतर यांया प नी आनंद बाई
यानंी १७ माच, इ.स. १८८४ रोजी य वंतरावांना
द क घेत े, व ा हेनाव ठेव े. ए २, इ.स.
१८९४ रोजी याचंा रा यारोहण समारभंझा ा.
रा या भषेक झा यानंतर इ.स. १९२२ सा ापयत
हणजे२८ वष तेको हापरूसंथानाचेराजेहोत.े
ा महाराजानंा 'राजष ' ही उपाधी कानपरूया कुम
य समाजानेद .
वातंयापवूकैक वष आधी समता,
बधंुता, धम नरपेता, सव घटकानंा वकासाची
समान संधी ही त वेराजष ा महाराजांनी करवीर
संथानात अम ात आण . हणनूच याचंा
देभरात "महाराजाचंेमहाराज‘ असा गौरव होतो.
ा महाराजांचा २६ जून हा ज म दवस ‘सामा जक
याय दवस’ हणनूपाळ ा जातो.
ान हतवाद राजा
राजष ा राजांना ब जनांया णा वषयी फार
तळमळ होती. कारण माणसा ा प ुवापासून
मनुय व मळवून देणारेएक भावी अ हणजे
ण होय. यामळुे णा वाय आप ा उ दार
होणार नाही. हेराजष नी ओळख ेहोत.ेहणनू
को हापरूसंथानात स या मोफत णाचा
कायदा केा. एवढेच नाही तर ५०० ते१०००
ोकव ती या गावांम येाळाचंी न मत के .
आ ण एव ावरही महाराज थाबं ेनाहीत तर जे
पा क आप या मुानंा ाळेत पाठवणार नाहीत या
पा कानंा तम हना १ . दंड आकर याची
कायदेीर तरतदूके . यानंी आप या रा यात
ाथ मक ण स चेव मोफत केे.
अ पृयता न कर या या ीनेयानंी सवण व
अ पृयांया वेग या ाळा भरव याची प त
१९१९ म येबदंके . गाव या पाट ानेकारभार
चांग ा चा वावा यासाठ ण देणा या ाळा,
य ावसा यक ण देणा, या तंेव कौ ये
कवणा या ाळा,ब जन व ा यासाठ वैदक
पाठ ाळा, संकृत भाषेया वकासासाठ संकृत
ाळाअसेही उप म यानंी राबव े.
समाज हतवाद राजा
ा राजेहेयांया कतृवामळुेनावा माणचे
य वंत रा ह े. छ पती वरायांया वचाराचंा व
कायाचा वारसा मो ा समथपणेघेऊन जा याचे
काय करणारा एक महान मानवतावाद राजा हणनू
राजष ा महाराजानंी आप ओळख नमाण
के . या ापक र ी या राजानेयाकाळ
राजेाही असतानंासुदा सामा जक बधंूभाव, समता,
द त व उपेत बाधंवांचा उ दार, ण, ेती,
उ ोगधंदे, क ा, डा व आरो य इ याद मह वपणू
ेाम येआज या ोक ाहीती ासना ाही
करणे य होत नाही. असेअ तीय व पाचेकाय
केे.मागास ेया ोकानंा गती या वाहात
आणावयाचेअसेतर यांयासाठ राखीव जागाचंी
तरतदूके पा हजे. हा ापक ीकोन
डो यासमोर ठेवून या नध ा छाती या
समाजसुधारकाने६ जुै१९०२ रोजी को हापरू
संथानात मागास जात ना ५० ट केजागा राखीव
राहती अ ी घोषणा के . नसुती घोषणा क न
थाबंणारेतेराजेन हतेतर वरीत अमं बजावणी
क न संबधंीत अ धका याकडून अहवा माग व े.
ा राजांया या नणया ा त हा सामा जक
कायकत हणवणा या अनेक उ चवण य पढुा यांनी
वरोध केा. राजष वर अनेक कारचेआरोप
केे. यानंी अ पृयानंा ( या काळात अ पृय
मान या गेेया जाती या) राखीव जागाचंी तरतदू
क न सरकारी नोक या मळवून द या. ाळा,
दवाखाने, पाणवठे, सावज नक व हरी, सावज नक
इमारती इ याद ठकाणी (त का न) अ पृयानंा
समानतनेेवागवावेअसा आदे यानंी को हापरू
संथानात काढ ा. १९१७ सा यानंी पनुववाहाचा
कायदा क न वधवा ववाहा ा कायदेीर मा यता
मळवून द . तसेच यानंी देवदासी था बदं
कर यासाठ ही काय ाची न मती के .. ब जन
समाजा ा राजक य नणय येत सामावून
घेयासाठ यानंी इ.स. १९१६ सा नपाणी येथे
‘डेकन रयत असो सए न’ ही संथा थाप .
यावेळेस धम व थनेे यानंा अ त य
उपेत ठेव े. याचंेह क, अ धकार, नाकार े, ी
हणजेकेवळ चूव मूया परुतीच मया दत ठेव
याकाळ धमा या नावाखा देवांना मुे-मु
वाह याची अ त य व च प त आप या देात
चा ूहोती. परतंुराजांनी आप या संथानात जोग या
-मरुळ तबधंक कायदा क न ही प त बदंपाड .
जातीभेदाचे थ न हावेहणनूआप या
संथानात आतंरजातीय व आतंरधम य ववाहास
कायदेर मा यता द . तसा कायदा पा रत केा
आ ण याची य अमं बजावणी करताना
आप या चुत बहीणीचे न धनगर समाजाती
य वंतराव होळकर यांया ी ावून द े. एवढेच
न हेतर संथानात जवळजवळ १०० मराठा-धनगर
ववाह घडवून आण े. अ ा अनेक काया या
मा यमातनू यानंी यानंा स मानाची वागणकूव
दजा मळवून द ा.
त का न प र थतीम येजाती व थचेी कार
झा ेया अनेक जमाती या काळात चो या, दरोडे
अ ा चुक या मागाचा अव ंब करत हो या.
सनातनी वण व थनेेयानंा उपेत ठेवून ण,
स ा व संप ीचा अ धकार नाकार ा, यामळुेयाचंे
जीवन नैरा यमय झा े. याचाच प रणाम हणनू
यानंी चो या, दरो ांचा माग अव ंब ा. यामळुे
ट सरकारनेया जमातीवर गुहेगारीचा का
मार ा. यानंा रोज गावकामगाराकडेहजेरी ावावी
ागत असे. ा राजानंा या ोकांवषयी कणव
होती. कारण तेख या अथानेवंचताचंेराजेहोत.े
यामळुेा नंी हजेरी प त बदंके . या जाती
जमात या ोकानंा एक त क न गुहेगारीपासून
यानंा परावृकेे. यानंा संथानात नोक या द या.
यांयातनूपहारकेरी, रखवा दार, रथाचेसारथी
नमाण केे. यानंा घरेबाधंून द . वणवण
भटकणा या ोकानंा राह याची सोय झा .
पोटापा याची सोय झा . यामळुेगुहेगार हणनू
का बस ेया ोकानंा माणसू हणनूसमाजात
स मानानेवावरता येऊ ाग े.
गुहेगारानंा ासन करणारा स ाधी सव
पहाय ा मळे. मा यानंा मेाने, मायेनेआप ेसे
क न समाजात सामा जक दजा देणारा व यांयात
वा भमान नमाण करणारा राजा वरळाच. वेदो
मंहण या या अ धकाराव न झा ेा वेदो
संघष राजष ा ंयाच काळात झा ा. हे
महारा ा या सामा जक जीवनाती वादळच होत.े
या करणामळुेस य ोधक चळवळ आणखी ेरत
झा . ब जन, अ पृय समाजाचा सवागीण वकास
साध याचेकाय करताना यानंी एका अथानेमहा मा
फुेयाचंीच परपंरा पढुेचा व . यानंी स य ोधक
चळवळ ा य सहकाय केे.
ोक हतवाद राजा
ा छ पती प नग अडँ व हंग म ’ची
थापना, ा परुी ापारपठेेची थापना, गळुा या
बाजारपठेेची न मती, ेतक यांया सहकारी
संथाचंी थापना, राधानगरी धरणाची उभारणी,
ेतक यांना कज उप ध क न देणेअसेउप म
यानंी आप या संथानात राब व े, कमा चे
य वी केे. ेती, उ ोग, सहकार या ेांत
राजष नी नवनवेयोग केे. ेती या
आधुनक करणासाठ यानंी संोधना ा पा ठबा
द ा, नगद पकेव तं ानाचा वापर वाढ यासाठ
यानंी ‘ कग एडवड ॲ क चर इ ट ूट’
थापन के . राजानंी याकाळ पा याचेमह व
ात घेऊन राधानगरी नावाचा क प उभा केा.
जेणके न भ व यात मा या रयतेा काळा ा
सामोरेजावेागणार नाही ही र ी ठेवून
राधानगरी धरणाची न मती के .
महाराजानी को हापरू, बळेगाव या भागाती
वातंयवीराना वेळोवेळ आ थक व इतर मदत के .
ा महाराज व भारतर न डॉ. बाबासाहबेआबंडेकर
याचंेसंबधंसव ृत आहते. डॉ. बाबासाहबेानंी
‘मकूनायक’ हेसा ता हक ३१ जानेवारी १९२० ा
थम का त केे. परतंुआ थक अडचणीमळुेपढुे
तेबदंपड े. परतंुहेराजष ा महाराजांया
ात आ यावर यानंी ता काळ आ थक मदत के .
समतचेा पुर कता
यानंी आप या रा यात ाथ मक ण स चेव
मोफत केे. ी णाचा सार हावा हणनू
यानंी राजा ा काढ . अ पृयता न कर या या
ीनेयानंी सवण व अ पृयांया वेग या ाळा
भरव याची प त १९१९ म येबदंके .
यानंी अ पृयानंा ( या काळात अ पृय मान या
गेेया जाती या) राखीव जागाचंी तरतदूक न
सरकारी नोक या मळवून द या. ाळा, दवाखाने,
पाणवठे, सावज नक व हरी, सावज नक इमारती
इ याद ठकाणी (त का न) अ पृयानंा समानतनेे
वागवावेअसा आदे यानंी को हापरूसंथानात
काढ ा. १९१७ सा यानंी पनुववाहाचा कायदा
क न वधवा ववाहा ा कायदेीर मा यता मळवून
द . तसेच यानंी देवदासी था बदंकर यासाठ ही
काय ाची न मती के .
वेदो मंहण या या अ धकाराव न झा ेा
वेदो संघष राजष ा ंयाच काळात झा ा. हे
महारा ा या सामा जक जीवनाती वादळच होत.े
या करणामळुेस य ोधक चळवळ आणखी ेरत
झा . ब जन, अ पृय समाजाचा सवागीण वकास
साध याचेकाय करताना यानंी एका अथानेमहा मा
फुेयाचंीच परपंरा पढुेचा व . यानंी स य ोधक
चळवळ ा य सहकाय केे.
क ा यी राजा
राजष ा नंी को हापरूसंथानात संगीत,
च पट, च क ा, ोकक ा आ ण कुती या
ेांती क ावंतानंा राजा य देऊन यानंा
ो साहन देयाचेमह वाचेकाय केे.
धुरधंर राजा
ा महाराजानी समतवेर आधारीत
रा य नमाण केे. यामळुेजातीयवाद समाजकंटक
ोकानी महाराजाना ठार मार याचेय न केे.
एकदा मारकेरी पाठवून आ ण एकदा बाबँफेक क न
महाराजांना दगा करायचा य न केा गेा. पण
जनतचेेमेआ ण वा यांया पुयाईनेमहाराज
सुख प रा ह े. महाराजाना बदनाम करायचेही
अनेक य न झा े. पण ुंचेसारेय न वफ
ठर े.
मृय-ूमबंुई येथे६म,ेइ.स. १९२२ रोजी याचंेनधन
झा े.
संक न-सौ.अपणा अ वना ढोर,े
अको ा
ध यवाद!